Morgunblaðið - 26.10.1996, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 26. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
SJONMEIMNTAVETTVAIMGUR
Listá
landsfundi
STJÓRNMÁLAFLOKKARNIR
eru ekki þekktir fyrir að ota fram
list og mennt af krafti á málþing-
um og landsfundum, nema
kannski helst þeir lengst til vinstri.
Sem eins og sér til framdráttar
hafa víðast slegið eign sinni á
þessi atriði á mannlífsvettvangi.
Það er þó nokkur misskilningur,
að hægt sé að einskorða list og
hámenningu við einhveija eina
stefnu í stjórnmálum og ails ekki
á síðustu tímum er upplýsinga-
flæðið er orðið að sameign heims-
ins, sem þeim getur gagnast sem
vilja. Sagan segir okkur einfald-
lega, að sú kennd sem skarar sjón-
listir sprettur upp hjá öllum stigum
þjóðfélagsins, en fijóvgast þá helst
er hún fær skilyrði til vaxtar, svo
sem allur annar gróður, efnislegur
sem andlegur. Alþýðulistin er
sprottin upp af jafn eðlislægum
og göfugum hvötum og list háað-
alsins og allra þjóðfélagshópa þar
á milli, kristallast í dýra- og jurta-
ríkinu, hinu háa sem hnetti skilur,
táknum og ritmáli; „brosa blóm-
varir, blika sjónstjörnur".
I hraða og ákafa nútímans hef-
ur það viljað gleymast, í öllu falli
mætt afgangi, að það sem á tímum
endurreisnar fékk samheitið „list“,
og var lagt að jöfnu við vísindi,
er ein af kjölfestum og máttarstoð-
um hvers þjóðfélags. Hefur svo
verið frá upphafi vega og tengist
öllum framförum svo langt aftur
í tímann sem menn hafa getað
rakið mannvist á jörðu hér. Hins
vegar hefur þetta verið meðtekið
og skilið þar sem ris þjóðanna er
mest og menningin áþreifanlegust,
sem skýrlega má marka af lista-
söfnum, listaháskólum og tón-
leikahöllum, er risið hafa í kjörnum
stórborga, og þörfin hér metin til
jafns við byggingu trúarhofa og
höfuðkirkna. Þessi atriði hafa
sömuleiðis haft forgang er menn
reistu borgir upp úr rústum styrj-
alda og til vitnis eru tvær heims-
styijaldir í Evrópu á þessari öld.
Þegar hér er vísað til forystu-
þjóða er ekki átt við höfðatölu,
auðlegð né herstyrk, því það hefur
sýnt sig að miðstýring og óheil-
brigð afskipti hafa valdið öfugþró-
un hjá stórþjóðum. Eðlileg framrás
og stuðningur hins vegar upp-
gangi meðal minni þjóða og er
saga landanna í Suður- og Mið-
Evrópu svo og Skandinavíu lifandi
dæmi þess. Mestu hefur þó varðað
skilningur og metnaður þeirra sem
völdin höfðu og má hér nefna
Medici-ættina í Flórenz, Ágústana
í Dresden, alla þá fursta og kon-
unga langt aftur í miðaldir, sem
áttu þátt í smíð hinna undurfögru
þorga sunnan til og víðar í álf-
unni. Ekkert ríki, sem ætlar sér
stóra hluti í samfélagi þjóðanna,
getur þannig mótað sterka og jarð-
tengda framtíð nema að vera sér
vel meðvitað um þessi undirstöðu-
atriði, sem best hafa gagnast þjóð-
um og þjóðarbrotum í aldanna
rás, sér jafnt stað í einföldum
handíðum alþýðunnar sem kúfþök-
um trúarhofa og hallarturnum sem
yfir gnæfa.
Kveikjan að þessum hugleið-
ingum er listsýning i sambandi
við landsfund Sjálfstæðisflokks-
ins og var einstaklingsframtak á
lýðræðisgrundvelli, eins og fleira
gott hjá þeim flokki. Hvernig sem
á það er litið telst það afar heil-
brigt framtak að kynna lands-
fundarfulltrúum sýnishorn ís-
lenzkrar samtímalistar, leitast um
leið við að auka skilning á stuðn-
ingi við sjónlistir, en margur ger-
Listsýning í sambandi
við landsfund Sjálfstæð-
isflokksins varð Braga
Asgeirssyni kveikjan
að hugleiðingum um
menningu, listir og
þjóðfélagsmál.
ir sér takmarkaða grein fyrir
vægi skapandi atriða og hugvits
í hráu og miskunnarlausu kapp-
hlaupi um lífsgæðin á landi hér.
Lífsgæði, sem langt í frá skulu
lögð að jöfnu við lífsfyllingu, eins
og áþreifanlega hefur komið fram
í mörgum dökkum myndum, því
til harla lítils er að hafa ofgnótt
magamáls og annarri virkt, ef
andinn og skynfærin eru á villi-
götum eða úr leik.
Einnig var það til góðra hluta,
að stærsti stjórnmálaflokkur
landsins skyldi á þennan sérstaka
hátt sýna stuðning sinn við sam-
tímalist. Afneita kynslóðabilinu og
jafnframt þeirri misvísandi hégilju
að hugtakið einangrist við ákveð-
inn aldurshóp og stjórnmálaskoð-
anir, sé öllu frekar alvirk ræktun
h'fs og lífsmagna.
Allir listamennirnir, sem í hlut
áttu, eru velmenntaðir og nafn-
kenndir, sá elsti að nálgast átt-
rætt, f. 1917, en hinn yngsti
fæddur 1961. Þó má telja að
ókunnugir hafi átt fullt í fangi
að geta sér til um aldur þeirra
með hliðsjón af útgeislan og
ferskleika verkanna, að því leyti
gátu verk hins yngsta allt eins
verið eftir þann elsta og öfugt.
Um var að ræða verk eftir Daða
Guðbjörnsson, Einar Hákonarson,
Helga Gíslason, Kristján Davíðs-
son, Magnús Kjartansson, Ólöfu
Nordal, Sigurð Örlygsson, Stein-
unni Þórarinsdóttur, Tuma Magn-
ússon og Þórdísi Öldu Sigurð-
ardóttur. Þetta telst kannski af
einhveijum nokkuð handahófs-
kenndur samtíningur, en styrkur
hans var að honum var ekki mið-
stýrt af sjálfskipuðum réttinda-
höfum listarinnar og hér var ei
heldur saman kominn harður
kjarni hagsmunapotara, frekar
skilvirkt og hlutlægt val er kynn-
ir ákveðna þróun innan íslenzkrar
samtímalistar.
Hvað sem líður skoðunum
manna á list einstakra verður
naumast á móti mælt að verkin
settu sterkan svip á landsfundinn
og án framkvæmarinnar hefði
hann verið eins og hvert annað
skrifstofuþing, sjónrænt séð. Þetta
kom vel fram í fréttaskotum sjón-
varpstöðvanna, en í þeim settu
listaverkin í bakgrunninum mik-
inn, líflegan og óvæntan svip á
þingið.
Hér sáu fundarfulltrúar í hnot-
skurn sitthvað úr íslenzkri sam-
tímalist, hluti sem eru að gerast
allt um kring og telst gildur
vaxtarbroddur hvers metnaðar-
fulls samfélags. Menn þurfa líka
að vera betur meðvitaðir um mikil-
vægi þess að rækta innlend við-
horf, hugsun, sjálfsvitund og hug-
myndafræði. Hefur aldrei verið
mikilvægara sé tekið mið af þróun-
inni í Evrópu, og raunar heiminum
öllum, svo sem við sjáum dæmi
um í nágrannalöndum okkar.
Hvergi þó eins berlega um þessar
mundir og í Danmörku, sem var
þó fyrst Norðurlandanna til að
ganga í Efnahagsbandalagið. í
ljósi reynslunnar skilja þarlendir
betur mikilvægi jarðtengdrar
mannræktar og hættunar, sem
tengist hrárri og grunnfærri fjöl-
menningarstefnu.
í athyglisverðri grein úr Politik-
en frá 15. september, er nefndist
„Nabokunst“, eftir Jan Borgen
bókaútgefanda, kemur þó fram að
of mikið má af öllu gera. Ákafi
Dana við að rækta eigin listmenn-
ingu hefur að hans áliti verið slík-
ur síðastliðin 60 ár, að nágranna-
löndin hafa mætt afgangi. Þá þyk-
ir honum ámælisvert, að um leið
og um allt landið risu listasöfn á
tímabilinu hafi þau einskorðað sig
við innlenda list og af list ná-
grannalandanna sé lítið til, nema
kannski Þýskalands. Dönsk söfn
eigi verk eftir flest stærstu nöfn
í þýskri samtímalist undanfarinna
áratuga, en svo til engin frá hinum
Norðurlöndunum. Jafnvel frá ís-
landi er myndlistareignin í lág-
marki, sem þó fram að lokum
seinni heimsstyijaldarinnar var í
stjórnmálasambandi við Dan-
mörku! Borgen vísar til mark-
verðrar eignar helstu safnanna á
myndlist nágrannalandanna á
tímabilinu fram að 1935, einkum
norskrar og sænskrar, en síðan
virðist þessi ræktarsemi leggjast
af.
Þetta var tímabær ádrepa, sem
hefur væntanlega vakið dijúga
athygli, en broddurinn fer þó dálít-
ið úr henni er í ljós kemur, að
lausnina á vandanum telur Borgen
helst að auka við eign safnanna á
verkum gerðum eftir 1970 (!) og
hleypur þá sjálfur yfir 30 ár. Það
sem maður les helst úr þessari
ádrepu er að við íslendingar virð-
umst hafa tekið Dani til fyrir-
myndar á fleiri sviðum en ofdýrk-
un á bóknámi, raun- og huggrein-
um á kostnað verknáms og hand-
íða, sem þeir eru raunar löngu
fallnir frá eins og flestar þjóðir
Evrópu, erum hér öllum íhaldsam-
ari.
Við erum svo átakanlega mikl-
ir eftirbátar þeirra og hinna
Norðurlandanna um skipulagða
menningarstefnu, sem byggist á
væntumþykju á eigin arfleifð og
metnaði við að halda eigin list og
innlendum viðhorfum einarðlega
fram. Þetta getur helst gerst með
aukinni kynningu á innlendri list,
ekki endilega útávið, heldur er
mikilvægast að útlendir gestir
eigi þess jafnan kost að ganga
að skilvirku og hlutlægu úrvali
íslenzkrar listar á söfnum okkar,
eins og gerist meðal annarra
þjóða. Útlendir áhugamenn um
myndlist hafa margoft lýst undr-
un sinni á því, að hér skuli ekki
vera hægt að nálgast slíkt úrval
um hásumarið, hvað þá á öðrum
árstímum, ennfremur kappi okkar
við að kynna útlenda list á listahá-
tíðum. Það er þeim einkum ráð-
gáta í ljósi þess hve víðreist ís-
lendingar gera um heiminn og
þeim tækifærum, sem þeim þar
með bjóðast til að meðtaka heims-
menninguna. Hér eigum við eitt
dvergsafn úr marmara og eðal-
málmum, sem kynnir að drjúgum
hluta erlenda list og nýstrauma
að utan, og frá útlendum lista-
mönnum hefur fengið viðurnefnið
„monthús“. Eldheitir íslandsvinir
hafa lýst vanþónkun sinni og
undrun á því, að ekki skuli vera
til boðleg tónleikahöll í höfuðborg
þessa ríka lands, þótt veglegar
slíkar finnist í jafnstórum borgum
á Norðurlöndum, að ekki sé
minnst á höfuðborgir þeirra.
Eitthvað mikið hefur farið úr-
skeiðis í uppbyggingu þessa
þjóðfélags, eins og við blasir, því
þótt við séum dvergríki miðað við
stórþjóðir heimsins höfum við
sannað ágæti okkar og tilverurétt
í 1100 ár og einmitt fyrir ritlist,
handíðir og handverk. Listahá-
skólar og tónleikahallir voru
kannski ekki jafn mikilvæg og
fiskiskipin í upphafi lýðveldisins.
En ekki er óraunhæft að álykta,
að er svo er komið verðum af
nokkrum milljörðum á ári, fyrir
að hafa afrækt þessa undirstöðu-
þætti. Hef ég endurtekið fært
gild rök fyrir því í vettvangsskrif-
um mínum í gegnum árin í ljósi
útflutningstekna hinna Norður-
landaþjóðanna á hugviti í handíð-
um hvers konar. Ekki eitt einasta
upplýsandi rit um sjónlistir, þ.e.
húsagerðarlist, myndlist, hönnun,
iðnhönnun og listiðnað hefur ver-
ið gefið út í íslenzka skólakerfinu,
né sem tekur til meðferðar iistina
og samfélagið, og er þá ekki von
á góðu. Fékk ég nýverið upp í
hendurnar framúrskarandi skil-
virkt rit eftir snillinginn Poul
Henningsen, í útgáfu Gjellerup,
Kaupmannahöfn 1964, og er ætl-
að 8. og 9. bekkjum skólanna
eftir þáverandi skólakerfi. Þótt
það sé ekki nema rúmlega 60
blaðsíður veitir það furðumikla
innsýn á þessa hluti og er trúa
mín að margur íslendingurinn
væri betur upplýstur hefði hann
haft aðgang að slíku riti í skóla.
Hér hefur hins vegar verið þvílíkt
rugl og fáfræði á þessum málum,
að engu er saman að jafna á
Norðurlöndum, svo sem spurning-
arkeppnir framhaldskólanna eru
til vitnis um og hinn almenni lista-
markaður.
Við höfum þó jafn góðan efniv-
ið, jafnvel betri en aðrar þjóðir,
þar sem er ungt fólk svo sem
dæmin sanna, og ber okkur þá
ekki skylda til að búa það undir
nýja tíma með eflingu þeirra
grunnþátta sem hér hafa verið
reifaðir?
í hálfa öld höfum við keppst við
að líkja eftir erlendum þjóðum í
stað þess að rækta innlenda hugs-
un. Og þrátt fyrir að hún sé hið
verðmætasta, sem við eigum,
erum við enn að reyna að gera
menntastofnanir okkar að
smáútgáfum slíkra í útlandinu,
hreinsa þær af öllu jarðtengdu
hugviti. Flytjum jafnvel inn út-
lendinga í því augnamiði, — inn-
takið er; „að útlenzk hugsun sé
ígildi nýrra og ferskra viðhorfa".
Hér er viðhorfsbreytinga þörf
og vonandi verður framtakið í
sambandi við landsfundinn til að
einhveijir taki við sér, skilji og
meðtaki að hér eru mikil verð-
mæti í húfí, jafnt efnisleg sem
andleg.