Morgunblaðið - 18.05.1996, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 18. MAÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Ákvörðunarvald og ábyrgð
forstöðumanna ríkisstofnana
í OPINBERRI umræðu um það
markmið, að ríkissjóður verði rek-
inn án halla, er oftast nær gert ráð
fyrir, að forstöðumenn ríkisstofn-
ana hafi ákvörðunarvald um það,
hvort stofnun er innan fjárlaga-
heimilda. En verkefni ríkisstofnana
eru oftast nær lögbundin og engin
málefnaleg könnun á útgjaldaþátt-
um liggur til grundvallar fjárveit-
ingum á fjárlögum. Og auk þess
tekur ráðuneyti en ekki forstöðu-
maður ákvarðanir um það, hvernig
féð er notað. Við vill því brenna,
að forstöðumenn eru í fjölmiðlum
gerðir ábyrgir fyrir rekstraraf-
komu, sem þeir ráða sáralitlu um.
Lögbundin verkefni
ríkisstofnana
Verkefni ríkisstofnana eru flest
lögbundin. Oftast nær er þeim ekki
heimilt að taka sérstakt gjald fyrir
þjónustu sína - þótt á einstaka
sviðum hafi það að vísu tekið að
tíðkast á allra síðustu árum. For-
stöðumaður ríkisstofn-
unar getur ekki - eins
og stjórnandi einka-
fyrirtækis - aðlagað
sig „markaðnum", t.d.
með því að leggja niður
starfsemi, sem honum
þykir of kostnaðarsöm.
Honum er skylt að
halda starfseminni
áfram hvað sem kostn-
aði líður. Sú spurning
er því áleitin, hvort for-
stöðumaður ríkisstofn-
unar á einhverra kosta
völ um það, hvorum
megin hryggjar hann
lendir, þegar fjárlaga-
heimildir og útgjöld eru
gerð upp í árslok. Hefur hann meira
eða minna svigrúm til að aðlaga
sig fjárlagaheimildum eða er hann
sem strengjabrúða, sem annaðhvort
er síðan borið á óverðskuldað hrós,
af því að honum var úthlutað meiru
en útgjöldum nam, eða hlýtur
Sigurður
Gizurarson
ámæli, af því að hann
er sagður bera ábyrgð
á ástandi, sem hann
hefur ekki ákvörð-
unarvald um?
Húsavíkuremb-
ættið á árunum
1976-79
Það sem hér er sagt,
verður bezt skýrt með
rannsóknarskýrslum,
þar sem úttekt beinist
ekki að einstöku emb-
ætti heldur er fólgin í
samanburði t.d. á öll-
um sýslumannsemb-
ættum á landinu. Á
árunum 1974-85 var
ég sýslumaður Þingeyjarsýslna og
Húsavíkur. Árið 1979 gerði Ríkis-
endurskoðun skýrslu um fjárlaga-
gerð, rekstrarkostnað og starfs-
mannamál embætta sýslumanna og
bæjarfógeta. Þar sagði m.a. um
Hú'savíkurembættið: „Hækkun út-
ISLENSKT MAL
Sá orðslyngi og stálminnugi
maður Halldór Kristjánsson frá
Kirkjubóli, heldur tryggð sinni
við þáttinn og móðurmálið. Hann
skrifar:
„Blessaður Gísli.
Sendi þér fáein orð í vissu
þess að þú vilt heyra hvað lesend-
ur þínir hugsa, en margt er það
sem athuga ber. Snúum svo að
efninu.
Fréttastofur þurfa oft að skýra
frá slysförum ýmiss konar.
Stundum er þá sagt að hinn slas-
aði hafi verið fluttur á sjúkrahús
„þar sem hann gekkst undir að-
gerð“. Þetta orðalag er notað
enda þótt sagt sé frá meðvitund-
arlausum manni.
Þetta fínnst mér öfugt. Að
gangast undir finnst mér vera
að samþykkja eitthvað, fallast
á, sætta sig við. Meðvitundarlaus
maður er einskis spurður um það
og svarar engu. Þar ætti því bet-
ur við að segja að maður væri
fluttur í sjúkrahús „þar sem gert
var að meiðslum hans“.
Höldum okkur við slysin. Skip
var að leggja veiðarfæri sín. Einn
skipverja festist í þeim og fór í
sjóinn en stýrimaður fleygði sér
í sjóinn og bjargaði honum. Há-
setinn fótbrotnaði í þessum svipt-
ingum. í frásögn af þessu atviki
var svo til orða tekið að löppin
hefði dinglað. Það orðalag kann
ég ekki við.
Þegar ég var barn sagði gamla
fólkið að menn og skepnur hefðu
fætur en kvikindi hefðu kjaft og
lappir. Kettir og hundar væru
kvikindi en önnur húsdýr væru
skepnur.
Stundum er talað um að skilja
einhvern út undan. Þar held ég
að sé ruglað saman tveimur orða-
tækjum: Að hafa útundan og að
skilja eftir.
Þegar um var að ræða að mis-
muna fólki og gera þeirra mun
voru þessi orðtök notuð. Ef miður
þótti gert við einhvem að jafnaði
var kallað að hann væri hafður
útundan. Líkingin sótt til mæðra
í hreiðri eða bæli sem mismunuðu
afkvæmum sínum svo að það sem
út undan var haft naut ekki sömu
hlýju og hin.
Þegar einhveiju góðu var út-
býtt með heimafólki þótti ekki
gott að mismuna því svo að ein-
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
849. þáttur
hver eða einhveijir væru skildir
eftir. Þar áttu allir að vera jafn-
ir, enginn skilinn eftir. Væri það
algengt að einhver væri eftir
skilinn var hann hafður út undan.
Ekki lái ég manni þó hann
þurfi að gæta sín þegar talað er
um kú eða kýr. Ég þyrfti að
hugsa mig um hefði ég alist upp
fjarri svínum, svo sem var, en
gyltan væri enn nefnd sýr.
Með kveðju og þökkum.“
Halldór Jónatansson, fram-
kvæmdastjóri Landsvirkjunar, er
vel máli farinn, enda talaði hann
í sjónvarpi um reynda bjóðend-
ur. Þarna hefði miðlungs taðjarp-
ur væntanlega sagt * tilboðsaðil-
ar. Umbjóðendur hafa breyst í
„umboðsaðila", málsvarar hafa
breyst í „málsvarsaðila". Eigum
við ekki að spyma við klaufum?
Eigum við ekki að snúa þessari
öfugþróun við? Eða hvar endar
þetta ella? Þegar seljendur eru
orðnir „söluaðilar", er þess þá
ekki skammt að bíða að kaupend-
ur verði * kaupsaðilar, keppend-
ur * keppnisaðilar og jafnvel for-
eldrar * getnaðaraðilar?
Vilfríður vestan kvað:
Séra Þéttleifur lifði við þraut,
en þar á mót fékk hann sér naut
sem gat aðra tarfa
til þjóðlegra þarfa
og þroskast á guðsríkis braut.
Oft tekst fólki vel að taka upp
nýnefni. Og mörgum sinnum var
þörf á karlmannsnafni til þess
að láta heita í höfuðið á eða eft-
ir Guðrúnu. Furðu seint rötuðu
menn á nafnið Rúnar.
Mikill fjöldi íslenskra karla-
nafna endar á -ar, og mun Einar
hafa verið algengast af því tagi
öldum saman. Tískuvindar hafa
lítt feykt því ofan eða upp. En
nú langar mig til þess að segja
frá uppruna nafnsins Rúnar, og
er heimildarmaður Rúnar Geir
Steindórsson í Reykjavík, fæddur
1925.
Ég hef það fyrir satt að Rúnar
sá sé fyrstur síns nafns á Is-
landi. Móðir hans hét Guðrún,
oft kölluð Gunna, en maður henn-
ar, Steindór Björnsson frá Gröf,
nefndi hana Rúnu. Hún dó þrem-
ur dögum eftir fæðingu sonar
síns sem fékk nafnið Rúnar Geir.
Sr. Árni Sigurðsson skírði.
Eins og gengur, þegar um
nýnefni er að ræða, voru menn
svolítið hikandi. Hvernig skyldi
drengnum líka, þegar hann yxi
upp? Var ekki vissara að hafa
nöfnin tvö? Niðurstaðan er áður
fram komin.
Nafn þetta líkaði mönnum vel,
þó að nokkur bið yrði á að fleiri
kæmu. En fljótlega eftir 1930
varð útbreiðsla nafnsins mjög
skjót.
Árin 1925-1950 fengu 288
sveinar nafnið Rúnar, og 1982
var það komið í 30. sæti karla.
í þjóðskrá 1989 eru 1.553, þar
af heita 937 Rúnar síðara nafni.
Áslákur austan sendir:
Það er laglegt á Laufeyju bakið,
þá lífsreynd fær Jón ekki hrakið,
og hún á ei skilið
að handan við þilið
skuli heyrast í frillunni kvakið.
„Flestar allar sögur, þær er
hér hafa gerzt á íslandi, áðr
Brandr biskup Sæmundarson
andaðist, váru ritaðar, en þær
sögur, er síðan hafa gerzt, váru
lítt ritaðar, áðr Sturla skáld Þórð-
arson sagði fyrir íslendinga sög-
ur, ok hafði hann þar til vísindi
af fróðum mönnum, þeim er váru
á öndverðum dögum hans, en
sumt eftir bréfum þeim, er þeir
rituðu, er þeim váru samtíða, er
sögurnar eru frá. Marga hluti
mátti hann sjálfr sjá ok heyra,
þá er á hans dögum gerðust til
stórtíðinda. Ok treystum vér hon-
um bæði vel til vits ok einurðar
at segja frá, því at hann vissa
ek alvitrastan ok hófsamastan.
Láti guð honum nú raun lofi
betri.“ (Sturlunga)
Auk þess fær Helgi E. Helga-
son stig fyrir að tala bæði um
kaupendur og seljendur. „Aðil-
ar“ voru engir. Þá fær Mbl. stig
fyrir að segja keppjnautar, ekki
„samkeppnisaðilar" (30. apríl).
Ákvörðunarvald sýslu-
manna er harla lítið,
segir Sigurður Gizurar-
son í þessari fyrri grein
sinni, þegar kemur til
notkunar fjármuna.
gjalda embættisins skv. ársreikn-
ingum 1976-79 nam 10%, 16,6%
hjá embættunum í heild og 12,6%
hjá ríkinu miðað við fast verðlag
ársins 1976. ... hlutur þess í heild-
arútgjöldum embættanna skv. árs-
reikningum minnkaði úr 5,4% árið
1976 í 5,1% árið 1979. Enda þótt
rekstrarkostnaður hjá embættinu
hækki hlutfallslega miklu minna en
hjá embættunum yfirleitt, fór það
þó talsvert fram úr fjárlögum 1979
eða 73,4% á móti 55,5% hjá emb-
ættunum í heild.“
Út úr skýrslu Ríkisendurskoðun-
ar mátti m.ö.o. lesa, að embættið
var rekið án útþenslu í rekstri, þrátt
fyrir mikla þenslu á landsvæði því,
sem það þjónaði. Mikil umsvif í
Þingeyjarsýslu stöfuðu af fram-
kvæmdum við Kröflu, er höfðu
margfeldisáhrif á öllu sviðum at-
vinnulífs. Lítil þensla í rekstri sýslu-
mannsembættisins stafaði hins veg-
ar af því, að forstöðumaður emb-
ættisins fór þrátt fyrir ytri þenslu
ekki gagnvart dómsmálaráðuneyti
fram á neina aukningu á rekstri,
svo sem varð hjá öðrum embættum
- t.d. með stofnun dómaraembætt-
is, sem gerðist hjá sumum embætt-
anna, þótt minni væru. Einhvern
kann að furða á því, að Húsavíkur-
embættið skyldi auka fjárlagahalla
sinn þrátt fyrir minni þenslu í út-
gjöldum en almennt gerðist hjá
öðrum embættum. Skýringin var
einfaldlega sú, að í verðbólgu, sem
nam tugum prósenta á ári, voru
fjárveitingar á fjárlögum auknar til
allra embættanna, en mun minna
til sýslumannsembættisins á Húsa-
vík en sem samsvaraði verðbólg-
unni og mun minna tiltölulega en
til annarra sýslumannsembætta.
Það naut ekki jafnræðis.
Smiðurinn og bakarinn
Sýslumannsembættið á Akranesi
var innan fjárlaga á síðasta ári ein-
göngu af því að dómsmálaráðuneyt-
ið sýndi skilning og velvild gagn-
vart málefnum þess. Fjárveiting var
70,5 millj. kr., en útgjöld námu
69,1 millj. kr. (Á Stöð II var að
vísu sagt, að það hefði farið 30%
út fyrir fjárlagaheimildir.) Af sömu
ástæðu er Ijóst, að embættið var
ekki innan fjárlaga árin á undan,
af því að slíkum skilningi og velvild
var ekki til að dreifa. Valdið er hjá
ráðuneytum og svigrúm forstöðu-
manna margra ríkisstofnana er afar
lítið til að hafa áhrif á útgjöld
þeirra, svo að þeir lenda óumflýjan-
lega í hlutverki bakarans, sem er
hengdur fyrir smiðinn.
Þegar hugað er að því, hvaða
ákvarðanir sýslumaður tekur og
hveijar ráðuneytið tekur um notkun
íjármuna í nafni embættis hans, er
ákvörðunarvald hans harla lítið.
Einungis er um tillögurétt að ræða.
Allar meiri háttar ákvarðanir tekur
ráðuneytið. Þegar t.d. keypt var
nýtt húsnæði fyrir sýslumannsemb-
ættið á Akranesi, sem flutzt var inn
í um síðustu áramót, voru engar
ákvarðanir um íjárfestingar teknar
af sýslumanni, hvorki um húsnæðið
né innanstokksmuni. Þær voru
teknar í Reykjavik af ráðuneyti og
Framkvæmdasýslu ríkisins. Þegar
keyptir eru bílar fyrir lögregluna,
er það ákveðið í dómsmálaráðuneyt-
inu.
Svigrúmið sem sýslumenn hafa
til að hafa hemil á útgjöldum emb-
ættanna er nánast eingöngu fólgið
í valdi - að vísu mjög svo takmörk-
uðu - til að hafa áhrif á laun starfs-
fólks þeirra - t.d. með því hreinlega
að segja því upp starfi eða lækka
laun þess. Hvorki geta sýslumenn
þó ráðið nýtt starfsfólk né sagt upp
starfsfólki án heimildar ráðuneytis.
Og ekki geta þeir skorið niður laun
starfsfólks gegn mótmælum þess,
sem flest er með lág laun fyrir,
nema með samþykki ráðuneytisins.
Svigrúmið til þess ræðst einig m.a.
af því, hvort atvinnuástand er erf-
itt, svo að fólk hefur ekki í önnur
hús að venda. Ef það mótmælir
niðurskurði, t.d. á yfirvinnu, verður
hann ekki framkvæmdur án þess
að segja starfsmanni upp starfi.
Og til þess þarf heimild ráðuneytis.
Á fjölda starfsmanna - hvorki til
fjölgunar né fækkunar - geta
sýslumenn ekki gert breytingu án
heimildar ráðuneytis. Þegar öllu er
á botninn hvolft, kemur í ljós, að
allt ákvörðunarvald um útgjöld
sýslumannsembætta er í höndum
dómsmálaráðuneytisins, en for-
stöðumaður sýslumannsembættis
hefur eingöngu ráðgefandi vald
gagnvart því.
Höfundur er sýslumaður.
Gallup sjálfur?
í HUGUM fólks víða
um lönd er Gallup ann-
að or^ um áreiðanlegar
skoðanakannanir sem
framkvæmdar eru eftir
óvilhöllum, vísindaleg-
um forskriftum. Þegar
Gallup haslaði sér völl
á íslandi á sínum tíma
var mikil áhersla lögð
á þetta atriði: Nú
skyldu verða fram-
kvæmdar vandaðar
skoðanakannanir á Is-
landi til að leiða i ljós
viðhorf landsmanna til
margvíslegra mála með
óyggjandi hætti. Niður-
stöður nýjustu afurðar-
innar hér á landi - skoðanakönnun
„fyrir félagsmálaráðuneytið“ um
kjarasamninga og stéttarfélög -
gefur tilefni til að vekja athygli á
að Gallup stendur ekki lengur undir
nafni. Spurningarnar í þessari skoð-
anakönnun eru svo leiðandi að furðu
sætir. Eg spyr: Getur hver sem er
fengið Gallup til að fá fram þá niður-
stöðu sem óskað er eftir? Gerir Gall-
up engar athugasemdir við misvís-
andi orðaðar spurningar viðskipta-
vina sinna? Hefur Gallup ekki lág-
Ragnheiður
Guðmundsdóttir
marksskyldum að gegna
hvað varðar vísindaleg
vinnubrögð? Og í víðara
samhengi: Getur það
verið einkamál íslenska
afbrigðisins, ÍM-Gallup,
að gefa slíkan afslátt
af sjálfu sér? í eina tíð
þótti skondin sagan af
bónda nokkrum á fyrri
tíð sem fékk granna
sinn á suðurleið til að
reka erindi fyrir sig í
Kaupfélagi Reykjavíkur
og nágrennis. Bónda
þótti erindið slælega
rekið og spurði grann-
ann þegar hann kom úr
höfuðstaðnum: Talað-
irðu við Kron sjálfan? Eins mætti
spyija: Hvað segir Gallup sjálfur við
því að ÍM-Gallup skuli hafa breytt
sér í afgreiðslustofnun fyrir tilfall-
andi viðskiptavini? Ég hef hingað til
staðið í þeirri trú að sá sem notar
hið alþjóðlega „vörumerki" Gallup
verði að uppfylla ákveðnar skyldur
hvað varðar vinnubrögð, og fer hér
með fram á að iM-Gallup upplýsi
hvort sá skilningur minn sé réttur.
í skoðanakönnuninni fyrir félags-
málaráðuneytið sem er tilefni þess-