Morgunblaðið - 06.08.1998, Blaðsíða 42

42 FIMMTUDAGUR 6. ÁGÚST 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNB LAÐIÐ

Þoku-
rákir
Það er helst þegar menn sitja einir á
hólum í íslenskri þoku og þögn að það
kemur yfir þá undarleg kennd ogþeim
finnst sem allt sé á sveimi í kringum þá.
Eitt magnaðasta Ijóð
Goethes er Álfa-
kóngurinn. í Ijóð-
inu segir frá föður
sem ríður að næt-
urlagi í þokunni með ungan son
sinn í fanginu. En þeir eru ekki
einir. Álfakóngur hefur auga-
stað á drengnum handa dætr-
um sínum, sem bíða dansandi
og syngjandi í álfheimum, og
reynir að lokka hann til sín,
fyrst með fagurmælum, svo
með hótunum. Drengurinn er
óttasleginn en faðir hans sefar
hann og segir að það sem hann
sjái og heyri séu þokurákir í
VIÐHORF
Eftir Kristfnu
Marju
Baldursdóttur
skóginum og
skrjáf í þurr-
um laufum. En
þegar þeir loks
ná áfangastað
eftir harða
reið, er drengurinn látinn í
örmum hans.
Af þessu ljóði má ráða að
Þjóðverjar hafa einhvern tíma
trúað á álfa. Það hefur verið
fyrir tíð tveggja heimsstyrjalda,
hraðbrauta og kjarnorkuvera.
Fyrir nokkrum árum komu
þýsk hjón í heimsókn til íslend-
inga. Hjónin, sem voru vel að
sér í sögu Islands og menningu,
ferðuðust um landið og skoðuðu
meðal annars nokkrar virkjan-
ir. Að fór lokinni varð þeim að
orði eitt kvöldið: Hvernig
stendur á því að þið, þessi
tæknivædda þjóð, skulið trúa á
álfa?
Fátt varð um svör hjá Islend-
ingum.
Svo mikið varð þeim um að
þeir steingleymdu öllum sögun-
um sem ömmur þeirra og
mömmur höfðu sagt þeim um
álfa og huldufólk. Hvað þá að
þeir myndu eftir þýska álfaljóð-
inu. Eiginlega leið þeim eins og
fáfróðum frumbyggjum.
En ef þau hafa verið fáfróð
þá er hálf þjóðin það líka.
Helmingur landsmanna trúir á
álfa og huldufólk samkvæmt
skoðanakönnun.
Þú ert eins og álfur út úr hól,
sögðu ömmurnar við mann hér
áður fyrr þegar aulagangurinn
gekk fram af þeim. Samt trúðu
þær á álfa og huldufólk og töl-
uðu yfírleitt um það með svip-
aðri virðingu og kaþólskir menn
um dýrlinga sína.
Það var fyrir tíð fjallabíla og
farsíma.
Það fer ekki mikið fyrir álf-
um og huldufólki í allri raf-
magnslýsingunni núna, og
þokurákir sem áður minntu á
álfaslæður eru umsvifalaust
túlkaðar sem ákveðin veðra-
brigði. Það er helst þegar menn
sitja einir á hólum í íslenskri
þoku og þögn að það kemur yfir
þá undarleg kennd og þeim
finnst sem allt sé á sveimi í
kringum þá. íslensk náttúra er
kynngimögnuð og óútreiknan-
leg. Það vita Islendingar og af-
neita því helst engu sem tengist
náttúrunni.
Álfar og huldufólk eru hluti
af íslenskri náttúru og menn-
ingu. Þjóðararfur. Og þótt
margir nútíma íslendingar séu
eins og álfar út úr hól þegar
álfatrú er annars vegar, eiga
þeir að láta eins og ekkert sé
eðlilegra en að hér búi huldar
vættir í hverjum hól þegar út-
lendingar inna þá eftir því.
Þýsku hjónin sem undruðust
álfatrúna skruppu til Islands
aftur tveim áram síðar. Þá vora
íslensku gestgjafar þeirra búnir
að átta sig á mikilvægi þess að
halda álfum og huldufólki í
landinu.
I kvöldgöngu með útlending-
ana um þokuhulda hamraborg
gátu þeir ekki stfilt sig og hófu
að segja álfasögur. Þeir sögðu
sögur af ömmum sínum og
frænkum sem höfðu heyrt
huldufólk syngja í hólum og
hömram, séð álfareið á
nýársnóttu, skilið eftir mat
handa álfum úti í náttúranni,
dreymt álfa og huldufólk og
skírt böm sín eftir þeim.
Útlendingamir brostu í
kampinn, hristu höfuðið og
hóstuðu, eða allt þar til íslend-
ingamir sögðu þeim söguna af
ungu konunni sem eignaðist
litlu tvíburana á Isafirði árið
1930.
Ungu konuna hafði dreymt
álfkonu sem sagði að erfiðir
tímar væru framundan en af
því að hún hefði gætt svo vel
hólsins hennar í Aðalvík þegar
hún var bam, ætlaði hún að
hjálpa henni. Skömmu síðar
fæddi unga konan tvíburadæt-
ur, tveim mánuðum fyrir tím-
ann. Stúlkurnar voru þrjár og
fjórar merkur. Vilmundur heit-
inn Jónsson landlæknir, sem
tók á móti þeim, sagðist efast
um að þær lifðu daginn. Sem
þær þó gerðu.
Unga móðirin kom stúlkun-
um íyrir í kommóðuskúffu sem
hún stillti upp við hlið kolaelda-
vélar, vafði bómull utan um
þær, setti þriggja pela flösku af
heitu vatni á milli þeirra og gaf
þeim ógerilsneydda kúamjólk
að drekka með dropateljara.
Svo smáar vora stúlkurnar að
faðir þeirra kom giftingarhring
sínum upp á læri þeirra.
Allt fýrsta árið var óttast um
líf stúlknanna, og þegar þær
vora ársgamlar hékk líf þeirra
einu sinni sem oftar á bláþræði.
Þá dreymdi móður þeirra álf-
konuna aftur. Hún sagði að nú
skyldi hún láta skíra stúlkumar
í höfuðið á sér. Þær vora svo
skírðar strax daginn eftir, Álf-
hildur og Hulda, og döfnuðu
upp frá því.
Þetta þótti Þjóðverjunum
merkilegt en drógu þó í efa þátt
álfkonunnar í þessu máli. Að
vísu hefði enginn hita- eða súr-
efniskassi verið til staðar, en
líklegt væri að náttúran, með
öll sín óútskýranlegu fyrirbæri,
hefði hjálpað til í þessu tilviki.
Þá spurðu íslendingarnir:
Hvernig stendur á því að þið,
þessi vitiborna þjóð, skuluð
hafa misst öll tengsl við náttúr-
una?
Fátt varð um svör hjá göml-
um Germönum.
II
FANGALEIKURINN
Fangi B
Játa
Neita
'""07 Játa
Fangi A
Neita
A: 7 ára fangelsi B: 7 ára fangelsi A: Gull og grænir skógar á vesturlöndum B: 15 ára fangelsi
A: 15 ára fangelsi B: Gull og grænir skógar á vesturlöndum A: 1 árs fangelsi B: 1 árs fangelsi
Fangaleikurinn: Báðir fangarnir þurfa hvor fyrir sig að gera það upp
við sig hvort þeir vilja játa eða neita. Hver reitur í töflunni hér að ofan
lýsir refsingunni sem þeir hljóta eftir að báðir hafa valið. Fyrri refs-
ingin í hverjum reit á við A og sú scinni við B.
Hagkvæmni og
vinnudeilur
Af hverju nást svo oft ekki samningar fyrr en eft-
ir verkfall? Þetta hefur lengi verið spurning sem
hagfræðingar hafa ekki átt góð svör við. En með
tilkomu upplýsingahagfræði og leikjafræði á síð-
ustu áratugum hefur innsýn hagfræðinnar í þetta
vandamál aukist til muna. Jón Steinsson skrifar
um hagfræðileg málefni.
NÝLOKIÐ er deilu
hjúkrunarfræðinga og
ríkisins. Samkomulag
náðist á elleftu stundu
og var þannig afstýrt
neyðarástandi á
sjúkrahúsunum. Þó svo
að hjúkranarfræðinga-
deilan hafi verið
óvenjuleg að mörgu
leyti má segja að samn-
ingsaðilar hafi beitt
svipuðum aðferðum við
samningsgerðina sjálfa
og beitt hefur verið í
mörgum deílum á
vinnumarkaði að und-
anförnu.
Dæmigert er að við-
ræður séu ekki formlega teknar
upp fyrr en búið er að boða til verk-
falls. Síðan gengur hvorki né rekur
við samningsgerðina fyrr en
nokkrum dögum fyrir verkfall þeg-
ar maraþonsamningafundir eru
haldnir til að afstýra verkfalli. Oft
mistekst að semja nóttina fyrir
verkfall. Verkfall skellur þá á og
samningsaðilar fara heim og sofa úr
sér svefnleysi síðustu daga. Eftir
misjafnlega langt verkfall nást síð-
an samningar. Oft virðast samning-
arnir ekki merkilegri en svo að unnt
hefði verið að ná samkomulagi
miklu fyrr án verkfalls og þeirrar
röskunar sem það veldur.
Allir gera sér grein fyrir því að
verkfóll era skaðleg íyrir alla aðila
sem að vinnudeilum standa. Laun-
þegar verða af tekjum á meðan þeir
sitja heima og fjármagn atvinnurek-
enda í formi fasteigna og tækjabún-
aðar stendur ónotað og skilar því
engum arði á meðan á verkfallinu
stendur. Við fyrstu sýn er erfitt að
átta sig á því hvemig aðilar sem all-
ir skilja óhagkvæmni verkfalla láta
leiða sig út í þau aftur og aftur. I
stuttu máli: Af hverju nást svo oft
ekki samningar fýrr en eftir verk-
fall? Þetta hefur lengi verið spum-
ing sem hagfræðingar
hafa ekki átt góð svör
við. En með tilkomu
upplýsingahagfræði og
leikjafræði á síðustu
áratugum hefur innsýn
hagfræðinnar í þetta
vandamál aukist til
muna.
Samningaviðræður
eins og þær sem eiga
sér stað á vinnumark-
aði snúast um það
hvemig skipta skal
ávinningi milli tveggja
eða fleiri aðila. Þegar
VSÍ og ASÍ eigast við
kljást þau um hvemig
skipta á tekjum einka-
fyi-irtækja milli fjármagnseigenda
og launþega. Þetta er sígilt dæmi
um vandamál þar sem fleiri en einn
aðili sem eiga mismunandi hags-
muna að gæta eigast við. Innan
hagfræði eru slík vandamál við-
fangsefni leikjafræði.
Frægasta dæmið innan leikja-
fræði er hinn svokallaði fangaleikur.
Á meðan kalda stríðið stóð sem
hæst var vinsælt að lýsa honum á
eftirfarandi veg: Tveir menn eru
handteknir af leynilögreglu Sovét-
ríkjanna, KGB, fyrir að vera
viðriðnir stuld á hemaðarleyndar-
málum. Þegar í höfuðstöðvar KGB
er komið eru þeir settir hvor í sinn
klefann og yfirheyrðir. Við upphaf
yfirheyrslnanna gerir KGB fongun-
um hvorum fyrir sig ljóst í hvaða
aðstöðu þeir eru. Þeim er sagt: 1)
Ef hvorugur játar eru þið sýknaðir
af ákærum um aðild að njósnunum
en fáið samt sem áður eins árs fang-
elsisdóm fyrir það að grunur skyldi
falla á ykkur; 2) Ef annar játar en
hinn neitar er sá sem játaði sendur
úr landi í þakklætisskyni fyrir að
hafa hjálpað KGB að upplýsa njósn-
imar. En hinn, sem neitaði, fær að
dúsa í fangelsi í 15 ár; 3) Ef hins
vegar báðir játa fara báðir í fangelsi
Jón
Steinsson
í 7 ár. Þessi skipan mála er sýnd á
myndrænan hátt hér til hægri.
Hagkvæmasta niðurstaðan fyrir
fangana væri því að þeir neiti báðir.
Vandamálið er hins vegar að sú nið-
urstaða samrýmist ekki eigingjörn-
um hvötum hvors fanga fyrir sig.
Það er nefnilega alltaf best að játa,
sama hvað hinn fanginn gerir. Segj-
um svo að fangi B játi. Þá fer fangi
A í fangelsi í 15 ár ef hann neitar en
aðeins 7 ár ef hann játar. Ef hins
vegar fangi B neitar bíða A gull og
grænir skógar á Vesturlöndum ef
hann játar en hann situr hins vegar
í fangelsi í eitt ár ef hann neitar. Og
þar sem báðir fangarnir eru í sömu
aðstöðu á þetta við um þá báða. Nið-
urstaðan er því sú að þeir játa báðir
og dúsa í fangelsi í 7 ár.
Nú er fangaleikurinn auðvitað að-
eins ofureinföldun á aðstæðum úr
raunveruleikanum. Það gæti til
dæmis breytt niðurstöðunni ef við
tækjum það með í reikninginn að
fangarnir væru vinir eða að A vissi
að B myndi hefna sín þótt síðar yrði
ef A játaði. En niðurstaða leiksins
er samt sem áður sláandi: Allir aðil-
ar vita hvaða ástand er hagkvæm-
ast en það verður samt sem áður
ekki fyrir valinu.
I fangaleiknum verður hagkvæm-
asta lausnin ekki fyrir valinu þar
sem hún samrýmist ekki eigin-
gjörnum hvötum hvors leikmanns
fyrir sig. Hið sama á við um vinnu-
deilur. Hagkvæmasta lausn vinnu-
deilna er að samið sé áður en til
verkfalls kemur. Sú er auðvitað
ekki alltaf raunin. í fangaleiknum
er orsökin sú að fangarnir eru skild-
ir að og geta því ekki gert með sér
bindandi samkomulag um að neita.
Helsta orsökin í vinnudeilum er aft-
ur á móti að aðilar deilunnar hafa
ekki jafnan aðgang að öllum þeim
upplýsingum sem við koma deil-
unni. Ein af forsendum þess að nið-
urstaða samningaviðræðna verði
hagkvæm er að báðir deiluaðilar
hafi fullkominn aðgang að öllum
upplýsingum sem deiluna varðar.
Þeim mun meiri sem óvissa deiluað-
ila er, því óhagkvæmari verður nið-
urstaðan þar sem aðilar sjá sér hag
í að villa hvor íyrir öðrum með það
fyrir augum að ná stærri hluta
ávinningsins til sín.
I vinnudeilum hafa deiluaðilar
hvorir fyrir sig hag af því að láta
líta svo út að samningsstaða þeirra
sé betri en hún í raun er, þ.e. þeir
þykjast ekld vera tilbúnir að gefa
eins mikið eftir til að forðast verk-
fall og þeir í raun eru. Slíkir stælar
gera það að verkum að ekki semst
alltaf áður en til verkfalls kemur og
eru því óhagkvæmir.
Best væri ef breyta mætti leik-
reglum vinnudeilna þannig að aðilar
deilunnar sæju sér hag í því að gera
hina raunverulegu samningsstöðu
sína opinbera. Ein ófullkomin leið
til þess er: Ef ekki semst fýrir
ákveðinn tíma biður sáttasemjari
báða aðila að gera lokatillögu að
lausn deilunnar, hvom í sínu lagi.
Sáttasemjari velur síðan þá tillögu
sem honum finnst vera sanngjam-
ari og sú tillaga verður að lögmæt-
um kjarasamningi. Ef slíkt íýrir-
komulag væri við lýði hefðu báðir
aðilar hag af því við samningu loka-
tillögunnar að gera hana eins sann-
gjarna og mögulegt væri til þess að
auka líkumar á að hún yrði fyrir
valinu. Hagsmunir af þessu tagi
myndu vega að einhverju leyti upp
á móti þeim hagsmunum sem hvetja
samningsaðilana til að vera ósam-
vinnuþýðir og myndu þvi leiða til
þess að lokatillögumar væru mun
nær hvor annarri en tillögur sem
ekki eru bindandi með þessum
hætti.Því miður era samningavið-
ræður eins og þær sem eiga sér
stað á vinnumarkaði eitt af þeim
vandamálum sem hagfræði hefur
ekki komið upp með fullkomna
lausn á. En nýtilkominn skilningur
hagfræðinga á leikjafræði og upp-
lýsingahagfræði hefrn- fært menn
nær markinu. Mikilvægt er, þegar
löggjöf um þessi málefni er endur-
skoðuð næst, að hin nýju lög verði
að einhverju leyti látin endurspegla
þennan nýja skilning.
Höfundur er hagfræðinemi við Pr-
inceton-háskóla í Bandai-íkjunum.