Morgunblaðið - 10.09.1994, Side 20

20 LAUGARDAGUR 10. SEPTEMBER 1994
AÐSENDAR GREINAR
>
MORGUNBLAÐIÐ
-
Grallarmn 400 ára
Um messubók Guðbrands biskups Þorlákssonar 1594
FYRIR réttum 400
árum kom út messu-
bók á Hólum í Hjalta-
dal sem bar titilinn:
GRADVALE Ein AI-
meneleg Messusöngs
Bok saman teken og
skrifuð til meiri og
samþyckelegre Ein-
ingar í þeim söng og
Ceremonium sem i
Kirlqunne skal syngj-
ast og halldast hier í
Lande Epter Ordina-
tiunne af H. Gudbrand
Thorlaks syne.
Þessi bók sem
kennd var við útgef-
anda sinn Guðbrand
biskup Þorláksson, er
landsmönnum kunn undir heitinu:
Grallarinn.
íslenska þjóðkirkjan minnist af-
mælis Grallarans með ýmsu móti á
þessu ári. Ekki er þar aðeins minnst
útgáfu merkrar bókar, heldur einn-
ig þess að þær grundvallarreglur
um helgihaldið sem giltu við út-
komu Grallarans og móta innihald
hans, gilda enn í dag meðal
lútherskra kirkna.
Ýtarlega umfjöllun um Grallar-
ann, fyrirmyndir hans og forsögu
er að finna í bók dr. Amgríms Jóns-
sonar: „Fyrstu handbækur presta á
íslandi eftir siðbót", Reykjavík 1992.
Úr formála Odds biskups að
Grallaranum
Oddur biskup Einarsson, biskup
í Skálholti, skrifar formála að Grall-
aranum. í fyrirsögn segin „Um
þann Psalma Saung
sem tíðkast í kriste-
legri Kirkju/ nockur
Undervisun af lærðra
Manna Bókum/ Þeim
til fróðleiks sem það
hafe ecke sjalfer Iesið".
Þótt Oddur biskup
visi þannig til þess að
hann hafi þýtt formál-
ann úr bókum lærðra
manna, er stór hluti
saminn af honum sjálf-
um. Þar segir hann
meðal annars um tilurð
bókarinnar: (Rithætti
er í þessari tilvitnun
breytt til nútíma hátt-
ar.)
„Nú með því að eftir
langa tvídrægni sem hér verið hefur
í vorum kirkjusóknum í íslandi um
messusálmana, svo sem oss er öllum
kunnugt, er nú með Guðs ráði og
hans náðar fulltingi svo langt kom-
ið að sá heiðarlegi maður herra
Guðbrandur Þoráksson hefur getað
fullkomnað og endað þennan Grall-
ara sem vér höfum eftir beðið svo
að hann er nú prentaður á þann
hátt sem góðir menn mega sjá...
... þar fyrir liggur stór magt á
að vér verðum nú loksins allir á
einu og tökum réttilega þessum
Guðs velgjömingi að hann hefur
látið oss líta þann dag að sú herfi-
lega tvídrægni sem hér til verið
hefur í kirkjunum má aftakast og
að vér megum nú allir (ef vér ann-
ars viljum) samhugaðir lofa og
dýrica vom himneska Guð og Föður
með einni röddu og samhljóðandi
Ekki er aðeins minnst
útgáfu merkrar bókar,
segir Kristján Valur
Ingólfsson, heldur
einnig þess að þær
grundvallarreglur um
helgihaldið sem giltu við
útkomu Grallarans og
móta innihald hans,
gilda enn í dag meðal
lútherskra kirkna.
lofsöngvum fyrir alla hans miskunn
og velgjöminga.
Og uppá það að ég ekki í nokk-
um máta standi fyrir þessari kristi-
legri einingu heldur sýni það að ég
vildi gjama vera með hinum fyrstu
sem henni taka með fögnuði, hef
ég því samþykkur orðið að sami
Grailari sem Herra Guðbrandur
hefur nú á þessu ári prenta látið,
haldist eftir þennan dag svo vel um
allt Skálholts stifti sem um Hóla
biskupsdæmi...“
Samkvæmt þessu bréfí hafði
Guðbrandur biskup lokið verki sínu
þegar bréfið var ritað. Það er undir-
ritað hinn 26. nóvember 1594, og
frá þeim degi tók gildi tilskipunin
um að Grallarinn skyldi notaður í
báðum biskupsdæmum. Sá dagur
í
Tumastöðum 1 Fljótshlíð
Skógræktín á Tnmastöðnm í Fljótshlíð fagnar 50 áza afnudi um þessar mundir.
Þe8S vegna er blásið til stórhátiðar langardaghm 10. sept kl. 2-5.
■ Fnóðleg sýning á verkfærum skógræktarinnar fyrr og nú.
■ Gönguferðir um skóginn undir leiðsögn heimamanna. Þeir þekkja umhverfið
betur en handarbökin á sér. Óvæntir og líflegir tónar hljóma út úr skóginum og
gefa ævintýrinu líf.
■ Fuglaskoðun undir leiðsögn Amar Óskarssonar fúglaskoðara.
a Fljótshlíðingurinn Jóndi fiá Lambey sýnir málverk.
■ Enginn má fara svangur heim. Grillaðar SS pylsur, Pepsí-max, Emmess-is og
Cóte d'or fiHinn metta litla munna.
; h El-Marino kaffi og kex fiá Rolf Johansen & co fyrir fúllorðna fólkið.
■ íslensk tréleikföng fiá Marin á Egjlsstöðum til sýnis og sölu. íslenskt hugvit úr
íslenskum við.
I Komið tfl okkar og njótið hauststemmningarinnar í fögm umhverfi. Við emm 8 km inni í
I Fljótshlíðinni og afleggjarinn er merktur „Múlakot".
Skógrækt með Skeljungi
Kristján Valur
Ingólfsson
GRAJDWLE*^
<eg§3tMén&$ S5.ot
faman trfm c<! jrrifui/ ttf mtfu eg
(m^íhUgit (5tnfngar/i ptm <Sm>g og
Crmmntutn/frm (SUttnmmffaí (jm.
giaft z (fattöaft þtrr t Caniidfp.
Itt Drtnnantmnm
nf
<Btitferanti2botíafg font._
TITILBLAÐ úr upprunalega
Grallaranum frá 1594.
má því vel kallast afmælisdagur
Grallarans.
Aðdragandi útgáfunnar —
orsök tvídrægninnar
Nú er það forvitnisefni í hveiju
sú tvídrægni fólst sem Oddur biskup
gerir að umtalsefni. Eins og fram
kemur í formála Odds var með út-
gáfu Grallarans fengin niðurstaða
um það hvemig messan (og aðrar
kirkjulegar athafnir, skím, hjóna-
vígsla og útför) skyldi fara frant.
Engin hliðstæð bók hafði verið til
þá rúma fjóra áratugi sem liðnir
vora frá því að kirkjuregla (ordin-
ansía) Kristjáns III tók gildi á ís-
landi. Ekki ber þó svo að skilja að
kirkjan hafí verið bókarlaus allan
þann tíma. Frá gildistöku ordinans-
íunnar og þar til „Grallarinn" kom
út, notuðust prestamir fyrst við þær
bækur sem þeir höfðu áður haft í
rómversk-kaþólskum sið, en með
heimagerðum lagfæringum í sam-
ræmi við leiðbeiningar kirkjuordin-
ansíunnar um helgihaldið. Fyrstu
bækumar á íslensku sem þeir fengu
í hendur vom þessar: Handbók Mar-
teins biskups Einarssonar 1555,
Sálmakver Gísla biskups Jónssonar
1558, Guðspjallabók Olafs biskups
Hjaltasonar 1562 og síðast Sálma-
bókin 1589. Þessar bækur komu þó
ekki á einingu um messusönginn,
m.a. vegna þess að þær höfðu að
geyma mismunandi þýðingar sömu
sálma. Sumir hinna algengustu
sálma siðbótarinnar höfðu verið
þýddir af fleiri en einum þýðanda.
Því gátu sömu sálmar verið í notkun
í mismunandi myndum eftir kirkjum
og kirlqusóknum og gat það valdið
mglingi. En fleira kom til. Ekki var
aðeins álitamál hvaða sálma ætti
að syngja og hvaða gerð þeirra,
heldur einnig í hve miklum mæli
skyldi yfirleitt syngja sálma. Það var
ekki fyrr en með Grallaranum 1594
sem fastmótuð regla var sett fram
um það efni og samþykkt fyrir bæði
biskupsdæmin; Hóla og Skálholt.
Til þess tíma höfðu togast á mismun-
andi sjónarmið um messuformið.
Segja má að megin deiluefnið hafi 1
verið hyersu stóran þátt söngur ís- (
lenskra (íslenskaðra) sálma skyldi
eiga í messunni. Þar sem lengst var
gengið í því efni komu sálmar í stað
allra fastra liða messunnar, þ.e.:
Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agn-
us Dei, eða í stað þeirra allra söngva
sem á íslensku nefnast miskunnar-
bæn, dýrðarsöngur, trúarjátning, i
heilagur, heilagur og lamb Guðs. |
Astæðu þessarar togstreitu má rekja
til þess að Marteinn Lúther hafði á ■
sínum tíma sent frá sér tvær megint- (
illögur að messuformi (Formula
Missae og Deutsche Messe), þar sem
einmitt þessi munur er á, að annars
vegar heldur messan sinni hefð-
bundnu uppbyggingu en hins vegar
em settir sálmar í stað messuliðanna
sem fyrr greinir.
Með tímanum varð hin síðari i
aðferðin ofan á í öllum ríkjum j
Danakonungs, en þó síðast á Is-
landi. Ástæða þess var fyrst og 1
fremst sú að með Grallaranum var i
fundin lausn sem dugði í tvær ald-
ir. Þar er hin venjulega sunnudags-
messa meira í ætt við þá gerð sem
syngur sálma í stað hinna föstu
messuliða, en á hátíðum er haldið
hinu hefðbundna formi. Í fyrstu
útgáfum Grallarans var meira að
segja gert ráð fyrir því að syngja
mætti messuna að stórum hluta til
á latínu þar sem latínusöngmenn
væru.
í öllum meginatriðum er Grallar-
inn 1594 í samhljóðan við hliðstæð-
ar bækur lútherskra kirkna á sínum
tíma, enda sniðinn að fyrirmyndum
þaðan. Hið sérstaka við hann er
miklu fremur það hversu lengi hann
hélt velli, eða í rúmar tvær aldir.
Með útgáfu Grallarans var, líkt og
við útgáfu Biblíunnar og sálmabók-
arinnar, enn rennt stoðum undir
viðgang íslenskrar tungu og menn-
ingar. Markmið bókarinnar, eins og
hinna, var þó fyrst og fremst kirkju-
legs eðlis; að tryggja að samræmi f
væri milli kirkjukenningarinnar og
kirkjusiðanna. Hið sama meginhlut-
verk er sameiginlegt öllum messu-
bókum fyrr og síðar. Því má af-
mæli Graliarans vera áminning um
að messubækur og handbækur
kirkjunnar em, þótt mannaverk
séu, farvegur fagnaðarerindisins og
skulu þjóna því. Og eins og með
útkomu Grallarans var bundinn
endi á heimasmíðaðrar neyðar-
lausnir prestanna í handbókarleys-
inu svo að eining og regla ríkti í
kirkjunni, er það enn hlutverk hand-
bóka kirkjunnar.
Höfundur er rektor
Skálholtsskóla.
Fundað með sjálfstæð-
iskonum á Austurlandi
FYRIR skömmu átti
ég þess kost að funda
með austfirskum sjálf-
stæðiskonum á Hall-
ormsstað og var það
afar ánægjulegur fund-
ur. Þar var margt rætt,
m.a. um störf Alþingis
og ríkisstjómar Davíðs
Oddssonar. Var einkum
minnt á þann stöðug-
leika og árangur í efna-
hagsmálum sem helst
hafa einkennt störf
hennar.
Þá var mikið rætt
um störf Alþingis á
þessu kjörtímabili og
ljóst að löggjafarstarfið
hefur skilað verulegum árangri.
Þannig hefur verið lögð mikil
áhersla á bætta réttarstöðu ein-
staklingsins í þjóðfélaginu, bæði
Sjábu
hlutina
í víbara
samhengi!
- kjarni málsins!
með miklum breyt-
ingum á réttarfars-
löggjöf, nýjum
stjómsýslulögum og
lögfestingu á mann-
réttindasáttmála
Evrópu, svo dæmi
séu tekin.
Ennfremur hefur
verið lögð rík áhersla
á stöðu fjölskyldunn-
ar, t.d. með nýjum
hjúskaparlögum og
barnalögum. Hegn-
ingarlögum hefur
verið breytt, ekki síst
til hagsbóta fyrir
konur og börn. Þá
hefur einnig verið
fjallað mikið um mál sem fyrst og
fremst snerta réttindi kvenna, svo
sem um stöðu brotaþola í kynferð-
isafbrotamálum. Unnið hefur verið
að nýjungum í umferðarlögum,
sem ætlað er að draga úr slysa-
hættu hjá bömum og ungmennum.
Þetta em aðeins fá dæmi af mörg-
um merkum nýjungum í löggjöf.
I kjölfar þessarar umræðu
vaknaði m.a. sú spurning í hveiju
fælist þá sérstaða Kvennalistans
á Alþingj. Vikublaðið hafði þá
Sólveig
Pétursdóttir