Morgunblaðið - 17.06.1994, Qupperneq 10

10 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
Sjálfstraustið
kemur
með frelsinu
Fimmtíu ár eru frá því að lýðveldi
var stofnað á íslandi og fyrsti
forseti þess lýðveldis kjörinn á
Þingvöllum. Þessa hálfu öld hafa
aðeins verið fjórir forsetar íslands, Sveinn
Bjömsson 1944-1952, Ásgeir Ásgeirsson
1952-1968, Kristján Eldjám 1968-1980
og Vigdís Finnbogadóttir, sem setið hefur
í embætti í 14 ár, kjörin 1980, endurkjörin
1988 og sjálfkörin 1984 og 1992. Forsetar
íslands íjórir hafa mótað þetta embætti,
að mestu með jafnri framþróun en hver
um sig einnig sett á það sinn persónulega
svip. Vigdís Finnbogadóttir forseti hefur
lifað þetta tímabil í íslenskri sögu, konungs-
ríkið ísland á sínum_ uppvaxtarárum, at-
burðinn mikla þegar ísland verður lýðveldi
og síðan hálfrar aldar sögu þessa lýðveld-
is, síðasta hluta þess í æðsta embætti þjóð-
arinnar. Hún hefur upplifað þessar gífur-
legu breytingar og þetta undur sem orðið
hefur á landinu og með þjóðinni, eins og
hún orðaði það í viðtali við blaðamann
Morgunblaðsins.
Tær vorbirta með gróðrarskúr var yfír
Bessastöðum þegar við komum okkur fyrir
í notalegu Bókhlöðunni og eins og ávallt
borið fram kaffi og margar smákökuteg-
undir á silfurfati á þessu þjóðarheimili, eins
og Vigdís Ieggur áherslu á að það sé. Við
sitjum við hið fræga 16. aldar borð, þar
sem ríkisráðsfundir fara fram og nýjar rík-
isstjómir eru myndaðar. Þær hafa stækkað
svo að nú verður forseti að bæta við end-
ann á borðinu á ríkisráðsfundum. Þegar
ríkisstjóri og síðar forseti settist að á Bessa-
stöðum var Pétri Bene- ___________________
diktssyni sendiherra í
Bretlandi falið að kaupa
gömul húsgögn, einu fyr-
irmælin að þau væra ekki
yngri en Bessastaðastofa,
sem er reist 1762. Þá var
stríð og mörg byggingin
í Bretlandi rústir einar, svo hægt var að
fá með góðum kjörum fallega gripi. Því á
þjóðin hér góða muni, eins og Vigdís bend-
ir á. Þótt hún hafí undanfarin sex ár ekki
getað búið þar meðan viðgerðir eru í gangi
og orðið að halda annað heimili inni í borg-
inni, þá er hún ákveðið þeirrar skoðunar
að forsetinn eigi að búa á Bessastöðum,
enda verið að gera upp Ráðsmannshúsið
til þess.
„Þetta er eina heimilið í landinu sem við
eigum saman. Við eigum alla þessa hús-
muni hér sameiginlega," segir Vigdís. „Það
hefur verið aðall Bessastaða að þetta er
heimili. Gestir hafa orð á því að gott sé
að koma hér, því þeir fínna að þetta er
heimili, þjóðarheimilið.
„Mér fínnst svo mikilvægt að staldra við og
rifla upp. Annars mundum við ekki taka eftir
hversu stórkostlegar framfarir frelsið hefur
fært okkur,u segir Vigdís Finnbogadóttir for-
seti íslands í viðtali við Elínu Pálmadóttur.
Við börnin vorum
ekki óhamingjusöm í
þessu konungsríki
Þegar ég lít til baka finnst mér að íslend-
ingar hafi lyft grettistaki. Það fínn ég svo
vel,“ segir Vigdís Finnbogadóttir þegar hún
er beðin um að lýsa minningum sínum frá
uppvaxtaráranum í konungsríkinu Islandi.
„Hér var kyrrstaða, víða enn vegalaust og
kynt með kolum. Af Ártúnsbrekkunni
horfði maður yfir steingráa borg. Enginn
gróður, því fólk var ekki farið að rækta
garða að heitið geti. í Vesturbænum var
Kirkjugarðurinn og svo grasvellir. Sauðk-
indin átti enn sitt ríki vestur á völlunum,
því þar var búskapur. Ég man að ég sat
í grasinu við heimili mitt til að reka úr
túninu, svo að kindurnar ætu ekki stjúp-
mæðurnar hennar mömmu og salatið. Fólk
sem hafði verið erlendis lagði mikið upp
úr því að rækta matjurtir, því flestir höfðu
bara rabarbara og ekkert var hæjgt að
kaupa, hvorki grænmeti né ávexti. A pen-
ingunum var kóróna og minnti í dagsins
önn á að þetta var konungsríki. Og svo
______________vissum við allt um dönsku
konungsfjölskylduna,
fylgdumst með í dönsku
blöðunum.“
Vigdís segir að nú
geymum við kórónuna
sem sögulega heimild á
Alþingi og Safnahúsinu
og hún er hlynnt því að hún sé þar til
minja um að við voram konungsríki. „Við
hlaupum ekki frá sögu okkar og eigum að
minnast hennar á sögustöðum.“ Þegar hún
var nýlega í Prag sá hún skjöld, sem þar
hafði fundist, og á stóð Konungsríkið ís-
land. Hann var með gamla skjaldarmerkinu
með landvættunum og kórónu. Þá rifjaðist
upp fyrir henni á hve mörgum stöðum þessi
kóróna hafði verið og að hún var áður hluti
af daglegu lífi okkar. Ekki minnist Vigdís
þess að fólk hafí neitt verið að flíka tilfínn-
ingum sínum um frelsi og sjálfstætt ríki.
Það hafi fyrst komið upp á yfirborðið þeg-
ar farið var að stofna lýðveldi. „Foreldrar
mínir höfðu bæði verið í námi í Kaupmanna-
höfn og áttu þar marga vini. Þau bára því
í bijósti hlýlegar tilfinningar og vináttu til
Dana og Norðurlandanna yfirleitt. Ég tók
þær tilfinningar í arf. Við vorum mjög
norrænt sinnuð og ég verð það alla ævi.
Mér hefur fundist að við ættum að rækta
þann garð. Eftir 1918 vissu allir íslending-
ar í ljósi fullveldissamningsins að samband-
ið skyldi endurskoðað að 25 árum liðnum
og að það yrði gert. Þurfti ekkert að tala
um það. Það bjó í hugum fólks.“ Og Vig-
dís hætir við meðan við eram að tala um
lífíð á Islandi fyrir daga lýðveldisins. „Eitt
er það sem mér er minnisstætt, við börnin
vorum ekki óhamingjusöm í þessu konungs-
ríki. Við höfðum ekki veraldlegan auð, en
þá þurfti svo lítið til að gleðjast. Nú hefur
þetta undið upp á sig og kröfurnar eru svo
miklar.“
Forfeður Vigdísar Finnbogadóttur vora
í báðar ættir miklir frelsissinnar. „Afí minn,
sr. Þorvaldur Jakobsson, og allt okkar fólk
talaði fyrir frelsi íslands. Móðurfólkið mitt
úr uppsveitum Árnessýslu _______________
var áskrifendur að Nýjum
félagstíðindum og las allt
sem Jón Sigurðsson skrif-
aði. Þetta var fólk sem las
mikið og fylgdist með því
sem gerðist í útlöndum.
0g á mínu heimili var
mikil þjóðfélagsumræða,“ segir hún, og
vekur athygli á því hve vel var fylgst með
á íslandi. Grípur bækur úr bókahillu og
flettir upp því til sönnunar. Hér voru þýdd-
ar klassískar bókmenntir síns tíma, Ana-
tole France og Shakespeare og íjöldi ann-
arra rita. „Þjóðin var svo langt í burtu frá
straumum samtímans, en alltaf voru menn
sem höfðu farið utan og eignast vini og
þeir fluttu heim með sér þessi sambönd
og fóru að þýða á íslenskt mál. Þetta er í
rauninni mjög sérkennilegt. Ég hefi ákaf-
lega gaman af því að rifja upp 19. öldina,
þegar frelsisþeyr fer um Evrópu og okkar
menn grípa hugmyndirnar eftir þessa kyrrð
um aldir. Ég hefi verið að lesa bréf frá afa
mínum í Sauðlauksdal frá öðrum áratug
Auðvitað vorum við
á Þingvöllum, þetta
þjóðrækna fólk
þessarar aldar þegar hann er að uppgötva
að hægt er að setja í súrhey og gefa skepn-
unum. Hitt tímabilið í sögu okkar, sem ég
hefí dálæti á, eru miðaldirnar, sem við
köllum söguöld, fram yfir tíma Snorra Stur-
lusonar. Ég hefði vel getað hugsað mér
að vera abbadís á Kirkjubæjarklaustri og
hafa skrifara. Klaustrin voru lærdómssetur
og mér dettur ekki í hug að í nunnuk-
laustranum hafi verið minna skrifað af
bókum en í munkaklaustrunum.“ Og þegar
skotið er inn í að af því fari litlar sögur,
svarar Vigdís að bragði: „Hvað hafa þær
þá verið að gera? Ekki að bródera, enda
ekkert sagt af því heldur. Og öll handa-
vinna var unnin á heimilunum í landinu.“
Svo gerðist undur
Þegar kom að lýðveldisstofnun var Vig-
dís Finnbogadóttir 14 ára gömul. Hvemig
upplifði hún það á æskuárum? „Það lá í
loftinu að mikið væri að gerast. Þetta lang-
þráða frelsi var á næsta leiti. Svo gerðist
þetta undur. Með frelsinu öðlast maður
sjálfstraust og sjálfstraustið veitir orku og
þegar orkan leysist úr læðingi skapast bjart-
sýni, afreksgleði og stórhugur. Þegar fólk
sér afrakstur og árangur verka sinna, að
það hefur þorað og treyst sér, þá hefur steini
verið velt úr vegi. Þá gerist þetta allt. Áður
voru svo fáir sem komust til að læra, að-
eins til tveir menntaskólar í landinu. Það
er ein breytingin. Með menntun kemur þekk-
ing og styrkur. Við verðum að standa með
oddi og egg vörð um þessa menntun. Gæta
þess að fólkið geti notið þess að vera í þessu
landi, fínni að það eigi
rætur sínar hér en ekki
annars staðar, og byggi
upp eins og við höfum
gert. Með þekkingu og
þroska kemur getan til að
skilja hver maður er og
hvar maður vill vera.“
Vigdís var sem aðrir íslendingar á Þing-
völlum á lýðveldishátíð 1944. „Auðvitað
vorum við á Þingvöllum, þetta þjóðrækna
fólk. Foreldrar mínir vora mjög áfram um
að við systkinin fengjum að lifa þessa
stund. Kvöldið áður fórum við austur og
tjölduðum. Það flaut undir tjaldið og mér
er minnisstætt að enginn kippti sér upp
við það. Allir voru svo glaðir. Enginn að
rífast, engin sundrung og engar orðahnipp-
ingar, eins og oft vill verða í margmenni.
I rigningunni var svo mikil birta. Þrátt
fyrir veðrið finnst mér í minningunni að
það hafí verið blæjalogn. Við stóðum í skjóli
pabba, horfðum á haf af lóðréttum regnhlíf-
um og ég man þegar karlarnir tóku ofan
hattana og hrópuðu húrra, þá helltist vatn-