Morgunblaðið - 26.10.1996, Blaðsíða 38

38 LAUGARDAGUR 26. OKTÓBER 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
JÓNAS
SIG URGEIRSSON
+ Jónas Sigur-
geirsson var
fæddur á Hellu-
vaði í Mývatnssveit
hinn 4. desember
1901. Hann lést á
Sjúkrahúsi Húsa-
víkur hinn 18.
þessa mánaðar.
Foreldrar hans
voru Sigurgeir
Jónsson, bóndi á
Helluvaði, f. 21.
apríl 1876, d. 2.
mars 1951, og Sól-
veig Sigurðardótt-
ir, f. 30. mars
1871, d. 8. desember 1964.
Hinn 20. júlí 1929 kvæntist
Jónas Hólmfríði Isfeldsdóttur
frá Kálfaströnd í Mývatns-
sveit, f. 16. júlí 1907, d. 22.
ágúst 1996. Þau hjón bjuggu
allan sinn búskap á Helluvaði
og þar var heimili þeirra til
dauðadags. Börn þeirra eru:
1) Þórhildur Arnfríður, f. 1.
júní 1930. Maður hennar er
Guðmundur Kristinn Gunn-
arsson, f. 30. ágúst 1930, og
eru þau búsett á Akureyri.
Dætur þeirra eru Kristín
Hólmfríður, f. 21. september
1954, og Elín Gunnhildur, f.
21. nóvember 1959. 2) Elín
Inga, f. 29. október 1934. Mað-
ur hennar er Jón Aðalsteinn
Jónsson, f. 9. janúar 1925, og
er heimili þeirra á
Laugum í Suður-
Þingeyjarsýslu.
Synir þeirra eru
Hinrik Már, f. 29.
nóvember 1967, og
Friðrik Þór, f. 4.
nóvember 1972.
Dóttir Elínar Ingu
með Reyni Jónas-
syni er Bryndís
Arna Reynisdóttir,
19. september
1961. 3) Sólveig
Guðrún, f. 2. júní
1938. Maður henn-
ar er Þorkell Pét-
ursson, f. 17. maí 1936, d. 20.
maí 1996. Heimili þeirra hefur
verið á Húsavík í rúma tvo
áratugi. Börn þeirra eru Hólm-
fríður, f. 1. júlí 1958, Regína,
f. 16. september 1959, og Jón-
as, f. 28. október 1961.4) Sigur-
geir, f. 22. október 1946, heima
á Helluvaði. 5) Ingólfur ísfeld,
f. 3. aprfl 1948. Eiginkona hans
er Anna Dóra Snæbjörnsdóttir,
f. 3. október 1952 og búa þau
á Helluvaði. Böm þeirra em
Bryiya, f. 3. maí 1970, Snæ-
bjöm Ingi, f. 7. apríl 1974,
Halldór, f. 17. júlí 1978, Sól-
veig, f. 28. janúar 1985, og
Jónas Þór, f. 9. júní 1987.
Utför Jónasar verður gerð
frá Skútustaðakirkju í dag og
hefst athöfnin klukkan 14.
Hveijum manni, sem lifir langa
ævi og býr til hinsta dags á ættar-
leifð sinni og fæðingarstað, hlýtur
að vera það mikill hamingjuauki
að lifa í sátt við samferðamenn sína
og umhverfí. Þegar ég vil minnast
tengdaföður míns með nokkrum
orðum og lít yfir æviferil hans,
fínnst mér þetta vera eitt af því sem
honum hlotnaðist flestum mönnum
fremur. Eins og fram kemur hér
að ofan var hann fæddur Mývetn-
ingur og forfeður hans og mæður
í næstu ættliði ólu þar einnig aldur
sinn. Hlutskipti hans varð einnig
að eyða ævi sinni í Mývatnssveit,
búa þar búi sínu og taka jafnframt
virkan þátt í íjölbreyttu félags- og
menningarlífi sem í meira en heila
öld hefur verið aðalsmerki sveitar-
innar. Hann varð þriðji ættliðurinn
sem sat jörðina Helluvað, á undan
honum faðir hans Sigurgeir, en
hann tók við af sínum föður, Jóni
Hinrikssyni, skáldi og nafnkunnum
manni. Hann kom á barnsaldri í
Mývatnssveit, byggði upp nýbýli,
Stöng, á heiðinni vestan sveitarinn-
ar þar sem enn er búið góðu búi,
var þríkvæntur en missti tvær fyrri
konur sínar. Á miðjum aldri gafst
honum kostur á að búa að Hólum
í Eyjafírði en undi ekki þrengslum
Eyjafjarðardalsins, kaus heldur víð-
áttur Mývatnssveitar og heiðanna
og öræfanna umhverfis hana. Þá
flutti hann að Helluvaði 1878 og
átti þar heima til dánardægurs
1921. Afkomendur hans mynda
stóran ættboga og eru þar á meðal
þjóðkunnir einstaklingar. Sem
dæmi þar um má nefna þá bræður
Jónas og Jón Múla Árnasyni, Helgu
Jónsdóttur, stjórnarformann Lands-
virkjunar og Jón Stefánsson, organ-
ista Langholtssafnaðar. Mörgum
þessara ættmenna er gefinn áhugi
á söng og tóniist og hæfileikar á
því sviði, auk þess er fólk þar margt
vel íþróttum búið.
Þótt Helluvað sé í alfaraleið með
hringveginn við túnfótinn, er jörðin
í raun heiðarbýli þar sem land henn-
ar liggur allt á Mývatnsheiði. Segja
má að lýsing hennar komi fram í
stuttu máli í þessum orðum úr
Jarðabók Árna og Páls: „Engjar
öngvar, nema nokkuð litlar í sömu
hólmum í Laxá, sem hún spillir með
iandbroti og sandsáburði. Úthag-
arnir góðir og miklir." Áður en
ræktun á nútímavísu kom til sög-
unnar var heyskapur torsóttur og
seintekinn. í vorharðindum varð því
oft tvísýn barátta að bjarga bú-
stofni heimilisins. í timaritinu
„Heima er best,“ júníhefti 1987, er
viðtal við Jónas þar sem hann lýsir
því á greinargóðan hátt hvernig
slíkt gekk til á_ nafntoguðu harð-
indavori 1916. I síðasta samtalinu
sem við hjónin áttum við hann á
sjúkrahúsinu, nokkrum dögum fyrir
ándlát hans, lýsti hann því glögg-
lega hvernig hann, drengurinn níu
ára að aldri, lagði föður sínum lið
við samskonar aðstæður á hörðu
vori 1910. Mér finnst atvikið glöggt
dæmi þess hversu hann hélt skýrri
hugsun og traustu minni til hins
síðasta og um þá lífsbaráttu sem
hann ólst upp við. í áðurnefndu
tímaritsviðtali kemur fram að þeir
erfiðleikar sem lýst hefur verið hafí
orðið honum hvatning til að búa sig
undir að rækta tún og tryggja hey-
öflun með því að fara til náms á
Bændaskólanum á Hvanneyri. Þar
var hann tvo vetur, 1920 - 1921
og 1921 - 1922. Samgöngur voru
þá með þeim hætti að haustið 1920
fór hann gangandi frá Akureyri til
Hvanneyrar og vorið eftir heim með
sama hætti og þeim útúrdúr að
koma við á Hólum í Hjaltadal.
Skólastjóri var þá Halldór Vil-
hjálmsson og hann minntist hans
sem mikilhæfs stjórnanda er var
fullur áhuga að nemendur hefðu
sem mest út úr skólavist sinni.
Sagt er að á námstíma Jónasar á
Hvanneyri hafi danskur maður
komið þar að leikfimikennslu. Hon-
um hafí þótt hæfileikar Jónasar á
því sviði svo ótvíræðir að hann hafi
stungið upp á því að hann færi til
Danmerkur í nám sem íþróttakenn-
ari. Ekki varð af því, Jónas fylgdi
eftir þeirri fyrirætlan að búa sig
undir bóndastarf í heimasveit sinni.
Þar tóku við ýmis verkefni sem
auðveldara var að sinna fyrir þann
sem óbundinn var af búi og böm-
um. Má þar til nefna fjárgeymslu
á Austurfjöllum. Þangað tíðkaðist
að reka geldfé að vorlagi, jafnvel
um mánaðamót mars-apríl, til að
létta á fóðrum heima fyrir og losa
húspláss til nota á sauðburði. Féð
nýtti sér nýgræðing sem kom
snemma upp í mellöndum eða upp-
grónum hraunum. Nauðsynlegt var
talið að gæslumenn fylgdu hjörðun-
um því hætta var á að kindur fær-
ust í krapablám og hópnum varð
að halda til haga á ákveðnum svæð-
um. Annað verkefni voru eftirleitir
síðla hausts um hina víðáttumiklu
afrétti Mývetninga, einkum Austur-
fjöll. Jónas valdist til þeirra starfa
sem ungur maður, léttfær til gangs
og þá þegar kunnugur leitarsvæð-
unum þar sem hann fór í sínar
fyrstu göngur sem drengur innan
við fermingu. Útbúnaður þessara
manna, sem lögðu að baki leiðir er
mældust jafnvel í hundruðum kíló-
metra, mundi nú þykja harla frum-
stæður og aðstæður aðrar sem þeim
voru búnar. Þannig áttu Jónas og
félagi hans sér eitt sinn náttstað í
Eyvindarkofa í Herðubreiðarlind-
um. Ferðamenn, sem nú skoða
hreysið og heyra um þetta tilvik,
trúa því vart að tveir fullvaxnir
menn hafí getað komið sér þar fyr-
ir. Enn skal nefnt að Jónas stund-
aði plægingar í sveitinni, ferðaðist
milli bæja með hesta og plóg og
braut land fýrir bændur. Slíkt var
algengur háttur á að þoka áleiðis
ræktun túna áður en vélvæðing
seinni tíma kom til sögunnar.
Hinn 20. júlí 1929 gekk hann
að eiga Hólmfríði ísfeldsdóttur sem
var elst fjögurra barna hjónanna
Isfelds Einarssonar, bónda á Kálfa-
strönd í Mývatnssveit og Elínar
Helgu Halldórsdóttur, konu hans.
Útlit var fyrir að ungu hjónin
mundu leita sér búsetu utan sveitar-
innar en Sigurgeir, faðir Jónasar,
gekkst fyrir því að þau fengu hluta
Helluvaðs til ábúðar. Þar varð síðan
heimili þeirra til æviloka og stóð
það eins og hjónaband þeirra í 67
ár. 1930 var ráðist í tvær stórar
framkvæmdir, byggt steinsteypt
íbúðarhús og heimilisrafstöð við ána
sem streymir í túnfætinum. Að því
stóðu auk ungu hjónanna systkini
Jónasar og foreldrar hans. Húsið
sem enn stendur, orðið gamalt og
lúið, þætti enn í dag rúmgott fyrir
eina fjölskyldu. Ekki var þó svo að
þau hjónin og börn þeirra væru einu
íbúamir. Þar var einnig um ára-
tugaskeið heimili Sigríðar, systur
Jónasar, og Gísla Árnasonar, eigin-
manns hennar og fjögurra barna
þeirra. Þau Gísli og Sigríður eru
nú bæði látin en voru á sínum hluta
jarðarinnar til æviloka sambýlisfólk
Jónasar og Hólmfríðar. Gömlu hjón-
in, Sigurgeir og Sólveig, áttu þar
samastað uns yfir lauk og með þeim
hélt heimili Guðrún, elsta dóttir
þeirra. Þriðja systirin, Anna, og eig-
inmaður hennar, Þórður Friðbjarn-
arson húsasmiður, áttu þar einnig
heimili í nokkur ár um og fyrir
1940. Enn skal nefnt að Ámi, son-
ur Gísla og Sigríðar, og eiginkona
hans, ída Þorgeirsdóttir, bjuggu þar
árin 1950 - 1954. Þröngbýli þætti
þetta nú á dögum en hefur án efa
stuðlað að sterkum fjölskyldu-
tengslum og samkennd sem áber-
andi er meðal afkomenda þeirra
Jónasar og Hólmfríðar.
Helluvað mun aldrei hafa talist
til góðbýla í Mývatnssveit og meðan
ræktun og véltækni nútímans var
ekki komin til sögunnar útheimti
það ómælt erfiði að sjá þar tveimur
eða þremur fjölskyldum farborða.
Sérstaklega var heyskapur tíma-
frekur og erfiður þar sem sækja
varð á dreifða slægjubletti víðsveg-
ar um heiðina í landi jarðarinnar.
í samræmi við það sem segir hér
fyrr í sambandi við skólavist Jónas-
ar á Hvanneyri sá hann mætavel
þá möguleika er ný véltækni færði
bændum landsins við styijaldarlok.
Þegar árið 1946 keypti hann heimil-
isdráttarvél,_ fyrstur bænda í Mý-
vatnssveit. Á sama tíma tóku bænd-
ur þar í sveit og Reykjadal höndum
saman í Ræktunarsambandinu
Smára. í slóð jarðvinnslutækja þess
breiddust ný tún bænda út yfir
mýrar og móa á næstu árum. Átti
það ekki hvað síst við á Helluvaði
enda ræktunarskilyrði góð í þurru
mólendi heiðarinnar. Árangurinn
varð sá að í áðurnefndu tímaritsvið-
tali tekur Jónas svo til orða að hið
eina sem hann geti montað sig af
sé að verða fyrstur bænda í Mý-
vatnssveit til að taka allan heyskap
af ræktuðu landi. Hvað heyöflun
varðar lá hans hlutur heldur ekki
eftir að hagnýta þærtækninýjungar
sem fram komu. Nú á síðustu árum
þegar kúabú er fyrir löngu aflagt
og kvóti hefur skert fjárstofn má
segja að við hagstæð skilyrði taki
heyskapur ekki mikið fleirí daga
en mánuði áður með gömlu lagi.
Annar þáttur búskaparins sem
færði þeim hjónum stundir erfiði
og andvöku var umönnun lambfjár
á sauðburði. Kom þar til bæði hin
þingeyska hefð að láta fé bera á
húsi og fylgjast með því dag og
nótt og að auki sú staðreynd að
Sigurgeir, faðir Jónasar var einn
kunnasti fjárræktarmaður landsins.
Hafði hann frá ungum aldri stundað
kynbætur á fjárstofni sínum og
Jónas hélt því starfi ótrauður áfram.
Slíkur kynbættur fjárstofn er vafa-
lítið viðkvæmari fyrir því ef eitthvað
fer úrskeiðis við burð ánna og
grundvöllur kynbótastarfs er að
skrásett séu foreldri hvers einstakl-
ings í hjörðinni. Hlutur Hólmfríðar
í þessu efni var ekki öllu minni því
að sérgrein hennar var að liðsinna
þeim ám sem áttu í erfíðleikum
með burð. Fyrir slíkan fjárræktar-
mann sem Jónas var það áreiðan-
lega erfið lífsreynsla þegar hann,
kominn yfir áttrætt, varð að sæta
niðurskurði á bústofninum vegna
riðuveiki. Því áfalli tók hann með
þeirri karlmennsku og rósemi sem
honum var lagin. Jónas sóttist ekki
eftir vegtyllum eða trúnaðarstörf-
um en engu að síður komu nokkur
í hans hlut. I samræmi við það sem
áður segir, kom nær af sjálfu sér
að hann var um áratuga skeið for-
maður Fjárræktarfélags Mývatns-
sveitar. Rótgróinn áhugi margra
mývetnskra bænda á þessu sviði sá
til þess að starfi því fylgdu nokkur
umsvif. Mest mæddi þó á honum
þegar fram fóru fjárskipti í sveit-
inni allri vegna mæðiveiki 1945.
Þá voru ekki allir bændur sáttir við
að sjá á eftir bústofni sínum á blóð-
völlinn. Sigurgeir, faðir hans, var
um langan aldur formaður sóknar-
nefndar Skútustaðakirkju og kom
nær af sjálfu sér að embættið gekk
í arf til sonarins. Fyrr en það varð
hafði hann tekið við reikningshaldi
kirkjunnar og sinnti hann hvoru
tveggja fram á elliár. Fyrst rætt
er um Skútustaðakirkju verður að
geta þátttöku hans í kirkjukór
hennar. Þar söng hann í 70 ár,
seinast á jólum 1987 við skírn son-
arsonar og nafna. Enn er ótalið það
sem sennilega var umsvifamest af
slíkum aukastörfum hans, að ann-
ast rekstur Sparisjóðs Mývetninga
í 35 ár. Sjóðurinn var stofnaður
1945 og þótt annar maður muni
hafa átt hugmyndina að því var
Jónasi þegar í upphafi falin stjórn
hans, umsjón með útlánum og
reikningshald. Afgreiðsla var á
heimili þeirra hjóna og kom þá af
sjálfu sér að margir áttu erindi í
Helluvað. Ekki var það helst á þeim
tíma dags sem nú er afgreiðslutími
peningastofnana heldur um kvöld
og helgar. Sérstaklega er börnum
þeirra hjóna það minnisstætt hve
gamlaársdagur gat verið ónæðis-
samur því að margir þurftu að
ganga frá sínum málum um ára-
mót. Bættist ös sú ofan á annríki
bóndans í fjárhúsum vegna yfir-
standandi fengitíðar. Húsmóðirin
fór ekki heldur varhluta af hinni
daglegu gestakomu því að sjálfsagt
þótti að bjóða sérhveijum góðgerðir
og setjast niður með þeim sem
þiggja vildu. Einn þáttur í fari Jón-
asar sem skylt er að minnast var
hjálpsemi hans við þá sveitunga
sína sem af einhveijum ástæðum
áttu í erfiðleikum með heyskap.
Efalaust hefur hann átt auðvelt
með að setja sig í spor þeirra er
horfðu fram á vetur með skertan
heyfeng og að öðrum þræði var
þetta sprottið af þeim anda sam-
hjálpar og félagshyggju sem í upp-
vexti hans einkenndi mannlíf í
Mývatnssveit. Dæmi þar um eru
þau fóðurforðabúr tvö sem hann
lýsir í títtnefndu viðtali í „Heima
er best.“
Kynni mín af Jónasi hófust fyrir
rúmum fjörutíu árum þegar við
gerðumst heitbundin,_ ég og elsta
dóttir þeirra hjóna. Á vissan hátt
varð það mér ómetanlegt að vera
tekinn inn í fjölskylduna, komungur
maður, nýkominn í hérað þar sem
ég var með öllu ókunnugur mönnum
og málefnum. Jónas var á þessum
árum kominn yfir fimmtugt og kom
mér fyrir sjónir sem lífsreyndur
maður, rólegur og yfirvegaður.
Börn hans telja hann hafa verið
ákafamann við vinnu en mín reynsla
á þessum árum staðfesti það ekki.
Ég lagði hönd að verkum á Hellu-
vaði næstu sumur, bæði heyskap
og byggingarvinnu. Verkstjórn
hans fannst mér síður en svo ein-
kennast af vinnuhörku miðað við
það Sem ég þekkti frá æskuslóðum
í Borgarfirði. Ekki þurfti lengi að
vera samtíða honum til þess að
komast því að hann var hafsjór af
fróðleik um menn og málefni heima-
byggðar sinnar allt aftur á síðustu
öld. Gilti hið sama um Hólmfríði
og er skiljanlegt í ljósi þess hve
ættir þeirra voru rótfastar í sveit-
inni. Þegar ég lít til liðinna ára
finnst mér eftirminnilegast hve hóf-
samur hann var í umræðu sinni um
samferðamenn, lífs og liðna. Hann
hafði vissulega misjafnt álit á
mönnum en lagði þeim aldrei illt til
í umtali heldur stillti orðum sínum
í hóf, valdi þau þannig að ekki voru
meiðandi.
Svo sem vænta mátti um fólk á
þeirra aldri hnignaði líkamskröftum
og heilsu þeirra hjóna hin síðustu
ár. Gætti þess meira með Hólmfríði
og varð henni einkum þung í skauti
sjóndepra er varnaði henni að lesa
sér til dægrastyttingar. Bætti hún
úr því með lánum frá Blindrabóka-
safni auk þess sem Jónas las löng-
um stundum fyrir hana. Þeim hjón-
um hlotnaðist sú gæfa að geta búið
á sínu gamla heimili allt fram eftir
því sumri sem nú er að kveðja.
Vitnar það um samheldni fjölskyld-
unnar að börn þeirra, aðrir afkom-
endur og venslafólk lögðu sig öll
fram um að það mætti takast. Skipti
þar mestu máli að sonurinn, Sigur-
geir, var alla stund í heimili með
gömlu hjónunum og sonardóttirin,
Brynja Ingólfsdóttir, veitti þeim
margvíslega hjálp. Hlutverk þetta
var þeim mun ljúfara að þau héldu
óbiluðu minni og skýrri hugsun til
hins síðasta. Einnig veittu sveit-
ungar aðstoð og hjúkrun sem skylt
er að þakka. Skulu hér nefnd þijú
nöfn af því tilefni: Frænka Hólm-
fríðar, Elín Einarsdóttir, Kálfa-
strönd, nágrannakona, Halldóra
Jónsdóttir, Arnarvatni og síðast en
ekki síst, Sigrún Skarphéðinsdóttir,
sjúkraliði, Skútustöðum.
Hér framar var þess getið að
Jónas þótti efnilegur íþróttamaður
á yngri árum. Ekki varð það hlut-
skipti hans að iðka íþróttir að ráði
síðar meir en efalítið kom þessi eig-
inleiki fram í því að hann hélt líkam-
legri reisn til æviloka. Síðustu ár
biluðu fætur hans svo að hann átti
erfitt með gang en þegar hann reis
úr sæti stóð hann teinréttur. Lífs-
vilja og bjartsýni hélt hann til hins
síðasta og leit svo á að læknishjálp
og hjúkrun sem honum var veitt
mundi færa honum bata. Þannig
var viðhorf hans jafnvel þær vikur
er liðu frá útför Hólmfríðar 30.
ágúst s.l. fram að andláti hans, en
þann tíma dvaldi hann á Sjúkra-
húsi Húsavíkur. Aðstandendum öll-
um var þó ljóst til hvers mundi
draga fyrr en seinna, líkamlegt þrek
og heilsa var á þrotum. Hér í upp-
hafí var getið þeirrar gæfu hans
að lifa í sátt við umhverfí sitt og
samferðamenn á lífsleiðinni. En
hamingja hans var ekki einungis í
því fólgin. Ómetanlegt var þeim
hjónum báðum að lifa í farsælu
hjónabandi í hartnær sjö áratugi.
Einnig hlaut hann að eiga margar
gleðistundir sem bóndi yfir þeim
breytingum til framfara er hann sá
á langri ævi. Við, venslafólk hans
og afkomendur, skynjuðum mæta-
vel hve mikils virði honum voru
samfundir fjölskyldunnar, ástúð og
umhyggja yngri kynslóðanna. Nú
að leiðarlokum er okkur ljúft og
skylt að þakka honum samfylgdina,
þá gæfu að fá að njóta fróðleiks
um liðna tíma og kynnast hófstill-
ingu hans, bjartsýni og lífstrú.
Guðmundur Gunnarsson.