Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 56

MORGUNBLAÐIÐ
56 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
Andrés Bjömsson,
fyrrum útvarpsstjórí,
starfaði hjá upplýsinga-
ráðuneytinu í London
og var því erlendis þeg-
ar lýðveldi var stofnað á
íslandi.
Það voru ekki allir íslend-
ingar heima á fóstur-
landsins strönd þegar
lýðveldið var stofnað.
Andrés Bjömsson, fyrrum út-
’varpsstjóri, var einn þeirra sem
erlendis var 17. júní 1944. Hann
hafði verið í London frá því ári
áður og starfaði þar hjá breska
upplýsingaráðuneytinu. Hann seg-
ir svo frá lýðveldisdeginum í Lond-
on og aðdraganda hans: „ísland
var á þessum misserum að fikra
sig áfram á braut sinni til fulls
sjálfstæðis og búa sig undir stofn-
un lýðveldis, sem varð að veruleika
fyrir fimmtíu árum á afmælisdegi
þjóðhetju okkar, Jóns Sigurðsson-
ar.
Ári fyir hafði ég lokið námi í
Háskóla íslands
og var nokkrum
- dögum síðar
kvaddur til við-
tals í breska
sendiráðið í
Reykjavík, sem
stofnað hafði
verið þremur
árum áður. Var mér nú boðið starf
við upplýsingaráðuneytið í Lond-
on. Ég þekktist þetta boð og hugði
gott til að víkka ofurlítið sjóndeild-
arhring minn með dvöl í heims-
borginni. Starfið var meðal annars
Þar var ég aðeins
í huganum
í því fólgið að sjá um
og flytja útvarpsþátt á
íslensku. Útvarpsþátt-
ur þessi var í tengslum
við norsku útlaga-
stjórnina, og útsend-
ingar voru frá Bush
House í miðborg
Lundúna, en yfir
Norðurlandadeild
upplýsingaráðuneytis-
ins var dr. Grace
Thomton, sem lagt
hafði stund á íslensk
fræði. í Bush House
hafði ég starfs-
aðstöðu, en ráðuneytið
var til húsa í aðal-
byggingu Lundúnahá-
skóla. 1
Ég var því ekki á
Þingvöllum 17. júní 1944, mestu
hátíðarstund
Andrés Björnsson
um það leyti sem
hann var við störf
í London.
Mér fannst landið og
þjóðin taka stakka-
skiptum á þessu ári
sem Islendingar
höfðu lifað, -
þar var ég að-
eins í huganum,
en dvaldist í
London, stríðs-
hijáðri stórborg,
sem hafði verið
hart leikin á styrjaldarárunum.
Heimsstyrjöldin geisaði enn, þó
að nú liði brátt að lokum hennar.
Hún var sem fyrr efst á blaði í
heimsfréttunum. Innrás Banda-
manna var hafin fyrir nokkrum
dögum (6. júní) og
Þjóðvetjar höfðu grip-
ið til síðustu leyni-
vopna sinna. Það voru
sjálfstýrðu eldflaug-
arnar, sem ætlað var
að lama mótstöðuafl
Breta og aðallega í
London. Víst ollu þær
miklum spjöllum og
þær settu sinn svip á
tilveru okkar íslend-
inganna í borginni og
gerðu engan dagamun
á frelsisdegi okkar.
Islendingar í Lond-
on voru ekki stór hóp-
ur um þessar mundir,
en mjög samrýndir
eins og verða vill þeg-
ar landar eru daglega
I lífsháska á framandi grund. Við
höfðum komið saman í íslenska
sendiráðinu skömmu áður til að
greiða nýja lýðveldinu okkar at-
kvæði í þjóðaratkvæðagreiðslu.
Þessi atkvæðagreiðsla hófst á
íslandi 20. mal 1944 og um hana
flutti ég litla frásögn í útvarpstíma
mínum. Hún hófst á þessa leið:
„Mörg bresk blöð hafa undanfarið
birt greinar um sjálfstæðismál ís-
lands í tilefni af þjóðaratkvæða-
greiðslunni og öðrum undirbúningi
við stofnun lýðveldisins. Ummæli
bresku blaðanna eru öll mjög vin-
samleg og rituð af sanngirni og
skilningi á málstað íslendinga.
Þau rekja sögu frelsisbaráttunnar
í aðaldráttum fram til þessa dags.“
Stefán Þorvarðarson hafði tekið
við sendiherrastöðunni í London
fyrr á árinu eftir Pétur Benedikts-
son sem fyrstur gegndi því emb-
ætti. Það kom nú í hlut Stefáns
að undirbúa og standa fyrir hátíð-
armóttöku fyrir okkur Islendinga
í London og nágrenni, fulltrúa
breskra stjórnvalda og nokkra
aðra erlenda gesti.
17. júní 1944 rann upp, mildur
og bjartur sumardagur. Móttaka
sendiráðsins fór vel fram í virðu-
legum samkomusal við Park Lane.
Ekki er hún mér sérstaklega minn-
isstæð að öðru en því að einkennis-
klæddur þjónn stóð í anddyrinu
og kallaði upp nöfn gesta jafnóð-
um og þeir komu. Hann átti í vand-
ræðum með
nöfn íslending-
anna sem von
var til, en bar sig
karlmannlega,
þótt sum nöfnin
íétu undarlega í
eyrum við-
staddra.
Breska útvarpið (BBC) bauð
okkur löndunum í hljóðstofu og
gerði tilraun til að ná útsendingu
frá forsetakjörinu á Þingvöllum.
Ekki voru móttökuskilyrðin ákjós
anleg, en þó heyrðum við lítið eitt
Þessi dagur leið að
kvöldi með sprengju-
hryðju
frá athöfninni. Þetta var eina
beina sambandið við landið okkar
á lýðveldishátíðardaginn og það
yljaði okkur um hjartaræturnar.
Tengsl okkar við Island voru að
öllum jafnaði lítil og dauf, helst
fáein ritskoðuð bréf.
Þessi dagur leið að kvöldi með
sprengjuhryðju, einni þeirri snörp-
ustu sem enn hafði komið.
Lýðveldishátíðarávarp flutti
sendiherrann í útvarpsþætti mín-
um viku síðar. Þá talaði einnig
háskólakennari í Oxford, Gabriel
Turville-Petre íslenskufræðingur,
sem hafði áður fylgt úr hlaði þess-
um útvarpssendingum. Sjálfum
var mér boðið annað starf sem
hefði kunnað að hafa gagnger
áhrif á framtíð mína. Því hafnaði
ég og hef aldrei séð eftir því, en
ég sá ekki heldur eftir árinu mínu
í London. Þar kynntist ég mörgu
sem kom mér að gagni síðar. Sú
dvöl átti dijúgan þátt í þroska-
ferli mínum.
Tveimur mánuðum eftir stofnun
lýðveldisins steig ég á land í
Reykjavík. Ég hafði hlakkað mikið
til að koma heim, og ég varð ekki
fyrir vonbrigðum.
Mér fannst landið og þjóðin
hafa tekið stakkaskiptum á þessu
eina ári. Menn
voru reistari í
fasi og ennþá
með þjóðfrels-
isglampann í
augunum. Hér
var gott að vera
^mmmmmmmm fjarri ófriðarbáli
og sprengju-
regni sem mér fannst ennþá drynja
I eyrum mér.
Á þessu hálfrar aldar afmæli
lýðveldis okkar bið ég Guð að
blessa land og þjóð og gæta okkar
allra.
Tók Ijósmyndir
til að borga
fiðlunámið
Jón Sen fíðluleikarí var afkastamikill ljós-
myndari um fímm ára skeið o g tók margar
myndir af hátíðahöldunum í sambandi við
stofnun lýðveldis á íslandi. Guðrún Guð-
laugsdóttir ræddi við hann.
Ymsar af þeim gömlu
myndum sem birtast í
Lýðveldisblaði Morgun-
blaðsins eru teknar af
Jóni Sen fíðluleikara. í samtali við
blaðamann Morgunblaðsins sagð-
ist Jón hafa tekið myndir af há-
tíðahöldunum á Þingvöllum að
beiðni ívars Guðmundssonar
■ blaðamanns. „Ég tók einnig mynd-
ir á ýmsum stöðum í sambandi við
lýðveldiskosningarnar og fylgdi þá
Ivari þangað sem hann fór, loks
tók ég myndir af hátíðahöldunum
í Reykjavík og í veislunni í Gyllta
salnum áHótel Borg 18. júní
1944,“ sagði Jón.
Jón er kínverskur í föðurætt og
fæddur í Kína. „Faðir minn var
prófessor við háskóla í Kína, hann
kynntist móður minni í Edinborg
þegar þau voru þar bæði við nám
og flutti hún með honum til Kína
- árið 1918,“ segir Jón. „Við fluttum
til Islands árið 1937 og skömmu
síðar fór ég að fást við ljósmynd-
un. Einn vinur minn, sem var mér
gjaman samferða í skóla, hafði
mikinn áhuga á ljósmyndun og við
töluðum saman um margt sem að
þessari grein laut þegar við geng-
, um í skólann. Ég fékk mér mynda-
vél og fór fljótlega sjálfur að fram-
kalla myndir. Ég keypti allt sem
ég þurfti til þess og lagði undir
mig baðherbergið á nóttunni, þá
hafði ég frið til þess að framkalla.
Árið 1944 var ég tvítugur og
var búinn að fást við ljósmyndun
í fjögur ár. íslenskir ljósmyndarar
unnu á þessum tíma mest á sínum
stofum en ég komst í kynni við
ljósmyndara sem störfuðu fyrir
herinn og af þeim lærði ég margt
í sambandi við blaðaljósmyndun.
Ég fékk mér tæki sem hentuðu
til slíkra starfa og var fyrr en
varði farinn að taka myndir við
hin ýmsu tækifæri og fá borgað
fyrir. Ég var með þessum hætti
að vinna fyrir framhaldsnámi
mínu, sem ég stundaði eftir stríðs-
lok í Royal Academy of Music í
London. Námi í Tónlistarskólanum
í Reykjavík í fiðluleik lauk ég árið
1945.
Ég minnist þess helst frá
myndatökunum á lýðveldishátíð-
inni á Þingvöllum hve mikið rigndi
og hve erfitt var að fást við
myndatökurnar af þeim sökum.
Ég var bæði með regnhlíf og plast
til að veija vélina rigningunni,
þetta var mesta basl allt saman.
Ég tók myndir á fjölmargar spólur
af þessum atburðum sem snertu
EIN af myndum þeim sem Jón Sen tók af hátíðahöldunum 18. júní í Reykjavík,
JÓN Sen við myndatökur árið 1944.
lýðveldisstofnunina, framkallaði
þær og fékk þær síðan í hendur
Ivari Guðmundssyni og hef ekki
séð þær síðan.
Ljósmyndaferli mínum lauk á
þann veg að Félag ljósmyndara
kærði mig af því ég
var ekki með neina við-
urkennda menntun í
faginu. Skömmu síðar
var ég fenginn til að
ljósmynda hjá Hæsta-
rétti. Ég hef alltaf litið
svo til að það hafi haft áhrif í þá
veru að kærunni var ekki haldið
til streitu og málið gufaði upp.
Eftir að ég kom heim frá námij
London réðst ég til starfa hjá Út-
varpshljómsveitinni, sem seinna
yarð stofninn í Sinfóníuhljómsveit
íslands. Þar starfaði ég allan minn
starfsaldur sem opinber starfs-
maður. Ljósmyndir tók ég ekki
eftir þetta nema til einkaafnota.
Með regnhlíf og plast
til að veija vélina