Morgunblaðið - 21.12.1995, Blaðsíða 26

26 EIMMTUDAGUR 21. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Nauðsynleg alfræði
BÓKMENNTIR
Sagnfræði
ÍSLANDSSAGA
eftir Einar Laxness. 230+223+223
bls. Alfræði Vöku-Helgafells.
Prentun: Printer Portuguesa.
Reylq'avík, 1995. Verð kr. 14.900.
AÐ stofni til er þetta þriðja
útgáfa þessarar ajfræði, mjög auk-
in að efni, myndskreytt vel og í
mun stærra broti en fyrri útgáfur
þannig að myndefnið nýtur sín
þeim mun betur. í raun er þetta
sá hluti alfræðinnar sem nauðsyn-
legast er að hafa við höndina. Að
kunna skil á sögu sinni og ritmáli
er sá menntunargrundvöllur sem
annað byggist á. Sagan er sú upp-
safnaða reynsla sem þjóðin tekur
mið af þegar stefnt er inn í fram-
tíðina.
í raun er þjóðarsagan bæði
hetjusaga og harmsaga. Um or-
sakir þeirra hörmunga, sem yfir
þetta land gengu öldum saman
meðan nálægar þjóðir og skyldar
Festu
bjófinn
a mynd
tS
EftiPlitskerfi
frá PHiupsog SAfivo
TIME-LflPSE myndbandstækl
með allt að 960 klst. upptöku.
Sjónvarpsmyndavélar og
sjónvarpsskjáir.
mm
mm
»m
»»
TÆKNI- 06 TÖLVUDEILD *
Heimilistæki hf.
SÆTUNI 8 ' TUb ntYfvJAVIN
SlMI 569 1500
3
efldust að auði og mannfjölda, eru
deildar meiningar. Jón J. Aðils og
Jónas Jónsson frá Hriflu kenndu
Dönum um ófarnaðinn. Bjöm Þor-
steinsson benti á kalt loftslag.
Gísli Gunnarsson rakti hið sama
til sinnuleysis og tregðu íslenskra
embættismanna. Allir höfðu menn
þessir rétt fyrir sér ef horft er á
málið frá sjónarhóli hvers um sig.
Reyndar má segja að þetta hafi
allt verið samþrinnað og hvað leitt
af öðru.
ísland byggðist hratt í endann
á hlýskeiði. I greininni um akur-
yrkju segir að kom hafi verið
ræktað hér í öllum
landsfjórðungum.
Undir lok miðalda fór
veðráttan smásaman
kólnandi. »Komrækt
er talin á enda um
1600,« segir í sömu
grein. Ennfremur er
upplýst að nú séu
ræktuð hér árlega um
500 tonn af komi. En
komræktarsagan má
vera nærtæk vísbend-
ing um breytilegt
loftslag aldirnar í
gegnum.
Gjaldmiðill og verð-
einingar á hinum
ýmsu tímum er nokk-
uð sem hver maður verður að
kunna skil á vilji hann sögufróður
heita. Til dæmis hundraðið sem
einatt er koma fyrir í söguritum,
tíu, tuttugu, sextíu tuttugu hundr-
aða jörð og svo framvegis. Hér
er hvaðeina upplýst um þau efni.
Með hinu margumtalaða hundraði
var átt við stórt hundrað álnir af
vaðmáli. Er fróðlegt til að hugsa
að meginútflutningsvara íslend-
inga á þjóðveldisöld skyldi vera
fullunin vara. Það átti eftir að
breytast. Á síðari öldum, eftir að
peningar koma til sögunnar, koma
einatt fyrir orð eins og spesía,
dalur, ríkisort, mark og skilding-
ur. Einnig þeim einingum eru hér
rækileg skil gerð.
í sögu 19. fer mest fyrir sjálf-
stæðisbaráttunni. Vesturheims-
ferðir á síðari hluta þeirrar aldar
hafa margir rakið til afar slæms
árferðis sem mjög setti svip sinn
á þjóðlífið.
Með fullveldinu hefst svo saga
stjómmálaflokkanna. Þegar fyrir
miðja öldina eru fjórflokkarnir svo
kölluðu fullmótaðir. Á einni opnu
gefur að líta allar heildartölur
flokkanna í alþingiskosningum frá
1923 til 1995. Það er mikið talna-
safn. Alls buðu tuttugu flokkar
fram á því tímabili. Eru þá ekki
talin einstaklingsframboð. Árið
1923 voru gild atkvæði rösk 30
þúsund. Kosningaréttur var þá
nokkru þrengri en nú. Á síðast-
liðnu vori voru atkvæðin orðin tæp
165 þúsund. Svo mjög hefur þjóð-
inni fjölgað á öldinni. Vafalaust
má tengja þá fjölgun við stjómar-
farslegt sjálfstæði og hagstætt
árferði. Enn er þó afar rúmt um
þjóðina í landinu miðað við það
sem annars staðar gerist.
Þótt mannanöfn séu engin með-
al uppflettiorða í riti þessu er per-
sónusögunni síður en svo gleymt.
Enda væri sú íslandssagan létt-
væg þar sem engin væra manna-
nöfnin. Oll mestu sögurit íslend-
inga, allt frá íslendingabók og
Landnámu, era mikils til persónu-
saga. Þótt öfl þau,
sem ráða framvindu
sögunnar, séu eins og
loftslagsbreytingarn-
ar, dulin og ósjálfráð,
koma jafnan fram á
sjónarsviðið menn
sem vinna með rás
atburðanna; virðast
jafnvel stjórna henni.
Nægir í því sambandi
að minna á Skúla fóg-
eta og Jón Sigurðsson.
Svo getur litið út sem
slík mikilmenni ráði
alfarið ferðinni. Og
sannarlega geta áhrif
leiðtoga verið bæði
víðtæk og langvinn.
Hitt er víst að tíðarandinn studdi
bæði þessi stórmenni. Ofugt var
því farið um Jón Arason sem hugð-
ist leiða þjóðina á hættutímum.
Honum varð að falli hið sama sem
Grímur sagði um Hákon jarl að
hann hlýddi ekki tímans kalli.
Stórvirki má íslandssaga þessi
með réttu teljast. Samfelldari er
hún og traustari fyrir þá sök að
einn maður bar ábyrgð á verkinu
og vann það að langmestu leyti.
Tilraunir til að setja saman viða-
mikla samfellda íslandssögu hafa
tekist báglega hingað til vegna
þess að margir hafa verið kvaddir
til starfa. Hefur þá hver farið sína
leið í rituninni. Stutt söguágrip,
þar sem einn maður hefur verið
að verki, hafa tekist mun betur.
Hér er íslandssaga með nýju sniði.
Af þessu mikla riti Einars Laxness
má fræðast um alla þætti sögunn-
ar þá sem á annað borð skipta
einhveiju máli. Þetta er ekki rit
til að lesa í einni lotu frá upphafi
til enda heldur til daglegs brúks
svo gripið sé til heiðarlegrar
dönskuslettu. Stíll höfundar er
bæði skýr og gagnorður. Undirrit-
aður rakst ekki á neitt sem telja
mætti ofsagt eða vansagt. Myndir
era vel valdar og vel prentaðar.
Og myndatextamir era saga út
af fyrir sig. í raun á rit þetta
heima við hlið íslenskrar orðabók-
ar. Það er jafn bráðnauðsynlegt.
Erlendur Jónsson
Einar Laxness
»•
Ástín á tínnun
tungumálsíns
BOKMENNTIR
Skáidsaga
VETRARELDUR
eftir Friðrik Erlingsson. Vaka-
Helgafell 1995 - 327 síður. 3.290 kr.
FÁIR höfundar hafa verið jafn
áberandi á síðum dagblaðanna fyrir
þessi jól og Friðrik Erlingsson.
Ástæðan er ekki aðeins
útkoma þeirrar skáld-
sögu sem hér er til
umfjöllunar heldur
einnig kvikmynd sem
gerð var eftir sögu hans
um Benjamín dúfu og
frumsýnd var nú á
haustdögum og fengið
hefur afar jákvæðar
viðtökur. Segja má að
ferill Friðriks hafi verið
nokkuð ævintýra-
kenndur þótt maðurinn
sé ungur að árum; næg-
ir að nefna veru hans í
smekklegum rokk-
hljómsveitum á níunda
áratuginum auk fyrr-
nefndrar bókar sem
hlaut afbragðsviðtökur. Útkomu
hinnar nýju skáldsögu var því beðið
með töluverðri eftirvæntingu af
bókaunnendum, ég leyfi mér jafnvel
að segja of mikilli eftirvæntingu þeg-
ar haft er í huga að um er að ræða
fyrstu „stóru“ skáldsögu Friðriks.
Viðfangsefni Friðriks í Vetrareldi
eru tilfinningar. Og víst er að það
er mjög í anda þeirra tíma sem við
lifum á. Tilfinningar eru drifkraft-
urinn í stórum hluta þeirra skáld-
sagna sem nú eru skrifaðar og fást
við samtíma okkar með einum eða
öðrum hætti. í þeim er maðurinn
gjarnan á valdi tilfinninga fremur
en losta jafnvel þótt ástin sé í brenrii-
punkti. Og þannig er því farið í Vetr-
areldi, maðurinn fyigir hjarta sínu í'’
blindni einsog vonglaður fótgönguliði
í sigursælli hersveit, eins og segir á
einum stað í sögunni (264). Einkunn-
arorð og titill sögunnar eru sótt tii
tilfinningaskáldsins Davíðs Stefáns-
sonar: „Þú várst minn vetrareld-
ur./Þú varst mín hvíta lilja,/ [...] Við
elskuðum hvort annað en urðum þó
að skilja".
Sagan segir frá lífshlaupi Lilju
Loftsdóttur, sjómannsdóttur sem elst
upp við erfiðar aðstæður í þorpi vest-
ur á fjörðum um miðja öldina, en flyst
síðan ásamt móður sinni til höfuð-
borgarinnar þar sem móðursystir
hennar Oddrún, sem síðar gengur
henni í móðurstað, býr ásamt tveimur
dætrum sínum. Þar rætist draumur
hennar um að verða ballettdansari
við Þjóðleikhúsið og ástin tekur völd-
in þegar eftirsóttasti karlleikarinn við
leikhúsið, yfirstéttardrengurinn og
glaumgosinn Hákon Beck, og Lilja
fella hugi saman. Ástir þeirra hafa
varanleg áhrif á líf Lilju, hún elur
honum bam, er svikin og þarf að
horfast í augu við erfið veikindi.
Aðalsögupersónumar, Lilja og
Hákon, eru andstæðir pólar sem
daðra við hið ómögulega með ást
sinni. Lilja er feimin, uppburðarlítil
og veik á meðan Hákon er fram-
hleypinn, foringinn í sínum hóp;
sterkur. Sameiginlegt eiga þau hins
vegar viljann til að breyta lífínu í
draum með aðstoð listarinnar og það
tekst þeim á vissan hátt í hamraborg
blekkinganna sem er leikhúsið. Á bak
við Hákon stendur óárennilegur
Reykjavíkuraðall en Lilja er munað-
arleysingi. Hann er dekmxófa en hún
þarf að beijast fyrir sínu. Hún er
einföld en hann er slægur. Hákon
er klisjan um drykkfelldan listamann
holdi klædd, og þegar til kastanna
kemur, óábyrgur og ragur mömmu-
drengur. Þessi persónusköpun gæti
í sjálfu sér gengið ágætlega upp
þótt í henni séu fáir nýir tónar; helsti
galli hennar er sá að Lilja er gerð
of einföld og þroskast ekki í sam-
ræmi við áföllin, eflist ekki við mót-
lætið, heldur tekur öllu sem að hönd-
um ber með jafnaðargeði. Hákon fer
nákvæmlega þá leið sem lesandinn
veit að hann mun fara
um leið og hann stígur
fram á sögusviðið, þá
leið sem liggur út úr
ástarsögunni.
Saga þeirra Lilju og
Hákonar er auðvitað
ekki ný af nálinni.
Ofrumleikinn á þvi sviði
er þó ef til vill ekki
hennar stærsti galli
heldur ótti höfundar við
að fara nýjar leiðir í stíl
og ekki síður hug-
myndavinnslu. Fersk-
leika vantar í myndmál-
ið, höfundur á það til
að gleyma sér í upp-
höfnu málskrúði: „Þeg-
ar himinninn og jörðin
verða eitt í myrkrinu og andstæður
dagsbirtunnar gleymdar og týndar,
þá finnur lífið sjálft sig og eilífðin
verður djúp og raunveruleg;“ (163).
Tungumálið leggst eins og göfgandi
slikja yfir allt sem orðin snerta, átök
sjálfsverunnar við sjálfa sig og heim-
inn ásamt óreiðunni á tilfínningasvið-
inu ná ekki að lita frásögnina og
sporna gegn kröfu hennar um epíska
framvindu. Stíllinn er ekki afhjúp-
andi, hugsunin verður stundum óljós
í háleitu og hátíðlegu orðfæri. Þetta
á bæði við þegar höfundur lýsir lífinu
innan veggja leikhússins, ástarbrí-
rrianum og einnig því þegar ógæfan
dynur yfir. Hugmynd Hákons um
listina og ástina sem andstæð skaut
þar sem sigur mannsandans felst í
því að fóma hinni hverfulu jarðnesku
ást fyrir hina eilífu andlegu, eins og
hann orðar það á einum stað í sam-
tali við Steinunni, vinkonu Lilju, hef-
ur í raun verið margoft notuð í ís-
lenskri skáldsagnagerð, og nægir hér
að nefna Vefarann mikla frá Kasmír
eftir Halldór Laxness. Það er þessi
hugmynd sem liggur flótta Hákonar
til grundvallar og leggur líf bamshaf-
andi ástkonu hans í rúst, og veldur
því að hún gefur frama sinn sem
ballettdansmær upp á bátinn.
Einhvem veginn gerir maður
ósjálfrátt þá kröfu til ungra höfunda,
og gildir þá einu hvort þeir eru mik-
ið eða lítið auglýstir, að þeir miðli
lesendum einhverri nýrri sýn og um
leið að þeir skrifi eins og þeir þekki
það sem á undan er gengið og að
sú meðvitund skili sér á einn eða
annan hátt út í textann. í því felst
ekki endilega krafa um að þeir bylti
skáldsagnaforminu heldur að í verk-
um þeirra felist eitthvert „skapandi
endurmat“, eins og það er orðað á
einum stað. Slíkt endurmat getur
vissulega átt sér stað þótt skrifuð
sé epísk frásögn um ástir og örlög
eins og það heitir á bókarkápum, en
ekki ef viðhorfið til tungumálsins er
gamalgróið og hvergi hriktir í stoðum
frásagnarinnar sjálfrar. Það sem
þessa sögu skortir er fyrst og síðast
dirfska, dirfska til að takast á við
miklar tilfinningar og söguleg örlög
á ögrandi hátt. Höfundurinn hefði
að ósekju mátt brenna fleiri brýr að
baki sér en hann gerir í þessari sögu
og þá hefði askan eftir vetrareldinn
orðið mun kræsilegri.
Eiríkur Guðmundsson
Friðrik Erlingsson
Scetir sófar
d óviðjafnanlegu verði
HÚSGAGNALAGERINN
Smiðjuvegi 9 (gul gata) - Kópa - slmi 564 1475 Opið v.d. 10-19 lau. 11-17, sun 13-17.