Morgunblaðið - 06.08.1998, Síða 32

32 FIMMTUDAGUR 6. ÁGÚST 1998
MORGUNB LAÐIÐ
LISTIR
Portrett af einni
persónu sem og
heilli þjóð
Morgunblaðið/Golli
KVIKMYNDAGERÐARMENNIRNIR Petter Wallace og Ragnar Hall-
dórsson sem hyggja á gerð heimildarmyndar um Island þar sem gest-
gjafinn verður Vigdís Finnbogadóttir.
„ÞETTA verður engin glans-
mynd af íslandi heldur rauna-
sönn mynd um náttúru og menn-
ingu landsins og fólkinu sem hér
býr séð með augum Vigdísar
Finnbogadóttur, - einstakrar
konu sem hefur starfsreynslu
sinnar vegna öðlast dýpri skiln-
ing en flestir aðrir á því hvað
það er sem felst í því að vera
Islendingur," segja þeir Ragnar
Halldórsson og Petter Wallace.
Kvikmyndagerðarmennirnir
tveir frá Noregi og íslandi
hyggja á samvinnu um gerð
heimildarmyndar um Island þar
sem fyrrverandi forseti, Vigdís
Finnbogadóttir, leiðir. áhorfend-
ur í ferð um landið.
Gert er ráð fyrir að myndin
verði sýnd í sjónvarpi á Norður-
löndum um jólin 1999 og síðar
víðar í Evrópu og jafnvel utan
hennar. Fyrr í sumar funduðu
þeir Petter og Ragnar með Vig-
dísi hér á iandi og unnu drög að
handriti fyrir myndina auk þess
að skoða tökustaði víða um land-
ið. Áætlað er að tökur hefjist síð-
ar á árinu og fari fram með hlé-
um langt fram á næsta ár. Mynd-
in sem er 50 mínútna löng verður
tekin upp í danskri og enskri út-
gáfu en samtöl Vigdísar við
heimafólk fara fram á íslensku.
Petter Wallace er kvikmynda-
framleiðandi og leikstjóri í Nor-
egi og framkvæmdasljóri alþjóð-
legra verkefna hjá sjónvarpsfyr-
irtækinu Metronome, dótturfyr-
irtækis Schibsted fjölmiðlasam-
steypunnar sem m.a. gefur út
Verdens Gang og Aftenposten í
Noregi og Svenska Dagbladet og
Aftonbladet í Svíþjóð. Samsteyp-
an á jafnframt þriðjung í TV2,
stærstu sjónvarpsstöð Noregs í
einkaeign, og TVNorge, aðra
stærstu einkastöðina, auk fleiri
sjónvarps og kvikmyndafyrir-
tækja á Norðurlöndum. Petter
hefur frá 1982 átt þátt í fram-
leiðslu meira en þúsund sjón-
varpsþátta, bæði leiknu efni og
heiinildarmyndum. Hann kom
fyrst til íslands fyrir þremur
árum og heillaðist mjög af landi
og þjóð. Þá vann hann að þátta-
röð fyrir norska sjónvarpið um
þekkta einstaklinga víða um
heim og fulltrúi íslands var
Vigdís Finnbogadóttir. Ragnar
Halldórsson hafði fengist við
þáttagerð fyrir sjónvarp og
kvikmyndagerð hér á landi
þegar hann hóf meistaranám í
sjónvarpsstjórnun í Sviss en frá
því að námi lauk hefur hann
starfað í Noregi við gerð sjón-
vai'psefnis þar sem Ieiðir hans
og Petters lágu fyrst saman
þegar Ragnar hóf störf hjá
Schibsted samsteypunni.
„Einstök reynsla
einstakrar konu“
„Fólk frá hinum Norðurlönd-
unum veit ekki nóg um Island,“
segir Petter. „Flestir þekkja
hins vegar til Vigdísar og vilja, -
að ég tel, gjarnan fá að kynnast
henni betur. Með gerð heimildar-
myndar þar sem Vigdís er í
hlutverki gestgjafans má því
segja að við séum að slá tvær
flugur í einu höggi og útkoman
verður vonandi fersk og spenn-
andi sýn á land og þjóð þar sem
hæfileikar og reynsla Vigdísar
fá að njóta sín.“
Þeir benda á að mynd sem
þessa hefði ekki verið hægt að
gera á meðan Vigdís var enn for-
seti en nú þegar hún hefur látið
af embætti sé henni aftur fijálst
að tala í eigin nafni og lýsa per-
sónulegum skoðunum og hug-
myndum sínum um land og þjóð.
„I raun hefur Vigdís gengið í
gegnum þijú mjög ólík tímabil í
lífi sínu, - árin áður en hún varð
forseti, á meðan á forsetatíð
hennar stóð og nú þegar hún hef-
ur horfið til annarra, og ekki síð-
ur merkilegri, starfa," segir
Ragnar. „Reynsla hennar er ein-
stök og við erum henni vitaskuld
afskaplega þakklátir fyrir að
hafa látið til leiðast og gengið til
samstarfs við okkur uni að draga
upp „hennar" mynd af íslandi."
Hin tvöfalda sýn gests
og heimamanns
Petter bendir jafnframt á
kosti hinnar óliku sýnar sem
hann og Ragnar hafi á landið.
„Fyrir nokkru vann ég heimild-
armynd um Noreg og núna vildi
ég óska þess að ég hefði haft út-
lending mér til halds og trausts
í þeirri vinnu,“ segir Petter.
„Fjarlægðin á viðfangsefnið er
ekki síður mikilvæg en hitt og í
samstarfi okkar Ragnars höfum
við báðir hagnast á þessari tvö-
földu sýn „gestsaugans" og
heimamannsins."
Framundan er erfiðasti og
tímafrekasti hluti forvinnu við
kvikmyndagerð, að sögn Petters
og Ragnars, og það er fjármögn-
un. „Mynd þessi er stór á mæli-
kvarða sjónvarpsefnis og þörfn-
umst alls þess íjárhagslega
stuðnings sem við mögulega get-
um fengið bæði hér á landi og í
Noregi,“ segir Ragnar.
Einsöngstón-
leikar í Borg-
arneskirkju
THEODÓRA Þorsteinsdóttir
sópransöngkona og Ingibjörg Þor-
steinsdóttir píanóleikari halda ein-
söngstónleika í Borgarneskirkju
fóstudagskvöldið 7. ágúst og hefjast
þeir kl. 21.00. Þar munu þær flytja
fjölbreytta dagskrá. Meðal þess
sem er á efnisskránni er ljóðaflokk-
urinn „Liebeslieder“ eftir Dvorák,
lög eftir Pál ísólfsson, Karl 0. Run-
ólfsson og Jón Þórarinsson og
ítalskar aríur.
Theodóra Þorsteinsdóttir lauk
söngkennaraprófi 1987 og stundaði
framhaldsnám í Vínarborg og á
Italíu. Hún er nú skólastjóri og
söngkennari við Tónlistarskóla
Borgarfjarðar. Hún hefur víða kom-
ið fram sem einsöngvari hérlendis
og erlendis og hefur auk þess sung-
ið með kór Islensku óperunnar í
mörgum uppfærslum.
Að loknu kennaraprófi stundaði
Ingibjörg Þorsteinsdóttir fram-
haldsnám við Guildhall School of
Music and Drama í London og lauk
þaðan einleikaraprófi (LGSM) árið
1981. Hún er skólastjóri og kennari
við tónlistarskólann í Stykkishólmi
og hefur komið fram sem píanóleik-
ari með einsöngvurum, kórum og
hljóðfæraleikurum, auk þess að
halda píanótónleika.
Þetta er í þriðja skipti sem þær
stöllur halda saman sjálfstæða tón-
leika.
Veröld sem var
BÆKUR
íslensk fra;ði
SAMRÆÐUR VIÐ SÖGUÖLD.
FRÁSAGNARLIST ÍSLENDINGASAGNA
OG FORTÍÐARMYND
eftir Véstein Ólason. Mál og menning. Há-
skólaforlag Máls og menningar, 1998, 257 síður.
ÍSLENDINGASÖGURNAR eru sú bók-
menntagrein frá miðöldum sem jafnan hefur
notið mestrar athygli þeirra fræðimanna sem
glíma við fornnorrænar bókmenntir. Þær hafa
rótfest sig betur í vitund þjóðarinnar en aðrar
frásagnarbókmenntir miðalda (samanber til
dæmis nýútkomið rit Jóns Karls Helgasonar)
enda verður sérstaða þeirra í gjörvallri sögu
heimsbókmenntanna ekki frá þeim tekin. Það
er ekki síst þessi sérstaða Islendingasagn-
anna sem tekin er til umfjöllunar í einkar
læsilegu riti Vésteins Ólasonar, Samræður við
söguöld þar sem meðal annars er leitað svara
við spurningunum: „Um hvað eru Islendinga-
sögur og hvemig eru þær sagðar? Hvað segja
þær okkur um tímann þegar þær voru samdar
og um lífið yfirleitt? Hvar eiga þær heima í
bókmenntasögu Vesturlanda?“ (44).
Einn helsti kostur þessa rits er sá að í því
er'að finna einkar vænlega heildarsýn, full-
mótuð viðhorf sem Vésteinn hefur þroskað í
hálfrar aldar ástarsambandi sínu við sögurn-
ar. Bókin einkennist af vandvirkni og ekki síð-
ur varfærni þess sem gerir sér grein fyrir
stöðu sinni sem nútímamanns andspænis
framandi textum; höfundur líkir sjálfum sér
við fjarskyldan ættingja eða barn sem stend-
ur álengdar og hlustar „á samtal tveggja ná-
kominna öldunga" og reynir „að átta sig á
merkingu þess með því að skjóta að fáeinum
spumingum" (210). Þetta viðhorf felur bæði í
sér kosti og galla. Það felur sjálfkrafa í sér
virðingu fyrir textunum en á hinn bóginn
kemur það í veg fyrir að höfundurinn reyni að
setja sig í spor „öldunganna“ og ganga inn í
þeirra heim. Við fyrstu sýn virðist þessi var-
fæmi brjótast út í nokkurri íhaldssemi sem þó
er ætíð vel rökstudd. Víst er að Vésteinn læt-
ur póstmódemískar efasemdir um stærðir á
borð við „verk“ og „höfund" ekki slá sig út af
laginu, þótt hann bendi á að slíkar efasemdir
geti átt vel við í tilfelli hinna höfundarlausu
Islendingasagna. Vésteinn fjallar um hverja
sögu sem „afmarkað verk“ og ræðir um höf-
unda þeirra (enda á hann ekki aðeins í sam-
ræðum við textana heldur þá sem færðu sög-
umar til bókar) en tekur réttilega fram „að
slík hugtök merkja ekki nákvæmlega það
sama þegar talað er um íslendingasögu og
nútímaskáldsögu" (11). Stór hluti af bók Vé-
steins inniheldur lýsandi orðræðu þar sem
gerð er grein fyrir þeim jarðvegi sem sögurn-
ar era sprottnar úr. Hér er fjallað ítarlega um
frásagnarlist sagnanna og merkingarheim,
menningarlegan bakgrunn þeirra, sömuleiðis
hefðbundin viðfangsefni á borð við hetjuí-
mynd, manngerðir og siðferðishugmyndir
sem grundvallast að mati Vésteins öðra frem-
ur á hugtaki sæmdarinnar og samfélagi
hefndarskyldunnar. Hér er sömuleiðis fjallað
um bókmenntasögulega stöðu sagnanna,
merkingu þeirra og túlkun í víðu samhengi,
og síðast en ekki síst erindi þeirra við nútlm-
ann. Vésteinn fjallar almennt um bókmennta-
greinina og notar einstakar sögur sem dæmi.
Hann beitir þar ákveðinni flokkun enda sög-
umar margbreytilegar og verða til að mynda
ekki steyptar í fast mót eins og undraævin-
týri, eins og bent er á; raunar varar Vésteinn
við því að fella allt sem í texta sagnanna
stendur inn í fastmótaða frásagnargerð sem
kemur „að litlu haldi við að skynja listræn ein-
kenni einstakra sagna“ (71). Hann fæst
þannig við margbreytileika sagnanna og leyfir
þeim að njóta sín í fjölbreytni sinni, enda ljóst
að það er ærið langt á milli sagna á borð við
Eyrbyggju annars vegar og Valla-Ljóts sögu
hins vegar, svo dæmi sé tekið.
Vésteinn slær meginkenningu sinni fram
strax á fyrstu síðu bókarinnar: „í þessu riti er
því haldið fram að íslendingasögur í heild
fjalli um missi, ekki missi lífs eða lima ein-
stakra manna, þótt slíks sé víða getið, heldur
missi heillar veraldar eða heimsmyndar“ (9).
Vésteinn stofnar til samræðu við höfunda sem
einnig stóðu í samræðu við sína fortíð; menn
sem á umbrotatímum 13. aldar og á 14. öld
horfðu aftur til samfélags hefndarskyldunnar
og færðu í orð sögur sem gengið höfðu manna
á milli um langan tíma. Hugmyndin um fortíð-
armynd sagnanna kemur einna skýrast fram í
vænlegri túlkun Vésteins á Njáls sögu sem að
hans mati „fjallar um veröld sem var, heim
sem er hoifinn og kemur aldrei aftur“ (171).
Þessi „heimur hvfldi á undirstöðu sem var
ósamrýmanleg friði, hugmyndafræði sæmdar
og hefndarskyldu" (170); „Nærtækt er að lesa
þessa sögu um mót forns og nýs heims og fall
þess forna, rétt eftir að kristni var í lög tekin,
sem sögu um þær tilfinningar sem fall þjóð-
veldisins hafði vakið hjá þeim sem það kom til
þroska og lifðu nýja tíma. Sagan er samtal ís-
lendings nærri aldamótum 1300 við forfeður
og formæður sem lifðu aldamótin 1000“ (171).
Það sem er athyglisverðast í þessari bók er
ekki síst sú staða sem Vésteinn tekur sér í
túlkunarsögu íslendingasagna. Af bókinni má
dæma að honum finnst fræðimenn sumir
hverjir hafa.gengið fulllangt í túlkunum sínum
á sögunum, og jafnvel haft textana að
„leiksoppi" í leik sínum með fræðikenningar
sem henta illa þegar sérkenni Islendinga-
sagnanna eru annars vegar (228). Vésteinn
leggur áherslu á að sýna textunum fulla virð-
ingu, eins og hann kallar það, og hann vill
fremur ganga of skammt en of langt í túlkun
sinni. Hann litur til að mynda svo á að ekki
beri að lesa íslendingasögur sem launsögur
og telur að leitinni að merkingu sé „mörkuð
sýnileg stefna i textunum"; verkefni túlkand-
ans sé „að skýra og dýpka þá merkingu sem
við blasir" (10); „Frásagnarefni íslendinga-
sagna er svo máttugt og sérkennilegt í sjálfu
sér að tilraunir til að snúa þeim upp í eitthvað
annað, t.d. dæmisögur eða siðapredikanir,
þyrla einatt ryki yfir það sem mestu máli
skiptir og rýra listræn og tilfinningaleg áhrif
sagnanna" (10). Þessu viðhorfi tengist vitan-
lega sú áhersla sem Vésteinn leggur á sér-
stöðu Islendingasagna sem bókmenntagrein-
ar. Þótt bent sé á að sögurnar eigi á mörgum
sviðum samleið með ýmsum greinum afþrey-
ingarbókmennta þá er munurinn á þeim og
öðrum greinum frásögubókmennta mikill og
sá „munur á sér dýpstu rætur í þeim einstöku
sögulegu og menningarlegu aðstæðum sem
sögurnar era sprottnar úr“, en þessum rótum
er lýst á afar sannfærandi hátt í bókinni (201).
Eins og Vésteinn bendir á þá era sögurnar
„ritlist á grunni arfsagna", og sú staða setur
„túlkanda þeirra ákveðnar skorður í samræmi
við þær skorður sem aðstæðumar settu höf-
undum sagnanna“ (184). Sögurnar era sér-
stæðar meðal evrópskra miðaldabókmennta
og því verður viðurkenndri túlkunarfræði
miðaldafræðinga ekki beitt gagnvart Islend-
ingasögunum án íyrirvara; túlkandinn verður
því „að nálgast þær með tækni sem þeim hæf-
ir en ekki með lánuðum verkfæram" (185).
Að öllu saman teknu er hér á ferðinni rit
sem hvorki fræðafólk né áhugafólk um íslend-
ingasögurnar má láta fram hjá sér fara, og því
vænlegt að ensk þýðing bókarinnar skuli
koma út samtímis íslensku gerðinni. Þótt
sumsstaðar megi setja spurningarmerki við
þá hófsömu stöðu sem höfundurinn tekur sér
andspænis sögunum sem áheyrandi að sam-
tali fremur en þátttakandi þá er sú heildar-
mynd sem dregin er upp af merkingarheimi
og baksviði sagnanna einkar greinargóð, og
reyndar eitt mikilvægasta framlag þessarar
bókar. Samræður við söguöld fjallar reyndai’
ekki síst um þá stöðu sem fræðimaðurinn tek-
ur sér gagnvart viðfangsefni sínu en hún hlýt-
ur ávallt að vekja fleiri spumingar en hún
svarar, ekki síst þegar glímt er við miðalda-
bókmenntir, og það á við í þessu tilfelli; ef til
vill gengur Vésteinn til dæmis fulllangt í að
lesa nútímalegan mannskilning inn í túlkun
sína á þeirri mynd sem sögurnar draga upp af
persónum á borð við Gísla Súrsson og Egil
Skallagrímsson þar sem talað er um djúpar
tilfinningar, ástríður og þunglyndi, svo dæmi
séu tekin. Niðurstaða bókarinnar verður þó
hvorki dregin í efa né gagnrýnd að sinni:
„Áhugi á framandi heimi nærist ekki á fánýt-
um draumi eða ósk um að hverfa burt úr sam-
tímanum aftur í tímann, en hann getur skapað
nýjan skilning á okkar heimi, sýnt að til eru
fleiri hættir á að vera í heiminum en sá háttur
sem við höfum fæðst til“ (209).
Eiríkur Guðmundsson