Morgunblaðið - 23.04.1997, Síða 38

38 MIÐVIKUDAGUR 23. APRÍL 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Ævintýrin
gerast enn
FYRIR nokkrum
árum leiddu húsa-
meistarar ekki einu
sinni hugann að því
hvert stefndi í kjara-
og markaðsmálum hjá
stéttinni í heild. Kjara-
skýrslan sem fram-
kvæmd var í fyrra fyrir
tilstilli aukanefndar í
fagfélagi arkitekta er
eitt allra ömurlegasta
dæmi um það, hvernig
menn geta anað blint
áfram og eyðilagt
starfsumhverfi sitt
með því að láta stjórn-
ast af eiginhagsmuna-
áráttu, skammsýni og
þeirri einfeldni að skeyta engu um
sameiginlega stéttarhagsmuni
framtíðar. Það keyrði þó um þver-
bak þegar sjálf stjórn fagfélags
húsameistara reyndi í marga mán-
uði að gera sem allra minnst úr
skaðanum á starfsumhverfinu,
sem kjaraskýrslan gaf þó skýrar
upplýsingar um, og stóð saman
um að hunsa útkomuna á hinum
augsýnilega alvarlega afkomu-
vanda margra í stéttinni. En nú,
mörgum mánuðum síðar, þegar
vandinn hefur verið gerður sýnileg-
ur í stærsta dagblaði landsins, er
mönnum ljóst að hagsmunaaðilar
vildu fyrir alla muni stinga þessum
myrku staðreyndum undir stól til
þess eins að þær hefðu ekki trufl-
andi áhrif á þeirra eigin hags-
muni, sem þeim þótti best borgið
með ábyrgðarlausri þögninni. Með
því móti sannaðist að aðallinn í
húsameistarastéttinni, sem aldrei
hafði kynnst atvinnuleysi eða af-
komu undir fátækramörkum, var
algjörlega blindur á það sem var
að gerast fyrir utan eigin teikni-
borð, og í stað þess að taka mark
á stöðugt vaxandi áhyggjum og
óánægju meðal venjulegra borgara
í stéttinni hæddust tignarmennirn-
ir að frumkvæði hinna lágtsettu
til að knýja fram breytingar, og
beittu öllum brögðum til að kæfa
hvers konar mótmæli og ástands-
upplýsingar þeim í
óhag. Þannig orsak-
aðist það að aðallinn
átti gríðarlega mikla
sök á því, hve seint
var brugðist við til
varnar: Má segja að
gerð hafi verið hallar-
bylting með því að
upplýsa almenning
um ömurlegt kjara-
ástand vaxandi íjölda
sjálfstæðra húsam-
eistara, og þannig
gerð tilraun til að
steypa aðlinum af
stóli. Loksins þá varð
yfirstéttin líka að við-
urkenna að eitthvað
hlyti að vera að hjá lágstéttinni.
Þegar þeir fyrmefndu að endingu
hófust handa við að kynna sér
málið urðu þeir bæði skömmustu-
legir og skelfingu lostnir: Það sem
Aðallinn í húsameist-
arastéttinni, segir Páll
Björgvinsson, var al-
gjörlega blindur á það
sem var að gerast.
þeir höfðu talið óþarfa píp og kjaft-
æði og millibilsástand sem engar
áhyggjur þyrfti að hafa af - reynd-
ist vágestur sem ekki sýndi á sér
neitt fararsnið og hafði valdið því-
líkum skaða meðal húsameistara
að afleiðingar þessa í framtíðnni
voru ófyrirséðar og strax yrði að
grípa til björgunaraðgerða ef það
ætti ekki að verða um seinan.
Ævintýrið var þá raunveruiegt eft-
ir allt saman!
Samkeppnislög
í I. kafla 1. gr. samkeppnislaga
segir svo: „Lög þessi hafa það
markmið að efla virka samkeppni
í viðskiptum og þar með vinna að
hagkvæmri nýtingu framleiðslu-
þátta þjóðfélagsins. Markmiði
þessu skal náð með því að vinna
gegn óhæfilegum hindrunum og
takmörkunum á frelsi í atvinnu-
rekstri, vinna gegn óréttmætum
viðskiptaháttum, skaðlegri fá-
keppni og samkeppnishömlum,
auðvelda aðgang nýrra keppinauta
að markaðnum.“ Þegar þessi laga-
grein er höfð í huga og borin sam-
an við útkomu kjaraskýrslunnar
margfrægu er ekki annað að sjá
en viðhorf og framgangsmáti
stjórnar fagfélags húsameistara
hvað hana varðar samræmist ekki
grundvallarhugsun og markmiði
samkeppnislaganna í landinu.
Þvert á móti virðist stjórnin styðja
fákeppni og markaðsráðandi stöðu
einstakra teiknistofa; blása í þá
réttmætu kröfu að jafnræði ríki á
markaðnum á milli teiknistofa; líta
framhjá því æskilega markmiði að
mikil eftirspurn eftir þjónustu eigi
eingöngu að byggjast á gæðum
vöru og þjónustu; og virða að vett-
ugi þá staðreynd að jafnræðisregl-
an um jafnræði milli opinberra
aðila og einkaaðila í fyrirtækja-
rekstri sé ekki virt í samfélaginu.
Um ábyrgðarleysi
Vanalega eru ævintýrin sögð til
þess að hægt sé að draga lærdóm
af mistökunum sem aðalpersónun-
um verður á að gera. En þau eru
ekki síður sögð til þess að kenna
fólki að læra að taka ábyrgð á
gjörðum sínum og reyna að koma
í veg fyrir að sömu mannlegu mis-
tökin séu sífellt endurtekin. Mark-
aðsgat arkitektastéttarinnar á Is-
landi nær engan veginn stærðar-
gráðu og hættumörkum ósongats-
ins sem myndast hefur yfir Norð-
urskautinu. En mistökin sem
bandarískir vísindamenn gerðu
þegar þeir eyddu dýrmætum tíma
í að kæfa viðvörunarorð Bretans
Joe Formans, sem rannsakað hafði
þynningu ósonlagsins, eru mjög
svipaðs eðlis og þeirra arkitekta
sem í lengri tíma kæfðu alla við-
leitni ábyrgðarfullra starfsbræðra
sinna til umbóta öllum til góða -
á starfsumhverfi sem var að syngja
sitt síðasta. Af þessu má ráða að
flestir virðast þurfa að reka sig á
sjálfir til þess að læra sína lexíu;
að mannkynssagan er sífelld hring-
rás og endurtekning, og að ævin-
týrin mitt á meðal okkar gerast
enn.
Höfundur erarkitekt.
Agaleysi er
þjóðarlöstur
EINN af þjóðarlöst-
um íslendinga er aga-
leysi. Sú staðreynd að
tæplega 40% barna
skuli ekki vera spennt
í bílbelti er sorgleg
staðreynd um agaleysi
foreldra. Sorgleg, er
rétta orðið, því árlega
slasast fjöldi barna í
umferðinni eingöngu
vegna þess að þau
voru laus í bílnum. Það
að missa banrið sitt í
bílslysi er sorglegra en
tárum taki og enn
hörmulegra ef barnið
beið bana vegna þess
að foreldrinu „láðist“
að spenna á það beltið.
Á meðan fólk kemst upp með
að nota ekki bílbelti, kemst upp
Er hægt að ætlast til
að fólk fari að lögum
ef það kemst upp með
að brjóta þau dag eftir
dag, spyr Þorgrímur
Þráinsson í umfjöllun
________um notkun__________
öryggisbelta.
með að vera börnunum slæm fyrir-
mynd í þeim efnum, kemst upp
með að láta börnin komast upp
með að nota ekki bílbelti, mun
sama hörmungarástandið og aga-
leysið ríkja í þessum efnum. Eg
hef löngum haft litla trú á „silki-
hanskameðferð" því agi er lykilatr-
iði ef við viljum taka framförum
og auka velferð okkar. Ef við ætl-
um að koma í veg fyrir alvarleg
meiðsli í bílslysum og fækka
dauðsföllum þarf löggjafinn að
verða sýnilegri og hvassari. Það
þarf að beita sektum á þá sem
bijóta lög um notkun bílbelta og
upplýsa fólk um að
aðgerðir hafa verið
hertar. Það er líklega
besta leiðin til úrbóta.
Á dögunum kann-
aði ég hversu margir
hefðu verið sektaðir
árið 1996 fyrir að
bijóta lög un notkun
bílbelta. Svarið stað-
festir agaleysið sem
við göngumst upp í.
Reyndar hefur lög-
reglan á Akureyri og
í Keflavík, svo dæmi
séu nefnd, hert að-
gerðir með góðum ár-
angri. í Reykjavík
voru 202 sektaðir fyrir
lagabrotið (upplýsandinn vildi
reyndar ekki staðfesta töluna
vegna bilunar í tölvukerfinu). Á
Akureyri voru 299 sektaðir fyrir
sama brot, 243 í Keflavík, 57 á
ísafirði og enginn á Egilsstöðum.
Er hægt að ætlast til að fólk
fari að lögum ef það kemst upp
með að bijóta þau dag eftir dag?
Oft hefur verið talað um manneklu
í lögreglunni vegna fjárskorts. Mér
skilst að sektin fyrir lögbrot um
notkun bílbelta sé á bilinu 2.500-
5.000 krónur. Ef við gefum okkur
að 10 séu sektaðir á degi hveijum
í Reykjavík fyrir lögbrotið nemur
upphæðin um 11 milljónum króna
á ári. Það eitt myndi leiða til meiri
löghlýðni, aukins aga af hálfu for-
eldra, færra slysa og síðast en
ekki síst aukinnar atvinnu þeirra
sem vilja starfa að löggæslu. Ekki
má gleyma sparnaðinum í heil-
brigðiskerfinu og því, sem er mikil-
vægast, að enn færri fjölskyldur
þyrftu að upplifa sorg vegna ást-
vinamissis, sem hefði mátt koma
í veg fyrir - með örlítilli fyrir-
hyggju og aga. Slysin gera ekki
boð á undan sér en það er hægt
að forðast þau með því að hugsa
- og spenna beltin!
Höfundur er framkvæmdastjóri
Tóbaksvarnanefndar.
Þorgrímur
Þráinsson
Meðal annarra orða
Lítil frétt
Er ekki öllum ljóst, spyr Njörður P. Njarðvík,
að áfengis- og fíkniefnaneysla er eitt alvarlegasta
þjóðfélagsvandamál íslensku þjóðarinnar?
RIÐJUDAGINN 15. apríl sl. birtist
hér í blaðinu lítil frétt á lítt áberandi
stað, en kunngerði svo váleg tíðindi
að full ástæða er að fjalla meira um þau.
Tilefnið var svar dómsmálaráðherra við
fyrirspurn frá Siv Friðleifsdóttur alþingis-
manni um afbrot er tengjast áfengis- og
fíkniefnaneyslu. í svari ráðherrans kom
fram, að um helmingur ársverka löggæslu-
manna og fangavarða sé unninn vegna
slíkra afbrota. í svari ráðherrans kom einn-
ig fram að skráðum fíkniefnamálum á
höfuðborgarsvæðinu fjölgaði úr 329 árið
1995 í 590 árið 1996, eða um hvorki
meira né minna en 79,5%. Ætli reynslan
sýni ekki, að óskráðum fíkniefnamálum
hafi ijölgað annað eins, ef ekki meira.
Ekki kann ég að reikna helming árs-
verka heilla stétta til ákveðinnar fjárhæð-
ar, en í þjóðfélagi sem virðist tæplega sjá
önnur verðmæti en peninga, ætti að vera
ljóst, að hér er um umtalsverða fjármuni
að ræða. Og margfeldi þeirra er að sama
skapi mikið. Þarna koma miklu fleiri við
sögu. Dómsmálin kosta sitt og lögfræði-
störf er þeim tengjast. Skemmdir og eigna-
spjöll eru fylgifiskar afbrota og kosta ekki
lítið, og eignatjón þeirra sem verða fyrir
stuldi er oft umtalsvert. Og við þetta
bætist allur sá ijármissir er þeir hafa orð-
ið fyrir, er í góðmennsku og hrekkleysi
hafa gengið í ábyrgð fyrir ábyrgðarlausa
menn. Og við allt þetta bætist svo sá kostn-
aður sem leggst á heilbrigðisþjónustu.
Fróðlegt væri ef reiknisglöggir menn
reyndu að áætla þau beinu og óbeinu
fjárútlát sem áfengis- og fíkniefnaneysla
valda einstaklingum og þjóðfélaginu í
heild. Segir mér svo hugur, að þau verði
ekki talin í smáaurum.
HÉR blasir við eitt helsta sjúkdóm-
seinkenni íslensks þjóðfélags. Öll-
um ætti að vera ljóst, ef þeir á
annað borð gefa sér tíma til að hugleiða
það, að fjárhagsskaði af völdum áfengis-
og fíkniefnaneyslu er svo gífurlegur, að
menn hljóta að undrast að ekki skuli hafa
verið tekið röggsamlega á þessum málum
í þeim almennum íjárþrengingum sem
krefjast niðurskurðar á brýnum verkefnum
þjóðarinnar.
Og þó er fjárhagsskaðinn ekki alvarleg-
asti skaðinn. Peningar eru ekki allt, þótt
sumir eigi kannski erfitt með að skilja
það. Miklu alvarlegri er sá skaði er fjöldi
manna verður fyrir á sjálfum sér: þjáning
og kvöl hins sjúka, - og vanmáttur, sorg
og örvænting ástvina og annarra aðstand-
enda. Það er þyngra en tárum taki og
verður aldrei metið til fjár. Svo er að sjá,
að enginn skilji það nema hafa lent í því
sjálfur. En böl áfengis og fíkniefna er nú
orðið svo umfangsmikið, að ég efast um
að margar íslenskar Ijölskyldur hafi ekki
einhveijar spurnir af því. Þess vegna ætti
skilningurinn að aukast sífellt, og vonandi
er hann að aukast. En það virðist því
miður einhvern veginn svo, að þeir skilji
síðast sem hafa völd og ráða fyrir fram-
kvæmdafé. Það er mér sífellt undrunar-
efni. Eru þeir orðnir svo lokaðir inni í sín-
um þrönga hópi, að þeir sjá ekki lengur
út til þjóðarinnar? í hveiju er það fólgið
að stjórna landi og þjóð, ef það felst ekki
í skyldu til að snúast gegn þeim vanda
er hvílir þyngst á þjóðinni? Og er ekki
öllum ljóst, að áfengis- og fíkniefnaneysla
er eitt alvarlegasta þjóðfélagsvandamál
íslensku þjóðarinnar?
EN kannski er það fullkominn barna-
skapur að vilja setja traust sitt á
ráðamenn og ætlast til einhvers
af þeim. Reynslan hefur svo oftsinnis sýnt
okkur að þorri þeirra hefur allt annað
verðmætamat en fjöldinn. Og þó. Ef til
vill á þjóðin það sameiginlegt með ráða-
mönnum sínum að horfa ekki til framtíð-
ar. Að vilja ekki gera sér grein fyrir því,
að vanræksla okkar hefnir sín í framtíð-
inni og kemur niður á afkomendum okk-
ar. Að lífsþægindafrekja okkar, taumlítil
eftirsókn í ytri munað og kæruleysi gagn-
vart framtíðinni mun leiða til fátæktar.
Ekki aðeins efnalegrar fátæktar, heldur
einnig andlegrar fátæktar. Þetta ástand
er sjúkdómsástand. íslenskt þjóðfélag er
sjúkt. Og eitt sjúkdómseinkennið er flótti
með aðstoð vímuefna.
Lífsskilyrði íslensku þjóðarinnar eru
ekki fólgin í stóriðju, og allra síst ef hún
veldur varanlegum náttúruspjöllum á há-
lendi íslands vegna fljótræðis í virkjana-
framkvæmdum. Stóriðja getur aukið efna-
legan hagvöxt um nokkurt skeið, en hún
getur um leið skapað meiri vanda en hún
leysir. Helst lítur út fyrir að hugsun okkar
sé sú að veita auknu fé til landgræðslu
um leið og við veitum auknu fé til að
skemma landið.
Þrennt er það sem umfram allt brennur
á þessari þjóð og blasir við augum allra
manna: Við horfum upp á síaukinn skaða
af völdum áfengis- og fíkniefnaneyslu, við
horfum upp á stórkostleg náttúruspjöll og
við horfum upp á átakanlega skort á skiln-
ingi á umönnun manneskjunnar í heilbrigð-
is- og menntamálum. Á öllum þessum svið-
um eru tök okkar hálfkák. Ef við skiljum
þetta ekki og breytum ekki hugarfari okk-
ar, er hætt við að illa fari fyrir þessari þjóð.
Höfundur er prófessor í íslenskum
bókmenntum við Háskóla íslands.