Morgunblaðið - 21.03.1995, Blaðsíða 40

40 ÞRIÐJUDAGUR 21. MARZ 1995
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
:ngi fyrir hljóðnema ogheyri
á dag á Háskólabókasafninu, undir
stjóm Björns Sigfússonar hins
mæta fræðaþular. Þá flutti Pétur
röð af fyrirlestrum um sænskar
bókmenntir sem okkur Björn fýsti
báða að heyra. Við sömdum um
það að Björn færi og heyrði fyrir-
lestra Péturs; og kæmi svo á eftir
niður á safnið sem ég gætti á
meðan og segði mér fyrirlesturinn.
Eg fann það á mér að ekkert
myndi vanta í frásöguþulu Björns
af fyrirlestrinum; það er í senn til
marks um einstakt minni Björns
og hversu vel og skipulega erindi
Péturs voru samin. Strax varð
Pétur vinsæll af öllum sem honum.
kynntust. Þá fann ég þegar við
fyrstu kynni hve hlýr þessi hóg-
væri maður væri, og streymdi frá
honum að þar færi góður og gagn-
vandaður maður sem var lagið að
láta fólki líða vel í návist sinni.
Síðar áttum við mikið saman að
sælda; og urðum snemma vinir.
íslendingar munu sem þjóð
ævinlega standa í þakkarskuld við
Pétur Hallberg, fyrir það sem hann
vann íslenzkri menningu. Með þýð-
ingum sínum á verkum Halldórs
Laxness ruddi hann höfundinum
braut til heimssigranna, vegna
þess hve þær voru gagnvandaðar
og blæbrigðaríkar í trúnaði sínum
og hollustu við efni verkanna og
stíltöfra sem hann flutti á sína
tungu af hugkvæmni og heilindum
' og lagði sig allan eftir að túlka
anda þeirra ásamt blæbrigðum í
formi og innihaldi með þrotlausri
elju og nostri. Og skrifaði margar
stórar bækur og smærri um feril
Halldórs, krufði verk hans, og
kynnti skoðanir hans og viðhorf
með svo glöggskyggnum og ítar-
legum hætti að hann gerði íslenzk-
um fræðimönnum skömm til, þótt
hinir yngri menn hafi brugðizt
drengilega við og bætt úr skák.
Rannsóknir Hallbergs á verkum
Laxness hljóta að verða grundvöll-
ur rannsókna á þessu sviði síðan
og óþrotleg náma. Það er enginn
vafi á því að þessar þýðingar hafa
ráðið úrslitum um það hversu
snemma Halldór Laxness hlaut
Nóbelslaunin.
Aðrir menn eru betur fallnir til
að gera grein fyrir fræðum Péturs
Hallberg, bæði á sviði íslenzkra
fornbókmennta, sem og nútíma-
bókmennta. Hann var skarpur í
athugunum, og snarpur í orrahríð
rökdeilna, og eirði engu sem hon-
um þótti ógrundað; ég veit að þeir
sem deildu við hann komust ekki
hjá því að virða hann, og þótt
ýmsir yrðu bæði móðir og jafnvel
sárir, þótti þeim vænt um hann
að snerrum loknum. Afköst hans
eru ómæld bæði að magni og gæð-
um.
ítalir hafa orðtak sem segir:
Traduttore, traditore, og gefur í
skyn að hætt sé við svikum í þýð-
ingum á skáldskap. Það voru mik-
il forréttindi fyrir skáld að vera
þýddur af manni eins og Pétri
Hallberg. Þekking hans var víðtæk
og grunduð. Djúprætt. Bók-
menntaskyn hans var öruggt og
smekkvíst. Starfsorka hans var
með mestu ólíkindum. Mér var
hann ímynd hins sannmenntaða
manns sem vann öðrum allt sem
hann vann af hæversku; og mér
hafa komið í hug þegar eg hugsa
til hans orð sem Halldór Laxness
hafði um annan mann látinn Hall-
björn Halldórsson prentara og kall-
aði Jógín verksins. Afstaða og per-
sónuleiki Péturs Hallberg hafa oft-
sinnis beint hugsun minni að ýmsu
sem ég hef frétt af Zen-búddistum,
verkheill hans og vandfýsni, atorka
í kyrrþey.
Pétri var ekki hlíft við áföllum
og þjáningu. Hann átti tvær eigin-
konur, Rannveigu Kristjánsdóttur,
og Kristínu systur hennar eftir
hennar fráfall langt um aldur fram.
Þær voru báðar annálaðar fyrir
gáfur og gjörvileik, og þóttu skara
fram úr hvor með sínum hætti.
Rannveig var einn mikilhæfasti
leiðtogi íslenzkrar kvenréttinda-
baráttu, og sópaði að henni. Krist-
ín varð fyrst hérlendra kvenna
efnaverkfræðingur, gáfuð kona
eins og systir hennar en hlédræg-
ari. Þessar konur voru Pétri ómet-
anleg stoð í lífi og starfi, en hann
missti þær báðar úr sama sjúkdómi
og felldi hann sjálfan, krabba-
meini.
Börn þeirra Rannveigar og Pét-
urs þau María og Kristján harma
nú allt þetta merka fólk, og raunar
mikinn og kunnan frændgarð í
móðurætt sem þessi vágestur hef-
ur unnið á auk föður þeirra nú.
Þessi orð eru lítil kveðja eftir
góðan vin sem mér þótti vænt um
og dáði fyrir heilindi hans og
mannkosti.
Thor Vilhjálmsson.
Peter Hallberg fæddist í Gauta-
borg 25, janúar 1916, og var faðir
hans Magnus Hallberg mennta-
skólakennari. í Gautaborg stund-
aði Peter síðan háskólanám, há-
skólakennslu og rannsóknarstörf,
og þar andaðist hann aðfaranótt
5. mars s.l. Hann tók magisters-
próf í sænsku 1939, licentiatpróf
1943 og loks doktorspróf 1951.
Árin 1944-47 var hann sendikenn-
ari í sænskri tungu og bókmennt-
um við Háskóla Islands. Að loknu
doktorsprófi var hann dósent við
Gautaborgarháskóla 1951-62, síð-
an gegndi hann rannsóknarstöðu
1962-75 og loks fastri prófessors-
stöðu frá 1975 uns hann lét af
embætti fyrir aldurs sakir. Hann
var gistiprófessor við háskólann í
Ábo í Finnlandi 1955 og við háskól-
ann í Wisconsin í Bandaríkjunum
1970-71. í _þakkar skyni fyrir störf
sín í þágu Islands var hann sæmd-
ur hinni íslensku fálkaorðu 1955
og gerður heiðursdoktor við heim-
spekideild Háskóla íslands 1974.
Peter Hallberg var tvíkvæntur.
Fyrri kona hans var Rannveig
Kristjánsdóttir, dóttir Kristjáns
Sigurðssonar bónda á Dagverðar-
eyri við Eyjafjörð og kennara á
Akureyri og konu hans Sesilíu
Eggertsdóttur. Rannveig nam hús- -
stjórnarfræði í Uppsölum og
Stokkhólmi, og áður en hún flutt-
ist til Svíþjóðar með manni sínum
starfaði hún sem ráðunautur Kven-
félagasambands íslands og ráðu-
nautur húsmæðraskólanna auk
þess sem hún var ritstjóri tímarits-
ins Melkorku. Börn þeirra Peters
eru Kristján blaðamaður og rithöf-
undur og Maria læknir. Rannveig
andaðist fyrir aldur fram 1952.
Nokkrum árum síðar gekk Peter
að eiga Kristínu systur hennar, en
báðar þær systur voru stúdentar
frá Menntaskólanum á Akureyri
1938. Kristín hafði lokið prófi í
efnaverkfræði frá Tækniháskólan-
um í Kaupmannahöfn og síðan
starfað hjá Fiskimálanefnd og við
Atvinnudeild Háskólans, en
skömmu eftir að hún fluttist til
Svíþjóðar gerðist hún kennari við
Laborantskólann í Gautaborg og
gegndi því starfi til dauðadags.
Þau Peter voru barnlaus, en Krist-
ín gekk börnum Rannveigar systur
sinnar í móður stað. Kristín Hall-
berg andaðist fyrir 10 árum, 1985.
Peter Hallberg þýddi á sænsku
mörg íslensk rit, og má einkum
nefna margar skáldsögur Halldórs
Laxness sem öðluðust miklar vin-
sældir í Svíþjóð í þýðingum hans.
Um Halldór Laxness hefur hann
og skrifað mörg rit og ritgerðir,
meira og fróðlegar en nokkur ann-
ar.
Mér er í fersku minni þegar ég
sá Pétur Hallberg í fyrsta sinn -
uppi á gangi á annarri hæð í Há-
skóla íslands veturinn 1944. Ég
var þá ungur stúdent, hann ný-
kominn til íslands til að kenna
sænska tungu og bókmenntir við
Háskólann. Mér varð starsýnt á
hann sakir þess hve hann var
glæsilegur - svo hár og spengileg-
ur og myndarlegur ásýndum. Og
þá undraðist ég ekki síður þann
fjölda fólks sem streymdi upp stig-
ana í tímana til hans. í þá daga
var ekki sami flaumur stúdenta í
Háskólanum sem nú, en þarna virt-
ust nemendurnir spretta upp hvað-
anæva, ekki síst ungu stúlkurnar
sem auðvitað hlutu að dragast að
þessum föngulega Svía sem án efa
var líka skemmtilegur kennari. Það
fór líka svo að hann fékk íslenska
eiginkonu - og ekki aðeins eina
heldur tvær, hvora eftir aðra. Og
það varð hlutskipti hans að syrgja
þær báðar og fylgja þeim til grafar.
Vafalaust hefur Pétur fengið
áhuga á íslandi í uppeldi og námi
og það valdið því að hann braust
hingað út á erfiðum tímum síðari
heimsstyijaldar. Hitt er víst að
eftir þriggja ára dvöl hér sem
sendikennari við Háskólann var
hann bundinn landi og þjóð órjúf-
andi böndum. Hann var einn hinn
besti fóstursonur og tengdasonur
sem Island hefur átt. Hann lærði
að tala og rita íslenska tungu bet-
ur en flestir aðrir erlendir menn
fyrr og síðar. Hann tileinkaði sér
þá stefnu í rannsóknum íslenskra
bókmennta sem boðuð hefur verið
við Háskóla íslands allt frá dögum
fyrsta kennarans, Björns M. Ols-
ens, þá stefnu sem erlendis er oft
kölluð „íslenski skólinn", einnig
sérstaklega kennd við Sigurð Nor-
dal og Einar Ól. Sveinsson. Pétur
hélt þessu íslenska viðhorfi fram
alla tíð í ræðu og riti og varði „ís-
lenska skólann" kappsamlegar en
flestir íslendingar. Hann var elju-
samur og smásmugull rannsakandi
íslenskra bókmennta, en jafnframt
lifandi og áhrifamikill kynnir
þeirra og boðberi á erlendri grund.

,\a.B Wi.u,,

7^1
v : j| j
— j
i r r» ‘»* iui *o k» »n-i i
14" SVGA lággeisla litaskjár
% 16 bita víðóma SB samhæft hljjóðkort
% Geisladrif 2ja hraða
g*y|— $ Magnari og HiFi 20 W hátaian r
Tengi fyrir myndsbandtæki, vfíleóvelar
/ /S/SltSlwk.
og stýripinna

laborð og mús
. -----á
8° stækkanVegA^
^go, Pcl 1 VESA Og ^ 7
A/q. 1111 m‘nn> stækkanlegu'
^teraettengin^'^

rönd 12
Sími 561
Sérstaklega þakka íslendingar
honum framlag hans til að kynna
Halldór Laxness og verk hans
meðal Svía og þann þátt sem hann
átti í því að Halldóri hlotnaðist
mesti alþjóðlegi heiður sem veist
getur nokkrum rithöfundi. Um það
efni segir eftirmaður Péturs á
kennarastóli við háskólann í
Gautaborg í minningarorðum um
hann sem birtust í sænskum fjöl-
miðlum: „Með ævisögu sinni um
Halldór Laxness ... sem er í senn
mikil að vöxtum og efnisrík og rit-
uð af innilegri tilfinningu, og ekki
síður með hinum frábæru þýðing-
um á skáldsögum Laxness fékk
Hallberg því áorkað að mesti nú-
tímahöfundur íslands varð kunnur
og dáður í Svíþjóð - og raunar
um allan heim, og mun þetta hafa
átt dijúgan þátt í því að Laxness
fékk Nóbelsverðlaunin svo fljótt
sem raun bar vitni.“ Undir þessi
orð Lars Lönnroths munu allir Is-
lendingar fúsir að taka.
Segja má að það hafi dregist
furðu lengi að Pétur Hallberg
fengi fasta prófessorsstöðu í ætt-
landi sínu. En í aðra röndina má
fagna því. Hann hafði lengi fijálsa
rannsóknarstöðu, og þegar hann
loks varð prófessor mun embætt-
inu ekki hafa fylgt mikil kennslu-
skylda. Þetta gaf honum færi á
að sinna hugðarefnum sínum,
enda notaði hann tímann vel. Auk
hinna mörgu rita og ritgerða um
Halldór Laxness hefur hann þýtt
nokkuð á annan tug bóka eftir
Nóbelsskáldið og einnig fjórar
skáldsögur eftir Thor Vilhjálms-
son, þeirra á meðal Grámosinn
glóir sem hlaut bókmenntaverð-
laun Norðurlandaráðs fyrst ís-
lenskra skáldsagna.
I anda íslenska skólans skrifaði
hann, auk margra ritgerða, tvö
yfirlitsverk um fornar íslenskar
bókmenntir, annað um lausa málið
(Den islándska sagan, 1956), hina
um kveðskapinn (Den forn-
islándska poesien, 1962). Þótt
þessi rit séu ekki mikil að'vöxtum
þá eru þau einkar greinargóð og
hafa haft víðtæk og holl áhrif er-
lendis, ekki síst vegna þess að þau
hafa verið þýdd á ýmsar tungur,
meðal annars á ensku og þýsku.
En rit hans um bókmenntir eru
að öðru leyti mjög bundin við stíl-
fræði af ýmsu tagi. Fyrstu bækur
hans fjölluðu um sænska stílfræði:
Studier i Harry Martinssons sprák
(1941) og doktorsritið Natursym-
boler i svensk lyrik frán nyroman-
tiken till Karlfelt (1951). Um al-
menna stílfræði ritaði hann síðar
til háskólakennslu bókina Litterár
teori och stilistik (útg. 1970 og
oftar).
Eftir að íslenskar bókmenntir
urðu helsta viðfangsefni Péturs
rannsakaði hann einkum stílein-
kenni ýmissa fornrita, og beindust
athuganir hans meðal annars að
því að finna höfunda tiltekinna
fornrita. I ritinu Snorri Sturluson
och Egils saga Skallagrímssonar
(1962) telur hann viss orð og orða-
sambönd í Heimskringlu annars-
vegar og hinsvegar í Eglu og
nokkrum fleiri íslendingasögum.
Fram koma greinileg sameiginleg
stíleinkenni í Heimskringiu og
Egils sögu frábrugðin hinum sög-
unum, og bendir rannsókn Hall-
bergs þannig eindregið til þess að
Snorri sé höfundur Egils sögu -
en því hafði áður verið fram haldið
með efnislegum og sögulegum rök-
semdum. Með svipuðum aðferðum
leiddi hann síðan líkur að því að
Ólafur hvítaskáld, bróðursonur
Snorra, hefði ritað bæði Knýtlinga-
sögu og Laxdælu (Ólafr Þórðarson
hvítaskáld, Knýtlinga saga och
Laxdæla saga, 1963). En yfirgrips-
mesta rannsóknarverk hans af
þessu tagi er ritið Stilsignalement
och författarskap i norrön sagalitt-
eratur, með undirtitli Synpunkter
och exempel (1968). Að baki taln-
ingu stíldæmanna í öllum þessum
ritum Hallbergs liggur óhemjuleg
vinna sem krafist hefur ótrúlegrar
nákvæmni og þrautseigju.
Stílrannsóknir eins og þær sem