Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ
dæmi Jóns Sigurðssonar, ísafjarð-
arsýslu, kaus 51 af þeim 354 sem
voru á kjörskrá, 14,4%. Jón fékk
öll greidd atkvæði nema eitt. í
Árnessýslu voru 563 á kjörskrá og
af þeim kusu 278, 49,4%. Eftir því
sem best verður séð var þátttaka
best í Eyjafirði en þar kusu 348
af þeim 458 sem voru á kjörskrá,
76%. Miðað við kosningaþátttöku
í dag virðist kosningaþátttakan
furðulega lítil en þess verður að
geta að kosningar voru ekki leyni-
legar og kjörstaður var einungis
einn í hveiju kjördæmi og margir
kjósendur urðu því að fara langa
leið til að neyta kosningaréttar síns.
III.
Þjóðernisvakning og mótþrói við
yfirvöld kom ekki einungis fram í
bænaskrám á þjóðmálafundum. í
maí 1949 fóru 60-70 Skagfirðingar
að Grími amtmanni Jónssyni á
Möðruvöllum í Hörgárdal. Skag-
firðingarnir lásu þar yfir amtmanni
áskorun um að segja sem fyrst af
sér embætti og enduðu ávarpið með
orðunum: „Lifi þjóðfrelsið! Lifi fé-
lagsskapur og samtök! Drepist kúg-
unarvaldið!" Grímur amtmaður
mun hafa verið miður þokkaður af
ýmsum bændum, m.a. vegna þeirr-
ar ákvörðunar að framfylgja
ákvörðun dönsku fjármálaskrif-
stofunnar, rentukammersins, um
að bjóða upp ábúð konungsjarða á
svonefndum festuuppboðum. í
Lærða skólanum, Latínuskólanum,
gerðist það að deilur um bindindi
og síðar fundafrelsi leiddu til þess
að skólapiltar hrópuðu Sveinbjörn
Egilson rektor niður (lat. ,,Pereat“).
IV.
Tillögur íslendinga fyrir Þjóð-
fundinn voru mótaðar á þjóðmála-
fundum þessi árin og þær síðustu
á Þingvallafundi 1851. í nefndar-
áliti frá þeim fundi voru sett fram
einingu, framkvæmdarvaldið hjá
konungi og dómsvaldið hjá dómend-
um.“ I stjórnarskránni var tekið
fram að konungur hefði hið æðsta
vald yfir öllum hinum sérstöku mál-
um Islands með þeim takmörkunum
sem stjórnarskráin setti en léti ráð-
gjafann fyrir íslandi, íslandsráðherr-
ann, sjá um framkvæmdina. Stjórn-
arskráin kvað á um að: „Hið æðsta
vald á íslandi innanlands skal á
ábyrgð ráðgjafans fengið í hendur
landshöfðingja, sem konungur skip-
ar, og hefur aðsetur sitt á íslandi.
Konungur ákvarðar verksvið lands-
höfðingja."
Með stjómarskránni fékk Alþingi
fullt fjárforræði í sérmálum landsins
og vom íslendingum ennfremur
tryggð ýmis almenn mannréttindi,
atvinnu-, prent-, funda-, félaga- og
trúfrelsi, einnig friðhelgi heimilis og
eignaréttar. Þess má geta að ákvæði
um þessi efni em mörg lítið breytt
í núgildandi stjórnarskrá.
Jón Sigurðsson var ekki viðstadd-
ur hátíðarhöldin á íslandi í ágúst-
byijun 1874 þar sem konungi var
þökkuð „frelsisskráin". Jón forseti
fann ýmsa ágalla á konungsgjöf-
inni; stjórnarskránni. í fyrsta ár-
gangi Andvara málgagni Þjóðvinafé-
lagsins, árið 1874, reifaði hann helstu
meinbugina: Ekki væri staðið við
loforð um að stjórnarskrá yrði ekki
lögfest án samþykkis Alþingis. Vitn-
að væri til stöðulaganna sem danska
ríkisþingið hefði valdboðið gegn
mótmælum Alþingis. Framkvæmda-
valdið, íslandsráðgjafinn og lands-
höfðinginn væm ekki ábyrgir fyrir
Alþingi og Alþingi réði engu um
skipan í þau embætti. Konungur
hefði synjunarvald gagnvart laga-
setningu Alþingis. Æðsta dómsvald
yrði áfram í Danmörku. í sameigin-
legum málum landanna réði danska
ríkisþingið.
„En eigi að síður," sagði Jón Sig-
urðsson forseti: „Hversu miklir gall-
ar sem á stjórnarskránni era, og
hversu mikið sem hana vantar til
að uppfylla jafnvel þær skilmálagre-
inir, sem alþíng setti í vara-uppá-
stúngu sína, þá virðist oss það efun-
arlaust, að hún hefir skotið oss tölu-
vert fram á leið til verulegs sjálfsfor-
ræðis.“
FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ1994 43
nokkur atriði: Löggjafar-, dóms-
og framkvæmdavald skyldi fært
sem mest í hendur þjóðarinnar.
Alþingi fengi fullt löggjafarvald
ásamt konungi til að ákveða tekjur
og útgjöld. Dómsvald og fram-
kvæmdavald flyttist inn í landið en
erindreki í Danmörku bæri stjóm-
armálefni þau fyrir konung sem
fyrir hann þyrftu að koma og mál
frá konungi til landsmanna. íslend-
ingar og Danir hefðu jafnan rétt í
sameiginlegum málum en fjárhag-
ur íslands yrði aðskilin fjárhag
annarra hluta ríkisins. íslendingar
tækju þátt í þeim kostnaði sem
kynni að verða sameiginlegur eftir
réttri og sanngjarnri tiltölu. í
nefndarálitinu var einnig talað um
að verslun landsins yrði alfijáls og
lagt til að prentfrelsi, fundafrelsi
og önnur þvílík mikilvæg almenn
réttindi yrðu tryggð í grundvallar-
lögum.
Þegar Þjóðfundur var loks settur
5. júlí 1851 vom tillögur dönsku
stjórnarinnar enn ókomnar. Frum-
vörp stjórnarinnar komu með her-
skipi 12. júlí, með skipinu kom
einnig herflokkur, en Trampe stift-
amtmaður og konungsfulltrúi mun
hafa óttast uppþot. Frumvarp
dönsku stjórnarinnar „um stöðu
íslands í fyrirkomulagi ríkisins og
um ríkisþingskosningar á íslandi“
var um flest eða allt mjög mót-
drægt óskum íslendinga. Grund-
vallarlög Dana frá 1849 skyldu
einnig gilda á íslandi og Alþingi
átti tæpast að vera valdameira en
amtsráð í Danmörku. Frumvarpið
miðaði þvf að innlimun íslands í
Danmörku.
Þegar frumvarp stjórnarinnar
hafði verið lagt fram var því vísað
til níu manna nefndar. Nefndin
klofnaði í afstöðu til frumvarpsins
en átta nefndarmenn lögðu það til
að frumvarpið yrði fellt og lögðu
fram nýtt frumvarp um stjórnar-
skrá fyrir ísland, byggða á kenn-
ingum Jóns Sigurðssonar og tillög-
um þjóðmálafundanna um innlent
stjórnfrelsi. Trampe konungsfull-
trúi vildi banna fundarmönnum að
fara út fyrir þann ramma sem
fmmvarp dönsku stjórnarinnar
markaði. En þjóðfundarmenn gáfu
sig hvergi. Hinn 9. ágúst voru þjóð-
fundarmenn boðaðir til fundar. Þar
hélt Trampe konungsfulltrúi
skorinorða ræðu. Hann ávítaði
þingmenn fyrir að hafa sóað tíman-
um, sagði að frumvarp það sem
stjórnlaganefndin hefði samþykkt
gæti ekki komið til umræðu, frek-
ara fundarhald væri tímasóun og
peningaeyðsla. „Til að baka landi
þessu fleiri óþarfa útgjöld, en orðið
er, finn ég alls ekki ástæðu og mun
ég því, samkvæmt þeim myndug-
leika sem vor allra mildasti konung-
ur hefur gefið mér til þess, og sem
ég hef lagt fyrir fundinn, nú þegar
enda fund þennan. Og lýsi ég þá
yfir í nafni konungs að fundi er
slitið.“ Jón Sigurðsson forseti varð
til svara: „Og ég mótmæli í nafni
konungs og þjóðarinnar þessari
aðferð, og ég áskil þinginu rétt til,
að klaga til konungs vors yfir lög-
leysu þeirri, sem hér er höfð í
frammi." Og þingmenn tóku undir
og sögðu einu hljóði: „Vér mótmæl-
um allir.“
íslendingar höfðu lært að mót^
mæla, markviss barátta fyrir auknu
sjálfræði og sjálfstæði var hafin.
Möguleikar þjóðar okkar á
aukinni hagsæld byggjast
ekki síst á menntun og
þekkingu.
Þekkingu sem gerir okkur
kleift að nýta auðlindir okkar
og hugvit á skynsamiegan
hátt og m.a. koma vönduðum
vörum með réttum hætti á
VIÐ |
EIGUM 1
SAMLEIÐ
erlenda markaði.
Nú á upplýsingaöld hafa örar
tækninýjungar leitt til nýrra
aðferða í samskiptum okkar
við þjóðir heims. Með aðstoð
tækninnar eigum við sífellt
auðveldara með að færa
okkur nær umheiminum og
þeim fjarlægu mörkuðum
sem við eigum svo mikið
undir.
Nýherji leggur sérstaka
áherslu á að geta fullnægt
ýtrustu kröfum viðskiptavina
sinna. Fyrirtækið er ungt og
vaxandi - eins og íslenska
lýðveldið - og leggur metnað
sinn í að þjóna einstaklingum
og atvinnulífi í hvívetna.
Þess vegna átt þú samleið
Við erum að störfum í dag - í hátíðarskapi!
Þekking og reynsla starfsmanna
Nýherja er afar víðtæk og erum við
ávallt til þjónustu reiðubúin fyrir
viðskiptavini okkar, sem og
landsmenn alla. Sem dæmi má
nefna að tæknimenn okkar leggja
hönd á plóginn varðandi hljóðkerfi
og hljómflutning á þjóðhátíðinni á
Þingvöllum í dag og leggja þannig
sitt af mörkum til að gestir megi
njóta þess sem þar fer fram.
Starfsfólk Nýherja sendir
Íslendingum heillaóskir á 50 ára
lýðveldisafmælinu.
NÝHERJI
SKAFTAHLfÐ 24 - SlMI 69 77 00
SKIPHOLT 37 - SfMI 88 80 70
Alltaf skrefi á undan