Morgunblaðið - 19.12.1995, Blaðsíða 42

42 ÞRIÐJUDAGUR 19. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
____________AÐSENPAR GREIMAR_
Eru Hvalfjarðargöngin
verkfræðilegt glapræði?
ÞEKKING og reynsla af jarð-
ganga gerð undir sjávarmáli í gos-
berg eða basalt eins og við höfum
hér á íslandi er nánast ekki til í
heiminum í dag. Ein göng eru til
í Japan sem voru gerð í jarðlög
svipaðrar gerðar og við höfum
hér. Þar lentu menn í miklum
vandræðum. Þekking á þessu sviði
sem til er í Evrópu og Bandaríkj-
unum nýtist okkur Islendingum
lítið sem ekki neitt. Neðansjávar-
jarðgöngin sem þar hafa verið
byggð hafa verið gerð við allt aðr-
ar jarðfræðilegar aðstæður og í
allt annars konar berglög.
Margar þessara þjóða hafa lent
í gríðarlegum erfiðleikum við slíka
jarðgangagerð. Kostnaður við
Ermarsundsgöngin tvöfölduðust.
Danir hafa verið að beijast við
feiknarleg vandamál í göngunum
undir Stórabelti. Göngin þar eru
gerð að mestu í kalksteinslagi, en
þó er farið þar í gegnum nokkur
mismunandi jarðlög. Lentu menn
þar á jarðlögum sem eru alveg
hriplek, svo lek að göngin fylltust
af vatni. Óheyrilegum fjármunum
hefur verið kostað til, að reyna
að þétta sjávarbotninn, með því
að prammar sigldu með leir út á
svæðið þar sem þessi leku jarðlög
voru og var leirinn losaður þar.
Islensk reynsla af
jarðgangagerð
Reynsla okkar íslendinga af
jarðgangagerð er á einn veg. Það
gengur vel að bora og sprengja
en lekavandmálin eru mikil og
geta orðið hrikaleg. Þessi leka-
vandamál sjást ekki fyrir með
þeim rannsóknum sem gerðar eru.
Nú höfum við gert tvenn jarð-
göng á síðustu 10 árum. Leka-
vandamálin í Ólafsfjarðarmúlan-
um voru veruleg. í Vestíjarðar-
göngunum var vandamálið feikn-
arlegt og Iíklega einsdæmi í jarð-
gangagerð í heiminum. Þegar bor-
að var í bergið stóðu tveggja
tommu vatnsbunumar marga
metra lárétt út úr bor-
holunum. Slíkur var
vatnsþrýstingurinn og
vatnsmagnið. Þó var
þetta langt upp í fjalli,
í um 150 metra hæð
og enginn skildi hvað-
an vatnið gat komið.
Kallaðir voru til
færustu sérfræðingar
erlendis frá, á þessu
sviði, til að veita ráð
hvað gera skyldi. Þeg-
ar þeir sáu aðstæður
flýttu þeir sér út úr
göngunum og héldu að
inni fjallinu gæti jafn-
vel verið holrúm fullt
af vatni sem gæti
sprengt bergið þá og þegar og
menn væru hreinlega í lífshættu
þarna inni. Allir stóðu ráðalausir
hvað gera ætti. Slíkar voru að-
stæður þegar ég átti þess kost að
skoða göngin af eigin raun sumar-
ið 1993.
Er hægt að gera göng
undir Hvalfjörðinn?
Sú reynsla sem við íslendingar
höfum í dag af jarðgangagerð
ofansjávar eftir Vestfjarðargöngin
er sú að við getum átt von á gríðar-
legum lekavandamálum. Við get-
um ekki leyft okkur að segja að
lekavandamálin í Vestljarða-
göngunum hljót að vera eitthvað
sérstakt. Þvert á móti, við hljótum
að álykta sem svo að þetta sé eitt-
hvað sem við verðum að búast við.
Eg tel að ef byijað verði á Hval-
fjarðargöngunum séu líkurnar á
að mönnum takist að ljúka þeim
um 50%. Ég tel helmingslíkur á
því að vegna lekavandamála og
ófyrirséðra vandamála við fram-
kvæmdina verði menn að gefast
upp við gangagerðina vegna auka-
kostnaðar, sem muni hækka
kostnaðarhlið framkvæmdanna
það mikið, að rekstur ganganna
muni aldrei geta staðið undir sér.
Þó ekki kæmi nema brot af
þeim leka sem kom í Vestfjarða-
gongunum upp í
Hvalfj arðargöngun-
um þá myndu þau
fyllast á nokkrum
klukkutímum. Hver
væri þá tilbúinn að
fara langt undir sjáv-
armál í margra kíló-
metra löngum
göngum og bora í
hriplekt bergið og
eiga ljf sitt og limi
undir dælunum sem
dæla vatninu upp úr
göngunum? Þegar
enginn veit nema
sjálft úthafið myndi
þá og þegar fylla
göngin á augabragði.
Hver mun bera faglega ábyrgð
á framkvæmdinni, enginn?
Á íslandi eru það með örfáum
undantekningum einungis arki-
tektar, verkfræðingar og tækni-
fræðingar sem hver á sínu sviði
Það gengnr vel að
bora og sprengja, segir
Friðrik H. Guðmunds-
son, en lekavandmálin
eru mikil og geta
orðið hrikaleg.
hafa menntun, reynslu og réttindi
en síðast en ekki síst Ieyfi til að
ráðleggja við mannvirkjagerð og
hanna mannvirki. En til þess að
veita ráðgjöf varðandi verklega
framkvæmdir þarf hver einstakl-
ingur sem hefur tilskilda menntun
og reynslu að fá sérstakt ráðherra-
leyfi til að mega starfa sem slíkur.
Þetta er vert að hafa í huga,
því það virðist vera að aðalráðgjaf-
ar Spalar, fyrirtækisins sem stend-
ur að þessum framkvæmdum, séu
jarðvísindamenn sem eru án um-
ræddrar menntunar og reynslu og
hafa ekkert leyfi til að veita ráð-
gjöf varðandi hönnun og verklegar
framkvæmdir hvort sem það er á
sviði vega- og flugbrautargerðar,
hafnargerðar, stíflugerðar eða
jarðgangagerðar. Jarðfræðingar
eru til þess vanhæfir, jafnvanhæf-
ir og veðurfræðingar sem eru farn-
ir, að því er virðist, að veita ráð-
gjöf við hönnun og gerð snjóflóða-
varna.
Er nú ekki rétt áður en lengra
er haldið að fá það á hreint hverj-
ir eru tilbúnir til að bera faglega
ábyrgð á framkvæmdinni. Hvaða
verkfræðistofa eða ráðgjafi er það
sem er aðalráðgjafi Spalar og er
búin að kaupa sér tryggingar sem
slíkur? Við eigum ekki að leyfa
það að farið sé út í slíka fram-
kvæmd nema að baki framkvæmd-
arinnar standi ábyrgur hönnuður
sem hefur full réttindi. Slíkt þykir
lágmarks krafa við meðalstór
verkefni á íslandi í dag. Slíka
kröfu verður einnig að gera til
framkvæmda eins og hönnun og
gerð Hvalfjarðarganga.
Verða göngin dýrari en brú?
I ljósi reynslunnar eru allar lík-
ur á að kostnaður við gangagerð
undir sjó verði verulega hærri en
upphafleg tilboð gera ráð fyrir.
Þegar einnig er tekið tillit til þeirra
fjárhæða sem fara til þeirra sem
ætla að leggja til fjármagn og
tryggingar er brúin væntanlega
orðin ódýrari kostur. Það er því
allt sem bendir til þess að göngin
verði dýrari en brú.
Er ekki rétt að skoða frá grunni
forsendur þess að þvera Hvalfjörð-
inn og láta meta hvaða aðrir val-
kostir eru fyrir hendi, kostnaðar-
reikna þá og láta fram fram um-
hverfismat á þeim? Slíkt hefur
aldrei verið gert.
Vegur fyrir Hvalfjörð og yfir
Dragháls eða Uxahryggjaleið
Er ekki rétt að láta skoða hvað
kostar að gera almennilegan veg
Friðrik Hansen
Guðmundsson.
fyrir fjörðinn og jafnvel góðan veg
þaðan yfir Dragháls. Fyrir Norð-
lendinga, Vestfirðinga og stóran
hluta Vestlendinga myndi það
stytta vegalengdina til Reykjavík-
ur álíka og Hvalijarðargöngin.
Hvað með að taka Norðurlands-
veginn gegnum Mosfellsheiðina til
Þingvalla og þaðan framhjá Botns-
úlum og ofaní Lundarreykjadal.
Er það ekki lágmarkskrafa að
allir valkostir séu skoðaðir áður
en stokkið er út í slíka framkvæmd
sem göngin eru? Það erum jú við,
íbúarnir í þessu landi, sem komum
í öllu falli til með að borga þessi
göng, hvert svo sem formið er á
framkvæmdinni. Eigum við ekki
að standa að þverun Hvalfjarðar
eins og við höfum staðið að öðrum
vegaframkvæmdum hingað til og
sátt hefur verið um, þ.e. að Vega-
gerðin sjái um þessar framkvæmd-
ir? Eitt er víst að fjármagnskostrt-
aðurinn yrði verulega lægri, því
íslenska ríkið mun fá miklu hag-
stæðari lán en nokkurn tíma Spöl-
ur eða verktakar þeirra.
Aldrei verið reiknað
hvað brú kostar
Hvað með að gera brú yfir
Hvalijörðinn í staðinn fyrir göng?
Enginn veit t.d. hvað skástags-
brú/hengibrú á miðjum firðinum
með jarðfyllingum að sitt hvorum
megin, myndi kosta, þ.e. ef Hval-
fjörðurinn yrði brúaður á svipaðan
hátt og Borgarfjörðurinn.
Þá er Ijóst að engin verkfræði-
leg vandkvæði eru á að hanna brú
þarna yfír og engin fyrirsjáanleg
óþekkt vandamál sem menn þurfa
að glíma við þegar að framkvæmd-
um kemur. Það yrði örugg fjár-
festing og lyftistöng fyrir ferða-
' mannaiðnaðinn að fá tækifæri til
að aka með ferðamennina yfir einn
fegursta ijörð landsins í stað þess
að skella þeim niður í niðamyrkur
og hættur jarðganganna.
Eigum við að láta eignarlaust
skúffufyrirtæki, sem örfáir menn
standa að, fara að stjórna upp-
byggingu samgöngukerfisins og
steypa þjóðinni út í tvísýnustu
framkvæmd íslandssögunnar? Hér
virðist allt skorta, jafnt faglega
ráðgjöf og ábyrgð sem og ijár-
magn.
Höfundur rekur verkfræðistofu í
Reykjavík.
Jólatré
GRENITRÉ - furutré nýfelld
úr skóginum fylla hýbýlin sætum
ilmi. Flestir kjósa að hafa lifandi
tré vegna ilmsins og vilja ekki án
þess vera.
Sú venja að hafa lifandi tré inni
og úti á torgum í borgum og bæj-
um er ekki mjög gömul, a.m.k.
ekki hér á Norðurlöndum.
Kringum 1500 var þessi siður
tekinn upp í Sviss og á Ítalíu en
á fáum stöðum þó. Hann barst
þangað frá austurlöndum nær.
Þjóðveijar tóku við sér sextíu
árum síðar.
Jólatrén í Þýskalandi voru reist
á torgum stóru bæjanna og prýdd
ávöxtum og ýmsu öðru matarkyns
sem síðan var gefið fátækum á
jóladag.
Um 1800 var farið að tendra
ljós á tijánum. Nefna má að fyrsta
torgtré í Norður-Evrópu var sett
upp í Riga í Lettlandi.
Á Norðurlöndum urðu Danir
fyrstir til að nota lifandi jólatré á
sama hátt, og var það á árunum
1820-1830 og drógu þá dám af
Þjóðveijum.
Heldra fólk ruddi brautina og í
kjölfarið allur almenningur og þá
einkum á Suður-Jótlandi. Svíar og
Norðmenn tóku siðinn upp eftir
Dönum, ekki síst vegna þess að
auðvelt var að afla sér tijáa í hin-
um skógauðugu löndum sem Sví-
þjóð og Noregur eru.
Eftir 1930 var siðurinn orðinn
algjör í þessum löndum. Á íslandi
og í Færeyjum sáust lifandi jólatré
aðeins hjá efnafólki og þá einkum
danskættuðu. Almenningur notaði
eftirlíkingar af grenitijám, heima-
smíðaðar. Stofninn var tréstandur
70-90 cm langur og 4 cm í þver-
mál, og á hann voru festir þrír
greinakransar mislangir, sá efsti
stystur, sá næsti 5 cm lengri og
10 cm lengri sá neðsti.
Þessi gertVitré voru pýramída-
löguð og áttu að' líkjast lifandi
grenitré. Tré þessi voru gjarnan
klædd sortulyngi og mosa, ellegar
pappír í grænum lit til að gefa
þeim eðlilegan svip.
Notaðir voru pokar og aðrir
munir úr litsterkum pappír til
skreytinga á gervitijánum.
í Skandinavíu og víðast hvar í
stærri bæjum og borgum eru sett
upp stór torgtré og hefur sá siður
einnig komist á hér á landi.
Vinabæir á hinum Norður-
löndunum hafa gefíð sínum vina-
bæjum hér torgtré um árabil.
Flestir vita að jólatréð á Austur-
velli í Reykjavík er gjöf frá Ósló-
borg, og Norrköping í Svíþjóð
færir Kópavogsbæ torgtré að gjöf
árlega og fleiri bæi mætti telja.
Saga jólatrésins er hér
rifjuð upp af Kristni
Skæringssyni, sem
jafnframt gefur góð ráð
um meðferð þeirra.
Innflutt tré eru nánast öll keypt
frá Danmörku. Danir eru frægir
fyrir jólatrésræktun sína og flytja
þau út til margra landa í stórum
stíl, til Þýskalands, Póllands og
annarra Mið-Evrópulanda og
meira að segja allt suður til Ítalíu
og einnig til Noregs og Svíþjóðar
þó að ólíklegt virðist vera í svo
skógauðugum löndum.
Dönsk tré þykja sérlega eftir-
sóknarverð vegna hins hæga vaxt-
ar í ófijórri jörð, einkum Vestur-
Jótlands. Þau eru ákjósanlega lög-
uð með stinnar greinar og bera
því vel uppi ljós og skraut.
Landgræðslusjóður hefur á
fimmta áratug keypt sín tré af
Danska heiðarfélaginu og átt mjög
ánægjuleg viðskipti við þetta syst-
urfélag sitt.
Aðrir innflytjendur kaupa sín
tré af ýmsum aðilum í Danmörku,
en þó aðallega frá Jótlandi. Núver-
andi flutningsmáti með skipi frá
Danmörku er mjög þægilegur, öll
tré og greinar sett í gáma og var-
an kemst óskemmd á leiðarenda.
Trén sem felld eru hér innan-
lands koma frá ýmsum
stöðum á landinu.
Flest eru þau
höggvin í Haukadal og
Þjórsárdal og Þing-
vallasvæðinu á Suður-
landi og í Skorradal
og Hreðavatni á Vest-
urlandi. Á Norðurlandi
eru trén höggvin í
Fnjóskadal, Ystafells-
skógi og Fossselsskógi
og fleiri stöðum í þeim
landshluta. Frá Áust-
urlandi koma trén að
mestu frá Hallorms-
stað.
Mest er höggvið af
rauðgreni og stafafuru
og einnig nokkuð af blágreni og
fjallaþin.
Rauðgrenið er í rauninni hið
eina fullkomna jólatré vegna hins
þægilega ilms sem það gefur frá
sér. Það verður að hugsa vel um
það svo að það felli ekki barrið.
Sjá um að það hafi nægan vökva
og velja því svalasta staðinn í stof-
unni.
Stafafuran og þinurinn eru
barrheldnar tegundir en þurfa þó
sömu umönnun og rauðgrenið í
sambandi við vökvun. Geyma skal
tréð úti eða í köldum húsakynnum
þar til það er tekið inn og sett á
sinn stað í stofunni.
Sé tréð stíft af frosti skal þíða
það rólega áður en það er sett
inn. Snögg hitabreyting hefur
mjög slæm áhrif á tréð. Bleyta
skal tréð rækilega
nokkru áður en það
er sett í fótinn, og þá
að sjálfsögðu fót sem
fylltur er með vatni,
og gæta þess að hann
tæmist aldrei meðan
tréð tekur til sín
vökva.
Áður en tréð er
skrúfað fast í fótinn
skal saga þunna sneið
neðan af stofninum
til þess að æðarnar í
ysta lagi viðarins geti
þjónað því hlutverki
sínu að fíytja næringu
til greinanna.
Nefna skal til við-
bótar sérlega gott húsráð:
Saga skal 5 cm sneið neðan af
stofni trésins. Leggið neðstu
greinarnar upp með stofninum, og
bindið band utan um þær meðan
næsta aðgerð fer fram.
Tálgið börkinn af stofninum
neðst allan hringinn u.þ.b. 8-10
cm upp á legginn frá stúfnum.
Stingið síðan stofnendandum
u.þ.b. 15 cm niður í pott með sjóð-
andi vatni í 10-15 mín.
Setjið tréð strax að lokinni suðu
í vatnsfót. Notið volgt vatn og sjá-
ið vel um að bæta í svo lengi sem
tréð tekur við.
Ef svona er farið að heldur tréð
barrinu vikum saman.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Landgræðslusjóðs.
Kristinn
Skæringsson