Morgunblaðið - 10.09.1994, Síða 30

JiO LAUGARDAGUR 10. SEPTEMBER 1994
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
-4- Ragnar Þor-
" steinn Stefáns-
son í Freysnesi í
Oræfum fæddist í
Hæðum í Skafta-
felli 22. júní 1914.
Hann lést á heimili
sínu 1. september
1994. Hann var
bóndi i Skaftafelli
og þjóðgarðsvörður
þar 1967-1987.
Foreldrar Ragnars
voru Stefán Bene-
diktsson frá Slétta-
leiti í Suðursveit og
Jóhanna Jónsdóttir
frá Skaftafelli. Eina systur átti
Ragnar, Guðlaugu, d. 1976.
Bræður Ragnars voru tveir,
Benedikt, d. 1975, og Jón, d.
1983. Fyrri kona Ragnars var
Anna Pálsdóttir frá Sauðanesi
í Húnaþingi, d. 1956. Þau eign-
uðust tvö börn, Jóhönnu og
Einar Þorstein, sem bæði dóu
í æsku. Síðari og eftirlifandi
kona Ragnars er Laufey Lárus-
dóttir frá Svínafelli í Oræfum.
Dóttir þeirra er Anna María,
gift Jóni Benediktssyni frá Mið-
skeri í Nesjum og reka þau
Hótel Skaftafell í Freysnesi.
Útför Ragnars verður gerð frá
Freysnesi í dag og jarðsett
verður í Skaftafelli.
FYRSTA minning mín er um Ragn-
ar frænda.
í maílok 1944 er ég á leið í Öræf-
in með foreldrum mínum til að vera
við útför Jóhönnu ömmu minnar.
Við erum að fara yfír Núpsvötnin.
Vatnið er vel í kvið og brýtur á
hestunum straummegin. Ragnar fer
fremstur, svo móðir mín og því
næst faðir minn og ég á hnakknef-
inu hjá honum. Allt í einu snarast
móðir mín af klárnum, hefur líklega
starað um of í straumiðuna, Ragnar
stekkur af baki út í vatnið og gríp-
ur móður mína áður en hún iosnar
frá hestinum, lyftir henni á bak,
brosir, stígur á bak sjálfur og ferð-
in heldur áfram.
Minning þessi lýsir Ragnari í
mjög stuttu máli. Hann var vakandi
og athugull, viðbragðsfljótur, úr-
ræðagóður og kunni ekki að fjarg-
^ viðrast.
Regnmorgunn í júlí, grasið fellur
þungt af rekju undan ljánum og
hleðst í skára meðan Ragnar fer
með Númarímur og alþingisrímur á
víxl og riljar upp deilur Sigurðar
Breiðfjörð og skáldbræðra hans eða
atvik úr stjómmálum sem búa að
baki alþingisrímunum. Breiskju-
heitur sumardagur og skúrirnar
hanga úti á sandi, skraufaþurr tað-
an er söxuð úr görðum, fönguð,
sætt og bundin í bagga og ég ligg
á og held við rétt eins og afí minn
hjá föður sínum forðum meðan
Ragnar herðir, hnýtir og segir sög-
ur af forfeðrum okkar og sambúð
þeirra við þessa jörð. Sögumar em
'"ijóslifandi því þær tengjast nálæg-
um kennileitum og vinnubrögðum
sem í engu em frábrugðin þeim sem
við stundum.
Rökkurkvöld í eldhúsinu í Hæð-
unum síðla í ágúst og Ragnar rifjar
upp sögur af nafna sínum, Þor-
steini skipasmið, útræði í Suður-
sveit og draugakveðnar vísur úr
verbúðum þar. Ragnar var af þeirri
kynslóð sem leit á samræður sem
tæki til að fræðast og fræða aðra
og fróðleikur var fyrir honum hin
eina sanna skemmtan.
Sumarið 1954, miður júlí, það
er spenna í lofti. Sigurður Þórarins-
son hefur fyrir nokkm fullyrt í
Morgunblaðinu að ekki verði Skeið-
arárhlaup í ár en Ragnar fullyrt
að það verði. Brennisteinslykt í lofti
bendir til að Ragnar hafí rétt fyrir
sér. Spennan er ekki síður vegna
•þess að Ragnar hefur fullyrt að
hlaupið nái hámarki milli 16. og
20. júlí. Skeiðará er
tekin að vaxa mórauð
og úfín. Síminn stoppar
ekki og fólk er farið
að drífa að. Vísinda-
menn, áhugamenn,
ljósmyndarar og
fréttamenn fylgjast
með þessu hlaupi frá
upphafí til enda.
Hlaupið nær hámarki
18. júlí.
Þetta Skeiðarár-
hlaup er það fyrsta sem
er mælt og skoðað frá
upphafí til enda. Á
þessum tímamótum
varð ljóst að nær alla vitneskju um
hlaup fyrri ára og alda er eingöngu
að fínna í minni þeirra sem búið
hafa við þessar reglubundnu nátt-
úmhamfarir mann fram af manni.
Óljósar frásagnir annála, bréfa eða
blaða frá fyrri tímum blikna við
hlið þekkingar manna sem líta á
það sem hlutverk sitt í lífínu að
viðhalda og auka við óskráðan
þekkingararf feðranna til handa
afkomendunum. Hlutverk þetta
krefst þeirra vísindalegu vinnu-
bragða að halda skýrt í sundur
þekkingaratriðum og ályktunum
sínum eða annarra. Þannig fá af-
komendurnir yfírsýn og tækifæri
til að mynda sér sjálfstæða skoðun.
Hlutverk þetta krefst líka stál-
minnis og skilnings á mörgum sam-
verkandi þáttum náttúmfars en það
krefst fyrst og síðast lítillætis og
hógværðar í túlkun. Því með
ágengri framsetningu skyggir mað-
urinn á þekkinguna og arfurinn
breytist í staðnaða goðsögn.
Þessu hlutverki skilaði Ragnar
betur en nokkur maður sem ég hef
þekkt.
Á páskum 1958 erum við Ragnar
á gangi úti við þegar hann spyr
mig hvað mér fínnist um að þeir
bræður selji jörðina og hún verði
gerð að þjóðvangi. Við ræddum
þetta mikið þessa daga sem ég
dvaldi fyrir austan og síðan oftlega
fram til ársins 1966. Sala jarðar-
partsins var óumflýjanleg í ljósi
aðstæðna. Af því sem við ræddum
er mér minnisstæðast að Ragnar
dró aldrei dul á þá vissu sína að
með breytingu sem þessari yrðu þau
kaflaskipti í sögu Skaftafellsættar-
innar að menningarleg arfleifð for-
feðra okkar myndi glatast að mestu
vegna merkingarleysis fyrir þá sem
við tækju. Alvöru þess máls skilur
maður betur í dag, að Ragnari
gengnum, en áður.
30. ágúst 1994. Ragnar er að
ræða við mig um ýmsa lausamuni
með tilliti til þess hvort eigi að varð-
veita þá eða henda. Eftir að Ragn-
ar flutti í Freysnes og brá búi vann
hann eins og heilsa leyfði að því
að bjarga menningarverðmætum
sem tengjast sögu Skaftafells og
er það starf ómetanlegt. Síðustu
samræður okkar snerust að lokum
um nauðsyn þess að varðveita
„Stöðina“ í Hæðunum. Um er að
ræða litla rafstöð og áfast verk-
stæði, vitnisburð um hagleik og
framfarahug þeirra sem reistu.
Prófessor Hans Ahlmann segir í
bók sinni „í ríki Vatnajökuls“ um
útsýnið frá Skaftafeíli: „... það er
alger undantekning frá öllum þeim
hugmyndum, sem menning og geð-
þótti hefur tengt að meira eða
minna leyti við hugtakið fagurt.
Náttúran ein talar hér sínu stór-
fenglega, einfalda máli.“
Með Ragnari Stefánssyni er
genginn síðasti maðurinn sem
skyldi og talaði þetta sama mál.
Það er gæfa okkar sem nutum
þess að hafa orðið samferða
skemmtilegum, hógværum, mikil-
hæfum og fróðum gáfumanni en
ógæfa okkar jafnframt að hafa
ekki skilið hlutverk okkar í jarðlíf-
inu jafnvel og hann og því glatað
mestu af þeim arfí sem okkur stóð
til boða.
Stefán Benediktsson.
Ég kynntist Ragnari og fyrri
konu hans, Önnu, þegar ég réðst
til þeirra í kaupavinnu vorið 1953.
Þá voru líka fyrir á heimilinu Jón
bróðir Ragnars og Stefán faðir
þeirra. Stefán lést á Elliheimilinu
Grund árið 1958, í hárri elli. Ljúf-
mennið Jón Stefánsson lést á
sjúkradeildinni á Höfn 1983.
Eins og ungu fólki er tamt hafði
ég reist mér einhveijar skýjaborgir
og vonir sem ekki höfðu ræst og
var ég leið yfír því, en á skömmum
tíma varð Ragnar trúnaðarmaður
minn og hjálpaði mér að leysa úr
þeim málum á raunsæjan og ljúfan
hátt. Frá þeirri stundu hef ég talið
hann minn besta vin. Ragnar virk-
aði við fyrstu kynni á mig sem
heimsborgari en ekki sem bóndi í
einhverri afskekktustu sveit á Is-
landi.
Anna Pálsdóttir, fyrri kona
Ragnars, var ættuð frá Sauðanesi
á Ásum í A-Húnavatnssýslu. Hún
veiktist hastarlega í maí 1956 og
lést á sjúkrahúsi í Reykjavík 28.
þess mánaðar. Þau höfðu líka misst
tvö börn sín ung. Nú fóru í hönd
erfiðir tímar á heimilinu. En ham-
ingjan og ástin áttu eftir að verða
hlutskipti Ragnars aftur, þegar á
heimilið kom Laufey Lárusdóttir frá
Svínafelii. Þau gengu í hjónaband
10. maí 1959. Það hefur ábyggilega
bjargað því að búskapur hélst áfram
í Hæðunum. Þar var óhemjumikill
gestagangur þegar Skeiðará gamla
lét til sín taka í hlaupunum, sem
urðu á nokkurra ára fresti. Eg tel
engan mann hafa verið fróðari en
Ragnar um þetta mikla vatnsfall,
enda hæg heimatökin þar sem áin
rann fyrir neðan brekkumar og víð-
sýnt var frá bænum. Þeir bræður
sáu um eftirlit vestur á miðjan sand.
Ég held ég fari rétt með að Ragn-
ar hafí átt skráð öll Skeiðarárhlaup
sem urðu í hans tíð og hafði líka
aflað sér heimilda langt aftur í ald-
ir, enda var hann maður fróður og
víðlesinn.
Skaftafellið er óhemjuerfítt til
búskapar, smalamennska mannfrek
og sláttur erfíður í brekkunum.
Hæðirnar voru reyndar tvær jarðir
í einni, því Ragnar hafði keypt Sel-
ið, sem var næsta jörð við Hæðir,
þegar síðustu ábúendur fluttu það-
an. Einnig var erfítt um alla að-
drætti áður en vatnsföllin voru brú-
uð.
Miklar breytingar urðu í Öræfa-
sveitinni þegar Skeiðará var brúuð
árið 1974, Skaftafell gert að þjóð-
garði og Ragnar varð fyrsti þjóð-
garðsvörður þar. Sveitin fagra var
komin í þjóðbraut. Hjónin voru svo
forsjál að þegar Skaftafell var gert
að þjóðgarði árið 1967 héldu þau
eftir landi sem Freysnes hét til
foma. Ragnar og Laufey héldu svo
áfram búskap ásamt þjóðgarðs-
vörslunni, sem var óhemjuerilsöm.
Laufey reyndist manni sínum alla
tíð frábærlega vel, ekki síst í veik-
indum hans undanfarin ár.
Anna María var við nám, hún
varð stúdent og vann síðan ýmis
störf, meðal annars við landvörslu
á heimaslóðum sínum. Svo kynntist
hún ástinni sinni þegar hún hitti
Jón Benediktsson úr Nesjum, góðan
dreng og hagan. Árin 1987 og 1988
hófst mikil uppbygging í Freysnesi,
þar reis stórt íbúðarhús og síðan
hótel á ótrúlega skömmum tíma.
Þangað fluttu Ragnar og Laufey
og ungu hjónin eignuðust dætumar
tvær sem urðu líf og yndi Ragnars
og Laufeyjar.
Allt er þetta rekið með miklum
myndarskap. Margar ljúfar stundir
er ég búin að eiga hjá þessu fólki
gegnum árin og þakka ég þær hér.
Eg vil að lokum gera að mínum
orðum niðurlag kvæðis eftir skáld-
konuna Halldóru B. Bjömsson.
Hljóðlega sveimar minning ein og ein
andvaka meðan sóley blundar rótt.
Hálfnumdu líkast Ijóði úr týndri bók,
lesnu við opinn glugga um bjarta nótt.
Hljóðlega sveimar minning ein og ein.
Þöpinni einni segjum okkar sorg.
Sungin var gleðin út í vind sem blés.
Spor lágu brott úr dalnum annan dag,
dðgg féll af greinum lítils reynitrés.
Þöpinni einni segjum okkar sorg.
Farðu í friði, vinur.
Benný Ingibjörg
Baldursdóttir.
Við lát Ragnars Stefánssonar
leitar margt á hugann. Með honum
er genginn síðasti bóndinn á fyrri
tíðar vísu í Skaftafelli, maður sem
ásamt eiginkonu sinni, Laufeyju
Lárusdóttur, skilaði eftirlifandi
kynslóðum jörðinni sem þjóðgarði í
hendur Náttúruverndarráði árið
1967. Það var ekki auðveld ákvörð-
un fyrir bónda á ættaróðali og hafa
ber í huga að umræða um náttúru-
vernd var þá aðeins ómur af því
er síðar varð. Kynni Ragnars af
Sigurði Þórarinssyni, sem var til-
lögumaður um stofnun þjóðgarðs-
ins, og af fleirum í Náttúruverndar-
ráði, auðvelduðu bóndanum að stíga
skrefíð og í upphafí var samið um
lífstíðarábúð honum til handa á
jörðinni.
Fyrstu árin eftir stofnun þjóð-
garðsins urðu litlar breytingar á
högum bændanna í Skaftafelli þótt
gestakomum fjölgaði. Árnar á
Skeiðarársandi runnu ótruflaðar til
sjávar og voru meiri farartálmi um
þetta leyti en lengst af áður í ís-
landssögunni, þar eð tími vatna-
hesta var að mestu liðinn. Með
ákvörðun Alþingis 1970 um að brúa
ámar gjörbreyttust viðhorf í sam-
göngum og mikil breyting blasti við
fyrir Öræfasveit. Ljóst var að m.a.
þyrfti að bregðast við með nýjum
úrræðum í þjóðgarðinum í Skafta-
felli.
Nýkjörið Náttúruverndarráð
heimsótti Skaftafell í ágústbyijun
1972 til að kynna sér aðstæður og
leggja á ráðin um viðbrögð í sam-
vinnu við heimamenn. Ragnar
fylgdi ráðsmönnum um Skaftafells-
heiði, brekkur og sand. Það var
fyrsta leiðsögnin af mörgum sem
ég átti eftir að njóta af hans hálfu
um Skaftafellssand. Náttúruvernd-
arráð setti á laggirnar þriggja
manna nefnd til að vinna í málefn-
um þjóðgarðsins og sem formaður
hennar næstu sex ár kom ég oft á
ári í Skaftafell og gisti þá jafnan í
Hæðum hjá Ragnari og Laufeyju.
í fyrstu fannst mér ég vera kominn
í hlutverk Umba þar á staðnum,
en sú tilfínning hvarf skjótt eftir
kynni mín af heimilisfólki.
Á þessum árum mótaðist það
skipulag sem í aðalatriðum hefur
gilt um þjóðgarðinn til þessa dags.
Öll meiriháttar skref voru stigin að
höfðu samráði við Ragnar sem 1974
var formlega ráðinn þjóðgarðsvörð-
ur með erindisbréfi en hafði þó í
reynd gegnt því starfí frá stofnun
þjóðgarðsins. Jafnframt afsalaði
hann sér lístíðarábúð á jörðinni, dró
úr búskap og lagaði hann að aðst-
æðum. Fyrir ötulan og áhugasaman
bónda eins og Ragnar þurfti mikla
framsýni til að skipta þannig um
hlutverk. Það var í raun aðdáunar-
vert að fylgjast með því hvemig
hann og Laufey tóku hinum breyttu
aðstæðum. Starfí þjóðgarðsvarðar
sinnti Ragnar af eðlislægri sam-
viskusemi og trúmennsku. Enginn
þekkti aðstæður Skaftafells betur
en hann og ómetanlegt var að hafa
hann með í ráðum á þessu mótunar-
skeiði. Hann hafði mikinn metnað
fyrir hönd staðarins og sámaði ef
nauðsynleg verk drógust vegna
fjárskorts. Eftir að ég var hættur
í Náttúruverndarráði og kominn á
þing ræddi hann iðulega málefni
þjóðgarðsins við mig, þar á meðal
þörfina á að styrkja varnargarða
vði Skeiðará vestan undir brekkum
og að koma göngubrú yfir Morsá.
Sem þjóðgarðsvörður þurfti
Ragnar að hafa umsjón með verk-
um starfsmanna og sinna gestum
og gangandi. Ég varð ekki var við
annað en honum förnuðust einkar
vel samskiptin við unga landverði
sem sendir voru að sunnan í sumar-
verkin. Frá öndverðu hefur gesta-
nauð fylgt Skaftafelli sem útverði
á móti Núpsstað við jökulár og
RAGNAR ÞORSTEINN
STEFÁNSSON
stækkandi sand. Þar var því byggt
á hefð, sem Ragnar ræktaði með
dyggri aðstoð Laufeyjar og áður
Ónnu Pálsdóttur, fyrri konu sinnar.
Skaftafell hafa fyrr og síðar
heimsótt náttúruunnendur og vís-
indamenn og margir orðið til að
róma staðinn og viðtökur heima-
fólks. Mörgum slíkum kynntist
Ragnar og bætti þannig við þekk-
ingu sína og öðlaðist víðsýni. í þess-
um hópi voru breskir háskólanemar
sem dvöldu í Skaftafelli 1952-53
og stunduðu rannsóknir á nærliggj-
andi jöklum. Einn þeirra, Jack D.
Ives, heimsþekktur fjallamaður og
nú prófessor við Kalifomíuháskóla,
lét son sinn heita í höfuð Ragnari
og hefur nýlega ritað af nærfæmi
og virðingu um náttúm og mannlíf
í Skaftafelli.
Sjálfur var Ragnar prýðilega rit-
fær eins og sjá má af ritgerðum
sem eftir hann liggja, m.a. í tímarit-
inu Skaftfellingi. Hann hafði líka
ágæta frásagnarhæfíleika og
kímnigáfu þannig að engum þurfti
að leiðast sem á mál hans hlýddu.
Hann fylgdist vel með landsmálum
og var vel að sér um sögu héraðs-
ins að ekki sé talað um heimahag-
ana. Það var gott að leita til hans
um hvaðeina sem laut að Skafta-
felli og grennd. Þetta notfærði und-
irritaður sér m.a. þegar sett var
saman ritið „Við rætur Vatnajök-
uls“ fyrir fáum ámm. Þá eins og
oft áður bar margt á góma, m.a.
þróun þjóðmála og þær hættur sem
nú steðja að sjálfstæði landsins.
Um þau efni talaði þessi annars
hógværi Skaftfellingur tæpitungu-
laust.
Ragnar var fjölmenntaður til
hugar og handa og sór sig þar í
ættina. Hið sama átti við um Jón,
eldri bróður hans, sem var Hæðabú-
inu mikil hjálparhella. Osvald
Knudsen gerði kvikmynd af vinnu-
brögðum í Skaftafelli 1961 og á
filmu hans má sjá samhenta bræð-
ur, Jón og Ragnar, við kolagerð í
Vesturbrekkum. Eina systirin, Guð-
laug, settist að í Reykjavík og einn-
ig þriðji bróðirinn, Benedikt, sem
þangað fór til náms, starfaði síðast
sem deildarstjóri hjá Ríkisendur-
skoðun. Sonur hans, Stefán, er nú
þjóðgarðsvörður í Skaftafelli. Helst
þannig enn órofínn sex alda þráður
sömu ættar á staðnum og til viðbót-
ar er komið nýtt landnám í Freys-
nesi.
Um árabil fylgdist sá sem þetta
ritar með ígrundun Ragnars um
hvað við ætti að taka eftir starfslok
hans við þjóðgarðinn. Niðurstaðan
blasir nú við þar sem eru myndar-
legar byggingar og ferðamanna-
þjónusta í Freysnesi undir öldunni
þar sem Svínafellsjökull nam staðar
löngu fyrir landnám. Þar áttu Ragn-
ar og Laufey nokkur góð ár saman
og fylgdust með og studdu dyggi-
lega við bakið á dóttur sinni, Onnu
Maríu og tengdasyninum Jóni
Benediktssyni sem reka þar Hótel
Skaftafell með miklum myndar-
brag. Það var því hamingjusamur
afi sem hélt þarna upp á áttræðisaf-
mælið í júní sl.
Viku fyrir afmælið leit ég sem
oftar inn í Freysnes og spjallaði
góða stund við Ragnar. Hanm dró
ekki dul á að kraftar væru að þijóta
en hugsun hans var einbeitt og
skýr. Hann ræddi m.a. þá byltingu
sem hann hefði lifað í kjörum og
lífsháttum. Þessu tengdist síðustu
árin áhugi hans á að halda til haga
og dytta að gömlum munum sem
hafa mætti til sýnis í tengslum við
ferðamannaþjónustuna í Freysnesi.
Sumt af því eru ættargripir hag-
leiksmanna frá 18. öld.
Það haustar að í Skaftafelli og
brekkur skarta litum. Ragnar er
allur en eftir stendur þjóðgarðurinn
sem hann lagði sitt til að yrði að
veruleika.
Hjörleifur Guttormsson.
Kynni okkar Ragnars ná til árs-
ins 1988 þegar ég fékk fyrst inni
hjá þeim Hæðarhjónum vegna jarð-
lagakortlagningar í Skaftafelli.
Ragnar bjó yfír mikilli þekkingu á
öllu sem laut að Skaftafelli og naut
ég þess að ræða við hann. Með