Morgunblaðið - 21.03.1995, Blaðsíða 32

32 ÞRIÐJUDAGUR 21. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Jfotgniifrlftfrlí
STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
AÐ KUNNA SÉR HÓF
VIÐSKIPTI með olíu og benzín hafa ekki lotið venjulegum mark-
aðslögmálum hér á Islandi áratugum saman. Lengi voru þess-
ar vörur keyptar frá Sovétríkjunum sameiginlega fyrir olíufélögin
þijú, verðlagning var meira og minna á vegum opinberra aðila og
samkeppni á milli olíufélaganna nánast engin. Einna helzt í þjón-
ustu. Á alira síðustu árum hefur orðið nokkur breyting á. Olíufélög-
in kaupa nú olíu þar sem hagkvæmast er og smátt og smátt hefur
samkeppni komið til sögunnar, þótt í takmörkuðum mæli sé.
Yfirlýsing kanadíska olíufélagsins Irving Oil um að fyrirtækið
hygðist hefja viðskipti hér kom töluverðu róti á olíumarkaðinn. í
kjölfarið var stofnað nýtt félag um olíu- og benzínsölu á vegum
Hagkaups-Bónus verzlunarkeðjunnar með þátttöku Skeljungs hf.
Yfirlýst markmið hins nýja félags er að selja benzín á lægra verði
en hér hefur tíðkast. Nokkru eftir að tilkynnt var um stofnun hins
nýja féiags tók Olíufélagið hf. ákvörðun um umtalsverða verðlækk-
un.
Sl. Iaugardag var frá því skýrt, að Oiíuféiagið hf. hefði keypt
35% hlut í Olíuverzlun íslands hf. og Texaco í Danmörku hefði
aukið hlut sinn í fyrirtækinu úr 25% í 35%. Sagt er, að olíufélögin
tvö verði rekin áfram sem sjálfstæðar einingar en muni stofna sam-
eiginlegt dreifingarfyrirtæki.
Tæpast fer á milli mála, að í þessum viðskiptum felst, að Olíufé-
lagið hf., sem hefur haft mesta markaðshlutdeild íslenzku oiíufélag-
anna, eykur umsvif sín mjögog ræður í raun yfir um 70% markaðar-
ins með olíu og benzín á íslandi, eins og nú háttar. Það skiptir
engu, hvort um er að ræða verzlun með olíu og benzín, skipaflutn-
inga eða flug til og frá landinu, svo stór markaðshlutdeiid eins
fyrirtækis eða fyrirtækjasamsteypu getur verið andsnúin hagsmun-
um almennings. Þótt sagt sé, að tilgangurinn sé sá að auka hagræð-
ingu og hagkvæmni í rekstri er augljós hætta á því, að aðili sem
hefur siíka yfirburðastöðu á markaðnum beiti þeim yfirburðum, til
þess að koma keppinautum á kné og efla jafnframt yfirráð sín.
Af þessum sökum vakna ýmsar spurningar við kaup Olíufélags-
ins á 35% hlut í Olíuverzlun íslands. í öðrum löndum ganga stjórn-
völd hvað eftir annað fram fyrir skjöldu til þess að koma í veg
fyrir, að yfirburðir eins fyrirtækis á ákveðnu markaðssviði verði
of miklir. Fyrir skömmu keypti bandaríska hugbúnaðarfyrirtækið
Microsoft lítið hugbúnaðarfyrirtæki, sem hafði náð sterkri markaðs-
stöðu á ákveðnu sviði. Bandarískur dómstóll úrskurðaði fyrir nokkr-
um vikum, að rifta bæri þeim samningum til þess að koma í veg
fyrir, að Microsoft næði of sterkri fótfestu á markaðnum. í Bret-
landi er málum af þessu tagi hvað eftir annað vísað til sérstakrar
nefndar, sem fjallar um einokun á markaði.
Sighvatur Björgvinsson, viðskiptaráðherra, hefur óskað eftir því
að Samkeppnisstofnun athugi viðskiptin á milli Olíufélagsins hf.,
Texaco og Olíuverzlunar íslands hf. Samkeppnisstofnun hefur hvað
eftir annað fellt skynsamiega úrskurði um samkeppnisstöðu einka-
fyrirtækja gagnvart ríkisfyrirtækjum. Sennilega er þetta mál hið
stærsta, sem vísað hefur verið til Samkeppnisstofnunar og nú reyn-
ir á hvers þessi stofnun er megnug.
Fákeppni getur verið mjög skaðleg fyrir neytendur. Á undanförn-
um árum hefur mönnum smátt og smátt orðið ijóst, að of lítil sam-
keppni er á hinum íslenzka markaði á of mörgum sviðum. Morgun-
blaðið hefur hvað eftir annað vakið athygli á þeirri staðreynd. Of
mörg dæmi eru um það, að markaðsráðandi aðili beiti ofurefli til
þess að koma minni keppinautum á kné. Fyrir nokkrum árum sá
Morgunblaðið ástæðu til að vara við því, að einkafyrirtæki gætu
verið að mynda einokunarhring á ákveðnum sviðum viðskiptalífs-
ins. Blaðið kvaðst ekki hafa barizt gegn einokunartilburðum Sam-
bands ísl. samvinnufélaga til þess eins að fallast á slíkar aðgerðir
af hálfu einkafyrirtækja.
Olíufélagið hf. er vel rekið og öflugt fyrirtæki. Það hefur hins
vegar gengið of langt með kaupunum á stórum hlut í Olíuverzlun
íslands hf. því að góð áform og yfirlýsing um hagræðingu er engin
trygging fyrir því að samkeppnisfrelsið skili sér í bættum kjörum
neytenda. Samkeppnin á olíumarkaðnum var lítil fyrir. Hún eykst
varla eftir þau viðskipti, sem nú hafa farið fram. Það er alltaf nei-
kvætt fyrir neytendur, hvort sem um er að ræða einstaklinga eða
fyrirtæki, ef samkeppni verður iítii sem engin. Ef Samkeppnisstofn-
un gerir ekki ráðstafanir til þess að tryggja eðlilega samkeppni á
olíumarkaðnum skiptir enn meira máli en áður, að kanadíska olíufyr-
irtækið Irving Oil hefji starfsemi hér. Þá er það í raun og veru hið
eina, sem getur tryggt eðlilegt jafnvægi á olíumarkaðnum og komið
í veg fyrir, að neytendur verði fyrir barðinu á of lítilli samkeppni
og yfirburðastöðu eins aðila á markaðnum.
Fákeppni er, ef nokkuð er, vaxandi vandamál á flestum sviðum
íslenzks viðskiptalífs. Ef forystumenn fyrirtækja hér hafa ekki þau
hyggindi til að bera að kunna sér hóf er eina vörn neytenda og
stjórnvalda að ýta undir og hvetja til að erlend fyrirtæki hefji starf-
semi hér. Forsvarsmenn Olíufélagsins hf. eru ekki þcir einu, sem
hafa ekki kunnað sér hóf í íslenzku viðskiptalífi á undanförnum
árum. Neytendur á íslandi munu vart sætta sig við 70% markaðs-
hiutdeild eins aðila á olíumarkaðnum. Bæði almenningur og fyrir-
tæki hafa reynslu af því, að lítið er gefandi fyrir loforð um, að
aukin hagkvæmni og hagræðing í krafti stærðar leiði til verðlækkun-
ar fyrir neytandann. Það eina sem menn skilja er hörð samkeppni
miili fyrirtækja sem geta tekizt á, þannig að neytendur hafi hagnað
af frelsi markaðarins í lægra vöruverði en ella. Jafnvægisleysi á
markaðnum og yfirburðir eins aðila er sízt af öllu trygging fyrir
slíkri þróun.
Ellefu menn sluppu heilir á húfi þegar
stórskemmdi verksmiðju Vestdalsi
„Sá allt svarl
tók til fótam
Tjónið talið nema 170-200 milljónum
EG heyrði gríðarlegan gný
og hélt að gufurör hefði
sprungið eða eitthvað
hefði bilað og varð litið
fram í mjölhús þar sem við mér
blasti þakpappi, plötur, rusl og
snjór á fleygiferð. Það fór bókstaf-
lega allt af stað. í kjölfarið fylgdi
gríðarlegt snjókóf, ég sá allt svart
í smá stund og tók svo til fótanna
og skutlaði mér í öruggt skjól. Mér
hafði ekki verið alveg rótt undir
fjallinu og var búinn áð hugleiða
ögn fyrirfram hvert best væri að
fara, ef flóð félli,“ segir ívar Andr-
ésson, tvítugur Seyðfirðingur sem
átti fótum sínum fjör að launa þeg-
ar snjóflóð féll úr fjallinu Bjólfi
rétt fyrir klukkan hálffjögur í
fyrradag og stórskemmdi verk-
smiðju Vestdalsmjöls og þreif með
sér um 3.000 fermetra mjöl-
skemmu við hlið hennar út á fjörð-
inn.
ívar stóð á svo kölluðum skil-
vindupalli, við hlið eimingartækja
verksmiðjunnar, sem eru nú sund-
urtætt, að því er sjá má frá sjó,
og var næstur flóðinu af starfs-
mönnum verksmiðjunnar, eða um
3-4 metra frá þeim stað sem það
stöðvaðist. Alls voru sjö starfsmenn
að störfum þegar flcðið féll, auk
þess sem verksmiðjustjóri Vest-
dalsmjöls var við annan mann á
leið frá verksmiðjunni. í fjallinu
voru auk þess tveir menn við snjó-
flóðaeftirlit sem komust naumlega
undan flóðinu.
Gerðist mjög hratt
„Loftþrýstingurinn á undan
henti mér ekki niður en ég varð
einkennilegur í höfðinu, tilfinningin
var ekki ólík því að kafa til botns
í sundlaug. Þetta gerðist allt mjög
hratt en þó ekki hraðar en svo að
mér gafst tími til að verða hrædd-
ur þegar ég sá hvað var að ger-
ast. Okkur var öllum mjög brugðið,
enda aðeins klukkutími síðan okkur
var leyft að fara inn á svæðið.“
Ivar segir að hann og vinnufé-
lagi hans, Björn Sigtryggsson, sem
stóð honum næst, hafi gripið til
þess ráðs um leið og flóðið stöðvað-
ist að fínna skóflur og hafi þeir
ætlað að ráðast á flóðið, af ótta
við að einhver hefði lent undir því,
en fljótlega hafi komið í ljós að
allir voru heilir á húfi. „Þetta voru
okkar fyrstu viðbrögð, í eins konar
fáti, en þó má segja að sáralítið
óðagot hafi verið á starfsmönnun-
um. Nær allir héldu ró sinni og það
var ekki fyrr en tveimur til þremur
tímum seinna sem það rann upp
fyrir okkur hvað gerst hafði í raun
og veru.“
Mun sitja eftir
„Við vorum allir rennandi blautir
þegar flóðið stöðvaðist og þykkt lag
af snjó lá á gólfinu inn verksmiðj-
una, það var svo mikill snjór. Ég
er enn að hugsa um þetta og er
Snjófljóð féll á Seyðisfjörð í fyrradag og áttu
ellefu menn fótum sínum fjör að launa. í
samantekt Sindra Freyssonar kemur fram
að flóðið er talið hafa valdið tugmilljóna króna
tjóni á mannvirkjum verksmiðju Vestdals-
mjöls, en mjölskemma hennar jieyttist á haf
út. Enginn var við störf í skemmunni.
ívar
Andrésson
Birgir
Traustason
Hermann
Guðmundsson
Arnar
Jónsson
ekki í vafa um að þessi lífsreynsla
á eftir að sitja í manni. Við vorum
vægast sagt í stórhættu og vorum
ótrúlega heppnir að sleppa eins vel
og við gerðum. Krafturinn í þrýst-
ingnum, lausamunirnir sem fuku
þarna eða sjálft flóðið hefðu getað
skaðað okkur illa, og það er ljóst
að mjölhúsmennirnir væru ekki til
frásagnar.“
Ivar segist ekki hafa í hyggju
að vinna á snjóflóðahættusvæði á
nýjan leik, en hann hóf störf við
uppbyggingu verksmiðjunnar í júlí
í fyrra, en hún hóf ekki fulla starf-
semi fyrr en 10. febrúar sl.
Mikið tjón
Talið er víst að mjölhúsið, sem
er um 3.000 fermetrar að flatar-
máli, hafi sópast út í fjörðinn ásamt
öllu því sem í því var, á milli 1.700
og 1.800 tonn af mjöli. Gríðarstór
mjölsíló eru mikið skemmd eða
ónýt og auk þess er
talið víst að lyftari
verksmiðjunnar sé
ónýtur og óttast að
verulegt tjón hafi orð-
ið á eimingartækjum
og verkstæði verk-
smiðjunnar. Brak og
krap, fullir mjölpokar
og fleiri munir ráku
um fjörðinn eftir flóðið
og söfnuðust að
bryggjum sunnan
fjarðar. Vestdalsmjöl
er í eigu einstaklinga
og fyrirtækja í
Reykjavík og á Seyð-
isfirði, og er Seyðis-
fjarðarbær stærsti
einstaki hluthafi, með
um 20% eignaraðild.
Pétur Kjartansson,
stjórnarformaður fyr-
irtækisins, kveðst
telja að tjónið nemi
um 170-200 milljón-
um króna, auk þess
sem fyrirtækið verði
fyrir verulegum fjár-
hagslegum skaða sök-
um vinnslutaps. Reynt
verði að koma hráefni
fyrir verksmiðjuna í
vinnslu annars staðar.
Arnar Jónsson
verksmiðjustjóri segir
að undir eðlilegum kringumstæð-
um hafi tveir menn átt að vera að
störfum í mjölhúsinu við að setja
mjöl í poka, en fyrir „algjöra tilvilj-
un ákvað ég einhverra hluta vegna
að kalla ekki til mjölhúsmennina á
þeirri stundu sem þeir hefðu venju-
lega átt að hefja vinnu, annars
hefðu þeir staðið þar sem flóðið er
nú. Þessi sérkennilega tilviljun er
það eina jákvæða við þetta flóð og
afleiðingar þess,“ segir Arnar.
Eins og höfuðið væri
að springa
Verið var að gangsetja verk-
smiðjuna, sem tekur dijúga stund,
og því fylgdust starfsmennirnir
með véla- og tækjabúnaði en stóðu
ekki í mjölskemmunni eða annars
staðar þar sem flóðið eyðilagði.
Birgir Traustason stóð ásamt
nokkrum vinnufélögum sínum í
kringum katlana í þeim enda verk-