Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 40

' 40 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
Molar
► VIÐSTADDIR lýðveldishá-
tíðina á Þingvöllum voru sendi-
fulltrúar Bandaríkjanna, Stóra-
Bretlands, Noregs, Svíþjóðar,
Frakklands og Sovétríkjanna,
ásamt fylgdarliði, alls 26 manns.
RANNSAKAÐ var hver bíla-
kostur væri fyrir hendi í Reykja-
vík, Hafnarfirði og á Suðvestur-
landinu öllu, svo og á langleiðun-
um frá Reykjavík til Vestur- og
Norðurlands. Við þessa athugun
‘ kom í ljós að í Reykjavík voru
bifreiðar með rúmlega 4.000
sætum samanlagt, og var áætlað
að hægt væri að flytja um 15
þúsund manns frá Reykjavík til
Þingvalla síðari hluta 16. júní
og fyrir hádegi 17. júní með
þessum bílakosti.
Til þess að útiloka einsetn-
ingu bifreiða og tryggja reglu-
lega fólksflutninga, gaf ríkis-
stjórnin út bráðabirgðalög 30.
maí 1944, sem heimiluðu henni
Vað taka í sínar hendur umráð
yfir Ieigubifreiðum, skrásettum
á bifreiðastöðvum, 10-37
manna fólksflutningabifreiðum,
vörubifreiðum sem væru að áliti
Þjóðhátíðarnefndarinnar eða
fulltrúa hennar, hæfir til fólks-
flutninga, og að ákveða há-
marksverð á fargjöldum með
bifreiðum og greiðslu til bif-
reiðaeiganda.
Þ- ÞJÓÐHÁTÍÐARNEFND
ákvað, með samþykki Þingvalla-
nefndar, að tjaldstæði skyldu
vera leyfð á ákveðnum svæðum
á Þingvöllum. Til að hægt yrði
að koma tjaldborginni skipulega
- fyrir, óskaði nefndin eftir því
að þeir sem hugsuðu sér að
tjalda þar, sæktu um tjaldstæði.
Umsóknir bárust um 1.500 tjald-
stæði fyrir fjögurra og upp í sex
manna tjöld. Menn voru ráðnir
til þess að stjórna uppsetningu
tjaldanna og sjá m.a. um að þau
væru sett niður í beinum röðum
og með auðum skikum á milli
til að aðvelda umgang um tjald-
borgina.
Einnig þurfti tjöld fyrir veit-
ingasölu, starfsmenn hátíðar,
íþróttafólk, söngmenn og aðra
sem tengdust framkvæmd lýð-
veldisstofnunarinnar. Tjöld
voru ófáanleg erlendis vegna
stríðsins en Belgjagerðin reynd-
ist eiga mikið magn af segldúk
og saumaði hún 8 stór veitinga-
tjöld og 60 átta manna svefn-
tjöld sem sett voru upp á Þing-
völlum 15. og 16. júní.
Sérkennilegasti tími
á þingmannsferli mínum
Gísli Signrðsson ræðir við Lúðvík
Jósefsson, fyrrverandi alþingismann og
ráðherra, annan tveggjaeftirlifandi
alþingismanna frá 1944.
Lúðvík Jósefsson, fyrrver-
andi alþingismaður og
ráðherra, varð áttræður
í gær. Hann virðist
samt í fullu fjöri og ég hitti hann
að máli á skrifstofu hans í Lands-
bankanum, en þar á hann sæti í
bankaráði. Hann er annar tveggja
alþingismanna frá 1944 sem enn
eru á lífi og varð þrítugur daginn
áður en stóra stundin rann upp
fyrir 50 árum. Lúðvík er fæddur
á Norðfirði, ólst þar upp og átti
þar lengst af heima á meðan
hann var þingmaður Sunnmýl-
inga og síðar Austurlandskjör-
dæmis.
Lúðvík sagði mér frá uppvexti
sínum á Norðfirði og hvernig
hann varð mjög ungur að árum
róttækur, „ekkert á kafi í kenn-
ingunum, en fyrst og fremst
verkalýðssinni", segir hann — og
því ákveðnari sem hann eltist.
Fyrir 1930 var hann orðinn virk-
ur þátttakandi í pólitík ogverka-
lýðsbaráttu þar eystra og kveðst
muna afar vel allt sem gerðist á
fjórða áratugnum, stríðsárunum
og aðdragandann að lýðveldis-
stofnuninni.
„Ég kom inn á Alþingi í seinni
kosningunum í október 1942,“
segir Lúðvík. „Þá voru alþingis-
menn 52 talsins, þar af 41 kjör-
dæmakjörinn
eftir breytingu
sem þá hafði
orðið á kjör-
dæmaskipan.
Pólitískar að-
stæður voru þá
afar sérkenni-
legar. Alþýðu-
flokkur, Framsóknarflokkur og
Sjálfstæðisflokkur stóðu saman
að ríkisstjórn. Mörgum ofbauð
það óréttlæti og misvægi sem
kjördæmaskipanin hafði í för með
sér og orsakaði að Framsóknar-
flokkurinn fékk óeðlilega marga
þingmenn. Alþýðuflokkurinn
flutti tillögu um breytta kjör-
dæmaskipan, sem sjálfstæðis-
menn gengu inná, en Framsókn
kallaði „eiðrof". Þá báru hvorir á
aðra stórsvik og varð mikil illska
og hatur milli sjálfstæðis- og
framsóknarmanna á þingi og var
lengi að jafna sig. Svo fór að
Stefán Jóhann, foringi krata, var
dreginn út úr stjórinni, en uppúr
stjórnarsamstarfi hinna flokk-
anna slitnaði með miklum gaura-
gangi vorið 1942. Þá var kosið
um breytinguna á kjördæma-
skipaninni, en í seinni kosningun-
um um haustið var kosið sam-
kvæmt henni. Svo fór að Fram-
sókn tapaði fylgi, en Sjálfstæðis-
flokkur vann á, Alþýðuflokkurinn
lítillega, en sósíalistar unnu stór-
sigur, fengu 10 þingmenn í stað
6 áður og ég var einn af þeim.
Þegar ég kom inn á þing var
sú staða uppi að tveir stærstu
flokkarnir gátu afar illa talað
saman. Sveinn Björnsson, þá rík-
isstjóri, skynjaði þetta og eftir
að hafa gefið flokkunum rúman
mánuð vildi hann ekki hafa frest-
inn lengri og myndaði þá utan-
þingsstjórnina sem sat við lýð-
veldisstofnunina.
Mitt fyrsta þingár er 1943 og
mér er mjög minnisstæður undir-
búningurinn og átökin fyrir stofn-
un lýðveldisins. Allir forustumenn
flokkanna voru hundóánægðir
með skipun utanþingsstjórnar og
töldu það Alþingi til smánar. Ólaf!
Thors fannst það alveg sérstak-
lega skammarlegt og talaði oft
um það.
Menn voru ekki á eitt sáttir
um þessa stóru ákvörðun. Við
sósíalistar og sjálfstæðismenn
vildum flýta lýðveldisstofnun og
vorum kallaðir „hraðskilnaðar-
menn“. Fram-
sókn var lengi
tvístígandi, en
snerist svo á sveif
með okkur. Al-
þýðuflokkurinn
vildi hinsvegar
fara sér hægt.
En það voru fleiri
„lögskilnaðarmenn“ á þeirri skoð-
un, t.d. menntamenn eins og Sig-
urður Nordal og danskmenntaðir
menn, margir þeirra mætir emb-
ættismenn. Endurskoðun á samn-
ingnum frá 1918 var ekki mögu-
leg vegna stríðsástands, en hann
var til 25 ára og samningstíminn
útrunninn í árslok 1943. Það reið
baggamuninn að frá æðstu yfir-
völdum í Bretlandi og Bandaríkj-
unum fréttist að við hefðum
stuðning; við ættum einungis að
bíða framyfir áramótin 1943, eft-
ir það væri ekkert hægt að segja.
Foringjar þriggja stjórnmála-
flokkanna gáfu út sameiginlega
yfírlýsingu 1. des. 1943oglýstu
yfir því að þeir mundu taka
ákvörðun um sambandsslit við
Dani og lýðveldis-
stofnun þegar Al-
þingi kæmi næst
saman 10. janúar
1944. Stefán Jó-
hann, formaður Al-
þýðuflokksins, var
ekki með. Svo fór þó
að það tókst að ná
Alþýðuflokknum til
fylgis og hægt var
að ganga frá sam-
þykktum, en gefið
eftir að ekki væri
minnstá 17.júní,
svona til þess að
kratar þyrftu ekki að
kyngja öllu.
í janúar 1944
ákvað Alþingi þjóð-
aratkvæðagreiðslu. Tvær spurn-
ingar voru á kjörseðlunum og
skyldi svarað já eða nei: Hvort
kjósandinn væri samþykkur sam-
bandsslitum við Danmörku og í
öðru lagi: Hvort hann samþykkti
að Island yrði lýðveldi með for-
seta. Þessi kosning fór fram 20.
maí og henni lauk 23. maí. Flokk-
arnir skipuðu allsheijar kjör-
stjórn, en héraðsnefndum var
komið á í öllum kjördæmum. Ég
var í héraðsnefnd í mínu kjör-
dæmi og tók þátt í að fara á bæi
og elta uppi fólk, sem ekki skil-
aði sér á kjörstað. Okkur fannst
skipta miklu máli að umheimur-
inn sæi að hér var alvara á ferð-
um.
Næsti stóri áfanginn í málinu
var að Alþingi kom saman 16.
júní, daginn sem ég varð þrítug-
ur, og samþykkti endanlega þjóð-
aratkvæðagreiðsluna. Þar var
samþykkt einnig að Gisli Sveins-
son skyldi lýsa
yfir sambands-
slitum við Dani
og lýðveldis-
stofnun daginn
eftir á Lögbergi.
Þennan dag
var mjög þokka-
legt veður, en
þykknaði upp um kvöldið og fór
að hellirigna. Og daginn eftir var
þetta fræga slagviðri sem margir
muna eftir. Við alþingismenn
gengum eftir Almannagjá og síð-
an upp á þingpall. Eitt af því sem
mér er mjög minnisstætt frá þess-
um sögulega fundi er þegar við
gengum til sæta okkar. Það voru
stólar og auðvitað var pollur á
hverri setu. Við reyndum að ná
því mesta af með handarjaðrin-
um, en urðum vitaskuld vel rass-
votir. Við þessa athöfn bar mikið
á Gísla Sveinssyni, sem var virðu-
legur maður og hann lýsti yfir
gildistökunni og stjómaði kjöri
fyrsta forseta lýðveldisins.
Engir höfðu gefið sérstaklega
kost á sér til forsetakjörs. En
kosningin fór þannig
að Sveinn Bjömsson
fékk 30 atkvæði, en
Jón Sigurðsson frá
Kaldaðarnesi, skrif-
stofustjóri Alþingis,
fékk 5. Það kusu
hann einhveijir sem
áttu bágt með að
fyrirgefa Sveini
Bjömssyni að hafa
myndað utanþings-
stjómina. Það var
mestan part af sömu
ástæðu að við sósíal-
istar skiluðum auðu
í þessu forsetakjöri,
en einnig vegna þess
að tillaga Sveins um
þjóðfund sem hefði
drepið málinu á dreif, hafði farið
illa fyrir bijóstið á okkur.
Mér fannst, þrítugum manni,
mjög spennandi að taka þátt í
þessu. En menn fylgdu sterkum
foringjum. Þeir sem ákafast
töluðu fyrir málinu vom Einar
Olgeirsson og Olafur Thors; þeir
vom harðastir og báðum leizt
pólitískt illa á óvissuna sem hefði
fylgt langri bið. Menn sögðu: ís-
land getur orðið einhverskonar
skiptagóss í uppgjörinu eftir
stríðið ef þetta verður ekki búið.
Fyrsta árið mitt á Alþingi — á
þessu mikla breytingaskeiði —
það er í minningunni sérkennileg-
astatímabilið á öllum þeim árum
sem ég átti sæti á Alþingi. Óhætt
er að segja að sumir ráðherrarnir
í utanþingsstjóminni bjuggu við
persónulega óvild stjórnmálafor-
ingja á Alþingi. Tillögum ríkis-
stjórnarinnar var umturnað. Hún
kom þess vegna afar litlu áfram
og þetta var
vandræða-
ástand á meðan
það stóð. Það
varð síðan góð-
ur skóli og
merkileg póli-
tísk reynsla að
verða þátttak-
andi í myndun og störfum Ný-
sköpunarstjórnar Sjálfstæðis-
flokks, Sósíalistaflokks og Al-
þýðuflokks haustið eftir. Það get
ég sagt vegna þess að við vorum
góðir vinir, Áki Jakobsson sem
nú varð ráðherra og ég. Ef núver-
andi skipan hefði verið komin tel
ég alveg víst að ég hefði orðið
aðstoðarmaður hans. Og ég get
sagt það að lokum að menn geta
vel unnið saman í ríkisstjórn þó
mikið beri á milli um pólitískar
hugsjónir, ef vissa er um hrein-
skiptni og heiðarleika og menn
kunna persónulega vel hver við
annan.“
ísland getur orðið
skiptagóss verði
þetta ekki búið
Lúðvík Jósefsson,
þrítugur að aldri,
árið 1944.
Töldu utanþings-
stjórn Alþingi til
smánar
SLENSKT
OSTÆTI