Morgunblaðið - 26.10.1996, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 26. OKTÓBER 1996 35
AÐSENDAR GREINAR
Þótt náttúran
sé lamin með
lurk
• • •
Um afskipti manna af lífríkinu
Örnólfur
Thorlacius
MÖRG dæmi eru um
það hversu illa tekst
til þegar mannskepnan
- viljandi eða óviljandi
- bætir framandi líf-
verutegund í vistkerfi
einhvers staðar á jörð-
inni. Hérlendis má
benda á minkinn, sem
fluttur var til landsins
sem loðdýr 1931 en
slapp fljótlega úr haldi
og olli talsverðri rösk-
un í lífríkinu, einkum
fyrst í stað.
Rómverjar dreifðu
villikanínum frá íber-
íuskaga og vestan-
verðri Norður-Afríku
um Miðjarðarhafssvæðið. Síðar
slepptu Evrópumenn kanínum sem
veiðidýrum í öllum heimsálfum.
Víða, þar sem ekki voru náttúrlegir
fjendur er héldu þeim í skefjum,
íjölgaði þeim stjórnlaust. Einna
verst var þó þegar evrópskir land-
nemar fluttu kanínur til Ástralíu
1859 og til Nýja-Sjálands nokkrum
Líffræðingar hafa
fyrir löngu áttað sig
á því, segir Ömólfur
Thorlacius, að rándýr
eru ómissandi hlekkir
í fæðukeðjunum og
þar með í jafnvægi
náttúrunnar.
árum síðar. Dýrin urðu hin versta
plága, spilltu uppskeru og beiti-
landi, þjörmuðu að stofnum ýmissa
innfæddra pokadýra með landspjöll-
um og samkeppni um fæðu og áttu
jafnvel þátt í að útrýma nokkrum
tegundum. Frá því um miðja þessa
öld hafa Ástralir reynt með nokkr-
um árangri að hefta útbreiðslu að-
skotadýranna með sýklahemaði,
með því að sleppa út í náttúruna
kanínum með veirum sem eru þeim
banvænar.
Mýs og rottur, hundar og kettir,
sem fylgt hafa manninum um mest-
allan heiminn, hafa reynst mörgum
dýrategundum sem fyrir voru
skeinuhættar. Dúðinn (dúdúfugl-
inn) og nokkrar skyldar tegundir
stórra ófleygra fugla á Maskaren-
eyjutn á Indlandshafi dóu út á 17.
og 18. öld, sennilega frekar vegna
ásóknar dýra sem manninum fylgdu
en vegna þess að hann veiddi þá,
enda herma heimildir að kjöt þeirra
hafi verið illa ætt.
Á Stefánsey, hólma norður af
Suðurey Nýja-Sjálands, uppgötv-
uðu menn árið 1894 spörfugl af
ætt klifurrindla, stefánsprílara,
Xenicus lyalli, sem var lítt eða ekki
fleygur. Nokkrum mánuðum síðar
hafði köttur vitavarðarins útrýmt
tegundinni.
Hér hefur verið getið nokkurra
dæma um spjöll af völdum dýrateg-
unda sem menn hafa flutt með sér.
En menn geta líka raskað jafnvægi
í vistkerfum með því að fækka í
stofnum dýra eða eyða þeim.
Líffræðingar hafa fyrir löngu
áttað sig á því að rándýr eru ómiss-
andi hlekkir í fæðukeðjunum og þar
með í jafnvægi náttúrunnar. Til-
raunir til að efla stofna hjarta í
Norður-Ameríku með því að fækka
helstu fjendum þeirra, úlfunum,
urðu til þess að hjörtunum fjölgaði
í fyrstu en brátt gengu þeir svo
nærri beitilandinu að það blés upp
á stórum svæðum og
hirtirnir hrundu niður
af vannæringu. Rán-
dýr halda smitsjúk-
dómum í stofnum
veiðidýra í skefjum
með því að eyða sjúk-
um dýrum sem annars
gætu borið smit. Rán-
dýr leifa líka oft tals-
verðu af skrokkum
bráðar og sjá með því
öðrum dýrum fyrir
fæðu. Og í harðindum
gera tófur á norðurslóð
sér að góðu fituríkan
saur hvítabjarna.
í grein um gaupuna
í nýjasta hefti af Sver-
iges Natur, tímariti sænskra nátt-
úruverndarsamtaka, er bent á að á
veturna séu ýmsir staðfuglar þar í
landi trúlega háðir dýrafitu er þeir
sæki í hræ sem gaupur og önnur
stór rándýr hafa skilið eftir. Sjálf-
sagt stuðlar tófan að viðgangi ein-
hverra kvikinda hér á landi með
því að láta þeim eftir leifar af hræj-
um.
Fiskimenn og aðrir veiðimenn
hafa ásamt bændum löngum litið á
rándýr sem keppinauta um fæðu
og séð hag í að halda þeim í skefj-
um. Benda má á að til skamms tíma
var með íslenskum lögum stefnt að
útrýmingu á refum. Minkum var
bætt í útrýmingarbálkinn eftir að
loðdýrabændur fóru að missa dýr
úr haldi. Markmiði laganna hefur
nú verið breytt í þá veru að ekki
er lengur opinberlega stefnt að því
að eyða af landinu frumbyggja þess
meðal landspendýra.
Það er algengur misskilningur
að einfalt samband sé á milli fengs
rándýra og veiða manna úr sama
stofni, að hlutur veiðimanna gæti,
ef hægt væri að losna við rándýrin,
aukist sem því næmi er þau tóku
áður.
Sem fyrr segir geta veiðar rán-
dýra stuðlað að heilbrigði veiðidýr-
anna, auk þess sem engin ástæða
er til að ætla að maðurinn hefði
getað veitt - eða viljað veiða - þau
dýr sem rándýrin tóku.
Veiðar manna eru að sjálfsögðu
hluti af veiðum rándýra í vistkerf-
unum. Þess vegna hafa menn lýst
áhyggjum af áhrifum þess á jafn-
vægið í náttúrunni þegar dýrum
fjölgar við það að menn hætta að
veiða þau. Nærtæk dæmi eru stofn-
ar hvala og sela.
Saga hvalveiða er einkum saga
græðgi og fyrirhyggjuleysis sem
leiddi að lokum til þess að algert
bann var lagt við þessari starf-
semi. Nú er svo komið að ýmsir
hvalastofnar þola aftur veiðar að
mati þeirra sem gerst til þekkja,
og mér sýnist einsýnt að aftur
megi hefja þær, að því tilskildu að
markaður sé fyrir afurðirnar og
menn læri af reynslu fyrri tíma og
gangi ekki of nærri stofnunum.
Hins vegar fellst ég ekki á þá rök-
semd að nauðsynlegt sé að hefja
hvalveiðar vegna þess að hvalimir
séu að éta okkur út á gaddinn.
Stofnar nær allra tegunda hvala
eru í slíkri lægð eftir langa ofveiði
að hlálegt er að halda því fram að
nú þurfi að halda þeim í skefjum
með veiðum til að koma í veg fyrir
að þeir keppi við okkur um fæð-
una. Ef svo væri mætti ætla að
sjór hefði verið til muna snauðari
af fiski en nú allar þær aldir sem
menn urðu að láta sér nægja að
dorga með ströndum fram og hval-
irnir voru að mestu í friði fyrir
ásókn þeirra. Það er aukin tækni
til fiskveiða, ásamt mengun af
manna völdum, sem þrengir nú að
fiskveiðum okkar og fleiri þjóða.
Þegar selveiði við Nýfundnaland
var sem mest, eftir lok síðari heims-
styijaldar, komst ársveiðin upp í
300.000 dýr. Mest veiddist af vöðu-
sel. Veiðin dróst svo saman af ýms-
um ástæðum og var árið l993 kom-
in niður í 27.000 vöðuseli.
Þegar þorskveiði brást við Ný-
fundnaland misstu 30 þúsundir
vinnuna. Háværar raddir kröfðust
þess að sel yrði fækkað. Að öðrum
kosti æti hann ótæpilega af þeim
fáu þorskum sem eftir væru. „Eng-
inn kennir selnum um hrun fiski-
stofnanna,“ segir talsmaður lands-
sambands kanadískra selveiði-
manna. „Orsökin var ofveiði. En
selir éta fisk og þorskurinn nær sér
ekki á strik nema þeim sé fækkað.“
Ráðamenn féllust á þessar rök-
semdir og hafa síðan 1994 styrkt
selveiðar með kaupum á selkjöti.
Af ýmsum tölfræðilegum upplýs-
ingum hefur sjávarútvegsráðuneyti
Kanada dregið þá ályktun að vöðu-
selurinn eigi sinn þátt í því að fiski-
stofnarnir geta ekki náð sér.
Margir sjólíffræðingar vefengja
þessa niðurstöðu. Um helstu rök-
semdir beggja aðila má lesa í
fréttapistli eftir höfund þessarar
greinar í Náttúrufræðingnum, 1.
hefti 1996, bls. 22. Hér skulu aðeins
nefnd veigamestu rök gagnrýnend-
anna (orðrétt vitnað í fréttapistilinn):
Selimir eru aðeins einn hlekkur
af mörgum í flóknu vistkerfi sjávar
og hversu mikið sem þeir éta af
þorski er þörf verulegra rannsókna
áður en hægt verður að leiða gild
rök að því hvert sé sambandið milli
selveiða og stærðar þorskstofna.
Ekki verður séð að ráðuneytismenn
í Kanada hafi látið vinna slíkar
rannsóknir.
Það gerðu suður-afrísk yfirvöld
hins vegar árið .1991.
Þá voru uppi áform um
að fækka loðsel úti fyr-
ir strönd Namibíu til
að ná upp stofnum
þorskfiska sem þar eru
veiddir. Kallaðir voru
til sérfræðingar víða að
sem reyndu út frá vist
fræðilíkönum að meta
sambandið milli sels og
afla. í ljós kom að sel
irnir éta ýmsa þorsk-
fiska, bæði nytjafisk-
ana og tegundir sem
þeim lifa. Vísinda-
mennirnir töldu líklegt
að með því að halda
stofnum óþurftarfiska
í skefjum gerðu selirnir
meira gagn en sem
næmi þeim usla er þeir
ynnu í nytjastofnunum.
Ákveðið var að láta
loðselinn í friði.
Verið getur að svipað eigi við
um selina við Nýfundnaland (og
víðarí Norður-Atlantshafi). Smokk-
ur eða smokkfiskur lifir á ung-
þorski og selir éta smokk. Eftir er
að vita hvort selurinn stuðlar meir
að viðgangi þorsksins lifandi eða
dauður.
Höfundur er líffræðingur og
fyrrverandi rektor Menntaskólans
við Hamrahlíð.
Að nota fjar-
lagahalla sem
skálkaskjól
Albert
Eymundsson
TILLÖGUR mennta-
málaráðuneytisins um
að skerða gífurlega
rekstrarfé Framhalds-
skólans í Austur-
Skaftafellssýslu (FAS)
reka mig út á ritvöllinn.
Tilvist og efling skólans
er nú mesta hagsmuna-
mál íbúa Suðaustur-
lands. Það er fullvissa
mín að enginn einn
málaflokkur hefur jafn
víðtæk og jákvæð áhrif
byggðaþróun og
möguleikar fólksins til
að stunda nám heima í
héraði sem lengst. Hér
er ekki eingöngu um
huglægt mat að ræða
heldur gijótharðar staðreyndir.
Framhaldsskólinn í
Austur-Skaftafellssýslu
Framhaldsskólinn í Austur-
Skaftafellssýslu var stofnaður fyrir
rúmum tíu árum. Þrátt fyrir að hafa
búið við erfiðar aðstæður og óvissu
um rekstrargrundvöll hefur skólinn
ótvírætt sannað tilverurétt sinn. Það
þarf ekki annað en nefna fjölda nem-
enda sem að hluta eða að öllu leyti
hafa lært undir stúdentspróf í skól-
anum. Sömuleiðis starfsnáms- og
kvöldskólanemendur sem margir eru
fullorðið fólk. Þeir hefðu ekki haft
tækifæri til að sækja námið út fyrir
héraðið. Þetta er fólk sem missti af
möguleikum til að mennta sig á yngri
Á Suðausturlandi
fjölgar nemendum en
fækkar ekki, segir
Albert Eymundsson,
eins og ráða mætti af
tillögum ráðuneytisins.
árum en þyrstir í að bæta úr því og
vera betur í stakk búið til að takast
á við auknar kröfur atvinnulífsins til
menntunar.
Það var mikil framsýni hjá þáver-
andi menntamálaráðaherra og
heimamönnum að stofna skólann.
Meginrökin voru að skólinn ætti
framtíð í vaxandi héraði og væri lík-
legur til að hafa jákvæð áhrif á
byggðaþróun á þessu landssvæði auk
menntunar- og menningarlegs gildis.
Allt hefur þetta gengið eftir. Sömu
reynslu þekkja menn annars staðar
frá, t.d. Norðurlöndum.
Byggðaþróun - byggðastefna
Almennt virðist fólk ekki átta sig
á að Austur-Skaftafellssýsla ásamt
Djúpavogi (Suðausturland) eru eitt
af fáum svæðum á landsbyggðinni
þar sem íbúum hefur fjölgað reglu-
lega. Fólki á barneignaaldri, sem er
að festa ráð sitt, fjölgar mest og því
fylgja nemendur framtíðarinnar. Yið
ætlumst til að námsmöguleikar þessa
fólks verði áfram í heimabyggð og
efldir þar. Á Suðausturlandi fjölgar
nemendum en fækkar ekki eins og
ráða mætti af tillögum ráðuneytisins.
Athyglisvert er að á sama tíma
og umræðan um mikinn niðurskurð
til litlu framhaldsskólanna komst í
hámæli var birt stjómsýsluúttekt á
Byggðastofnun og árangur hennar í
byggðamálum. Árangurinn er ekki
talinn í takt við fjárútlátin. Ég er
ekki í neinum vafa um hvernig núver-
andi ríkisstjórn getur náð fram mark-
miðum sínum í byggðarmálum. Auð-
velt er að lesa það úr þessum skrifum
mínum. Framhaldsskólar eru mjög
fjölmennir vinnustaðir nemenda og
starfsfólks. Það er tvískinnungur að
leita logandi ljósi að stofnunum til
að flytja út á land meðan sjálfsagt
er talið að flytja þjónustu eins og
framhaldsnám suður. Málatilbúning-
urinn er í ósamræmi við
umræðu um byggðamál
undanfarið og með hon-
um er einnig vegið að
jafnrétti fólks til náms.
Fjárlög og
stefnumörkun
Það getur ekki verið
ætlun ráðuneytisins að
bjarga fjárlögunum með
því að skerða rekstrarfé
FAS langt umfram
aðra. Þessi ákvörðun er
ekki sparnaður heldur
fyrst og fremst stefnu-
mótun. Ekki eru það ný
tíðindi fyrir okkur að
menntamálaráðuneytið
vilji koma í veg fyrir að skólinn þró-
ist eðlilega miðað við staðbundnar
aðstæður.
í þessum tillögum felast skýr skila-
boð til íbúa héraðsins og reyndar allra.
Skilaboð um að stjómvöld ætli ekki
að byggja upp grunnþjónustu á svæð-
inu og líti ekki á héraðið sem væn-
legt vaxtarsvæði til framtíðarbúsetu.
Stefnumörkunin gengur út á að
færa okkur nokkur ár aftur í tímann
og snúa við þeirri jákvæðu byggða-
þróun sem hér hefur verið.
Oft er rætt um tilflutning fjár-
magns af landsbyggðinni til höfuð-
borgarsvæðisins. Það er ekki síst á
þennan hátt sem það gerist. Þjónusta
sem hægt er að veita heima fyrir er
flutt til höfuðborgarsvæðisins og
neytendur sem langt eiga að sækja
borga margfaldan kostnað úr eigin
vasa. Tilflutningur fjölda nemenda,
sem hægt er að veita námsframboð
heima fyrir, er ekki þjóðhagslega
hagkvæmur. Nei, þvert á móti dýr-
ari. Viðbótarkostnaðnum, sem hægt
er að mæla í tugum milljóna króna,
er einfaldlega dreift. Að stærstum
hluta fellur hann á nemendur og
forráðamenn þeirra og þannig er
hann falinn.
Þetta mál verður ekki slitið úr
samhengi við aðra málaflokka er
snerta líf og tilveru fólksins hér.
Eins og gefur að skilja er þessi fram-
vinda algjörlega óviðunandi fyrir
íbúa hér.
Fjöregg byggðarlagsins
Tillögur menntamálaráðuneytis og
ráðherra valda okkur miklum von-
brigðum. Á þessu stigi málsins var
ekki rætt við samstarfsaðila heima
í héraði, sýslunefnd, um hvort ein-
hveijar leiðir væru færar til að ná
markmiðum beggja aðila eða hvort
sjónarmiðin séu ósættanleg. Við
hefðum örugglega verið til viðræðu
um að taka á okkur sambærilega
skerðingu og almennt gerist til að
ná fram hallalausum fjárlöguin.
Framtíð skólans er það mikilvæg
fyrir þetta landsvæði að ég hygg að
heimamenn séu jafnvel tilbúnir,
tímabundið, að tryggja skólanum
rekstrarfé ef gera á hann óstarfhæf-
an. Þær upphæðir verða hvort eð er
teknar margfalt beint úr vösum
heimamanna og fluttar burt.
Ég er þó ekki vonlaus um að
málið fái farsæla lausn. Menntamála-
ráðherra og fjöhnargir aðrir, m.a. á
nýafstöðnu menntaþingi, hafa marg-
endurtekið að menntun sé besta fjár-
festingin. Sömuleiðis hefur ráðherra
lýst því yfir að hér sé um tillögur
að ræða og hann sé tilbúinn að ræða
og skoða öll rök sem fram koma í
málinu. Ég er jafnframt bjartsýnn
því ég veit hvað heimamenn eru til-
búnir til að leggja hart að sér til að
tryggja framtíð skólans.
Fólk hér gerir sér grein fyrir að
framhaldsskólinn er fiöregg þessa
byggðarlags.
Höfundur situr í bæjarstjórn
Hornafjarðar fyrír
sjálfstaeðismenn og er formaður
bæjarráðs.