Morgunblaðið - 08.08.1998, Síða 34

f 34 LAUGARDAGUR 8. ÁGÚST 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Lítill
gluggi
„I prósaljóðinu Veggurinn eftirZbigni-
ew Herbert erþví lýst hvernig náttúran
reynir að eyða múrnum. Eftir hundrað,
tvö hundruð ár verður sjáanlegur lítill
gluggi. “
Eitt af helstu skáld-
um og hugsuðum
Pólverja, Zbigniew
Herbert, lést ný-
lega. Hann varð
kunnur erlendis á sjötta ára-
tugnum þegar pólsk ljóðlist fór
að vekja athygli, ekki síst vegna
þess andófs gegn stjómvöldum
sem hún lýsti.
Herbert var tahnn eitt
fremsta skáld kynslóðar sinnar,
oft nefndur í sömu andrá og Ta-
deusz Rózewicz, en fyrirrennari
þeirra var að margra mati
Adam Wazyk.
Wazyk orti ljóðaflokk sem oft
hefur verið vitnað til, Ljóð handa
fullorðnum, og
VIÐHORF hefur eitt ljóð-
anna verið þýtt
Eftir Jóhann á íslensku. Þar
Hjálmarsson stendur m.a. að
í sósíalísku
samfélagi geti maður stungið sig
í fíngur án þess að fínna til.
Menn stungu sig í fingur og það
var sárt. Þá fóru þeir að efast.
I prósaljóðinu Veggurinn eftir
Herbert er því lýst hvemig nátt-
úran reynir að eyða múmum.
Eftir hundrað, tvö hundruð ár
verður sjáanlegur lítill gluggi.
Áður en múrinn féll komu
yngri skáld og ortu í anda hinna
eldri. Síðan féll múrinn. Eg
heyrði nokkur þeirra tala um
framtíðina. Það sem þau óttuð-
ust mest var ekki sósíalisminn
heldur markaðshyggjan sem þau
sögðu að væri engu betri. í stað
kommúnista myndi auðvaldið
ráða og það væri yfirleitt ekki
hlynnt menningu.
Eg hugsaði sem svo: Það verð-
ur alltaf eitthvað íyrir skáld að
kljást við. Mörg skáld þurfa
voldugan óvin til þess að geta
haldið áfram að yrkja.
Tékkneska skáldið Miroslav
Holub sem lést í Prag í júlí hefði
getað tekið undir þetta. Þegar
ég spjallaði við hann á bóka-
stefnunni í Frankfurt 1992 lagði
hann áherslu á að margt hefði
snúist til betri vegar í
Tékkóslóvakíu, en bætti við: „I
fyrstu var allt svo gott og dá-
samlegt, en síðan kom í ljós að
öll vandamál höfðu ekki leyst í
einni andrá. Sumir em enn
þrúgaðir. Maður verður engu að
síður að vera móttækilegur og
ábyrgur og jafnframt bregðast
við því sem gerist af fullri ein-
urð.“
I Rússlandi hafa verið dregin
fram handrit skáldsagna sem
deila á Sovétskipulagið og hafa
beðið birtingar í dimmum kjöll-
umm og á leynilegum stöðum
þar sem talið var að fulltrúar
kerfísins kæmust ekki í þau. En
hver vill gefa þessi handrit út
nú? Sovétskipulagið er úr sér
gengið. Til þess að koma út
þyrftu þessi handrit að vera
bókmenntaleg meistaraverk, en
slík verk em fáséð.
Flest bókmenntaverk era
mjög háð tímanum og samtíð
sinni. En ekki öll.
Prósaljóð Herberts um
keisarann er til dæmis algilt,
efni þess getur verið liðin tíð
eða samtími okkar, okkar eigið
land eða fjarlægar álfur:
„Einu sinni var keisari. Hann
var með gul augu og rándýr-
skjálka. Hann bjó í marmara-
höll fullri af lögregluþjónum.
Einmana. Vaknaði hljóðandi um
nætur. Engum þótti vænt um
hann. Mest yndi hafði hann af
veiðum og ógnunum. En lét
mynda sig með bömum hjá
blómum. Þegar hann dó þorði
enginn að taka myndina af hon-
um niður. Gáðu að, kannski hef-
urðu enn ekld fjarlægt grímu
hans úr húsi þínu.“
Tadeusz Rósewicz beindi ljóð-
um sínum inn á brautir daglegs
máls og orti eins einfalt og
hugsast gat. Hann sagðist
minnast þess að einu sinni hefðu
skáldin ort ljóð, en margt annað
væri hægt að taka sér fyrir
hendur. Rósewicz var trúr
þeirri stefnu sem hann hafði
markað, dýrkeypt reynsla stríðs
og síðar ógnarstjórnar hélt
áfram að móta skáldskap hans.
Hann Iýsti því yfir að hann vildi
ekki yrkja falleg Ijóð. Áður beið
hann eftir innblæstri en nú læt-
ur hann ljóðin sleppa undan sér,
verða að engu, gleymast. Hann
nefnir hlutina sínum réttu nöfn-
um. I siðustu ljóðum sínum yrk-
ir hann mikið og af raunsæi um
dauðann, eyðingu mannsins og
vamarleysi.
Zbigniew Herbert gerðist aft-
ur á móti æ klassískari í anda
skálda eins og Czeslaw Milosz
(sem fékk Nóbelsverðlaun
1980). Gagnrýni hans og ádeila
var falin bak við gervi fortíðar-
innar. í Pan Cogito (1974) legg-
ur hann þó áherslu á að orð
skáldsins eigi að vera vitnis-
burður og þar er hann opinskár
án þess að hafna þeim klassíska
heimi sem hann sækir svo oft
næringu til.
Fræðimenn hafa oft borið þá
Rósewicz og Herbert saman og
niðurstaðan er yfirleitt sú að
þótt margt sé skylt með þeim
séu þeir ólíkir. Rózewicz er í
uppreisn gegn ýmsum gildum
og efast um sjálfan skáldskap-
inn. Herbert fer hefðbundnari
slóðir. Hann yrkir í upphafnari
stíl eins og fyrirrennarar hans
(meðal þeirra Milosz) og sið-
rænn boðskapur hans er mann-
úðarstefna. Hann telur ekki að
ýmis grandvallaratriði skáld-
skaparins séu rokin út í veður
og vind heldur tileinkar sér lær-
dóma arfleifðarinnar. Nýjung
hans er talin tvísæið, efasemdir
sem girða fyrir skáldskaparlega
og félagslega lausn. Dæmi Her-
berts hefur verið leiðbeinandi
fyrir yngri skáld eins og Adam
Zagajewski, Julian Komhauser,
Ryszard Krynicki, Ewa Lipska
og Stanislaw Baranczak.
Wislawa Szymborska sem
hlaut Nóbelsverðlaunin 1996
stendur nær Herbert en
Rózewicz. Hún er skáld sem
leynir mjög á sér, beitir oft tví-
sæi og er fyndin á sinn varkára
og hljóðláta hátt. Það kemur
ekki á óvart að við fréttina um
lát Herberts gat hún þess sér-
stakiega að hann hefði verið
mikill hugsuður. Andi mannúð-
arstefnu og arfleifðar er ríkur í
verkum beggja þessara skálda.
Brjóstamjólk er
náttúruauðlind
AUÐLINDIR þjóð-
arinnar hafa mikið ver-
ið til umræðu að und-
anfomu. Brjóstagjöf er
gjöf náttúrannar til
móður og bams henn-
ar. Það er ánægjulegt
að til sé náttúraauðlind
sem hægt er að virkja
okkur öllum til heilla.
Brjóstamjólkin er holl-
ustudrykkur í heimsins
fallegustu og fjöl-
breyttustu umbúðum
sem notast aftur og
aftur og era því mjög
umhverfisvænar. Móð-
urmjólkin er alltaf við
rétt hitastig og framleiðslan helst í
hendur við eftirspum. Brjósta-
mjólkin er hin fullkomna fæða,
alltaf rétt samsett fyrir barnið.
Umhverfisvemd og brjóstagjöf
era tengd órjúfanlegum böndum.
Foreldrar brjóstabarna hugsa
e.t.v. ekki mikið út í þessa hluti
dags daglega en þeir sem þurfa að
hafa bamið sitt á þurrmjólk kom-
ast fljótt að því að ýmislegt „auka“
fylgir pelagjöfinni. Umbúðir undan
þurrmjólkurdufti, pelar, túttur og
sótthreinsibúnaður. Töluverður
tími og orka fer í að hita þurr-
mjólkina og sótthreinsa hjálpar-
tækin. Þurrmjólkurduft er að
mestum hluta framleitt úr kúa-
mjólk. Kýmar þurfa ræktað land
til að bíta. Regnskógar era jafnvel
höggnir til að rækta land fyrir
þurrmjólkurframleiðslu. Kýr gefa
frá sér mengandi lofttegundir
(megangas) sem eykur gróður-
húsaáhrifin í heiminum.
Verksmiðjur sem framleiða
þurrmjólkurduft þurfa orku til
framleiðslunnar. I flestum löndum
heims era einungis til orkugjafar
sem era mjög mengandi fyrir um-
hverfið s.s. olía og kol. Verksmiðj-
urnar ósa mengandi efnum út í
andrúmsloftið. Mikið
eldsneyti fer í að flytja
þurrmjólkurduftið til
neytandans með skip-
um, flugi eða bílum.
Öll þessi farartæki
menga líkt og verk-
smiðjurnar. Vatn er
notað til að blanda
þurrmjólk og sótt-
hreinsa pela og túttur.
Þessi náttúraauðlind
er víðast hvar af
skomum skammti og
ekki alltaf hrein og
tær. Flest af þeim
hjálpartækjum sem
notuð era era ekki úr
endurvinnanlegum efnum og hlað-
ast því upp í náttúranni. Ennfrem-
ur fer mikil orka í að framleiða
þessar vörar.
Ástæðan fyrir svo ríkri áherslu
á þessi mál er sú að það stefnir í
óefni. Börnin okkar fá ef til vill
Vistvænir lifnaðar-
hættir gera ráð
fyrir, segir Guðrún
Olafsdóttir, að
við brjóstfæðum
afkvæmi okkar.
ekki sömu möguleika og við til að
komast af hér á jörðinni. Á Ríó-
ráðstefnunni frægu 1992 bundust
þjóðir heims samtökum um að
gera eitthvað róttækt í málunum.
Hefjast átti handa við gerð um-
hverfisáætlunar fyrir hvert sveit-
arfélag í viðkomandi landi. (Local
Agenda 21.)
Brjóstagjöf er milálvæg í þessu
samhengi því hún hefur áhrif á svo
margt í sveitarfélaginu. Það era
ekki bara augljósir þættir eins og
minnkun sorps. Brjóstagjöfin
tengist þessu miklu dýpra og spyr
spuminga um lífsgildi og rétt ein-
staklingsins.
Vistvænir lifnaðarhættir gera
ráð fyrir að við brjóstfæðum af-
kvæmi okkar. Því ætti mannfólkið
að ala afkvæmi sín á mjólk ein-
hverrar annarrar dýrategundar
nema í algjörri neyð? Það gefur
augaleið að samsetning kúamjólk-
ur getur ekki verið það besta fyrir
mannanna börn, enda gerð fyrir
nautgripi. Að mínu áhti er brjósta-
mjólk annarrar móður og þá helst
einhverrar í fjölskyldunni besti
kosturinn fyrir móður sem ekki
getur brjóstfætt barn sitt. Sam-
setningin hlýtur að vera líkari
móðurmjólkinni en kúamjólkin. Ég
geri mér þó ljóst að þetta er ekki
einföld lausn vegna t.d. ýmissa
sjúkdóma. Ég leyfi mér að hafa
efasemdir um að allar þessar kýr
sem leggja til mjólk sína til þurr-
mjólkurframleiðslu séu svo kýr-
hraustar, þær hafa e.t.v. verið á
lyfjum og bitið gras sem ræktað er
með ólífrænum áburði. Nú er ég
víst komin út í viðkvæma sálma.
Það er alltaf mikilvægt að vera í
tengslum við sinn innsta kjarna og
mikilvægið eykst þegar maður
verður foreldri. Fyrir hvað stend
ég og hvaða gildi vil ég að börnin
mín læri? Nær undantekningar-
laust heyri ég á foreldram að þurr-
mjólkurgjöf er þeim ekki að skapi
og er yfirleitt þrautalending eftir
mikið basl og erfiðleika við
brjóstagjöf. Uppörvun, stuðningur
og fræðsla gerir kraftaverk.
Hjálparmæður BARNAMÁLS að-
stoða mæður og fjölskyldur þeirra
við brjóstagjöf og er allt starf okk-
ar unnið í sjálfboðaliðavinnu.
Höfundur er innanhússarkitekt og
hjálparmóðir á vegum Barnamáls.
Guðrún Ólafsdóttir
Mun borgarstjóri
segja af sér?
ÞAÐ vakti athygli
fyrir borgarstjómar-
kosningamar nú í vor
hve hart var deilt um
fjárhagsstöðu borgar-
innar. Áberandi var
hversu mikið bar á milli
fylkinga í þeim málum.
I kynningarefni R-list-
ans fyrir kosningar
mátti alls staðar sjá
fullyrðingar um að
„böndum hefði verið
komið á fjármál borgar-
innar“, „skuldasöfnun
borgarsjóðs stöðvuð“ og
að „borgarsjóður hafi
verið rekinn án halla“.
Sjálfstæðisflokkurinn
taldi hins vegar af og frá að árangur
hefði náðst. Þvert á móti hefði R-
listinn bæði aukið skatta og skuldir
í einu mesta góðæri sem íslenska
þjóðin hefur séð. Það var hins vegar
ekki hægt að fá úr því skorið hvor
aðilinn hefði rétt fyrir sér þar sem
ársreikningar borgarinnar vora
ekki lagðir fram fyrr en eftir kosn-
ingar.
I ljósi fullyrðinga R-listans fyrir
kosningar um bætta fjárhagsstöðu
er ahtyglisvert að skoða ársreikning
Reykjavíkurborgar sem nú liggur
loks fyrir. í ársreikningnum og
meðfylgjandi skýrslu borgarendur-
skoðanda kemur skýrt fram að
sýndur afgangur á borgarsjóði á ár-
inu 1997 er einungis til
kominn vegna þess að
hlutafélag, sem er 100%
í eigu Reykjavíkur-
borgar og þar af leið-
andi að fullu á ábyrgð
borgarsjóðs er látið
„kaupa“ allar félagsleg-
ar íbúðir Reykjavíkur-
borgar. „Salan“ er
skráð sem „tekjur“ fyr-
ir borgarsjóð upp á litl-
ar 4.238 milljónir króna
og það kemur skýrt
fram í ársreikningi
borgarsjóðs að þessi
gjömingur bætir stöðu
hans á pappímum um
2.678 milljónir króna.
Fjárhagsstaða Reykjavíkurborgar
batna að sjálfsögðu ekki neitt í raun
því að einungis er um færslu fjár-
muna á milli reikninga borgarinnar
að ræða. Enda sér borgarendur-
1997 mkr.
Skatttekjur nettó 14.686,3
Rekstur málaflokka (12.345,8)
Vextir af hr. veltufé 16,7
Greiðslubyrði lána (892,1)
Til ráðst. eftir gr. lána 1.465,1
Fjárfestingar samtals (577,0)
Oráðst. tekjur ársins 888,1
Borgin er ekki rekin
hallalaust eins og borg-
arstjóri staðhæfði,
segir Guðlaugur Þór
Þórðarson, þvert á
móti er raunverulegur
halli um tveir milljarð-
ar króna.
skoðandi ástæðu til að taka fram að
ef ekki hefði komið til þessara
reikningskúnsta hefði hallinn á
borgarsjóði verið allt að 1.820 millj-
ónir króna (ef tapið á félagsbústöð-
um er tekið með annars 1.779,9
milljónir sjá töflu) eða nær 2 þús-
und milljónir. Það samsvarar því að
hallinn á ríkissjóði væri 16 milljarð-
1997 mkr. (Án áhrifa vegna sölu eigna
til Félagsbústaða hf.)
14.686,3
(12.345,8)
16,7
(892,1)
1.465,1
(3.245,0)
(1.779,9)
Guðlaugur Þór
Þórðarson
Rauntölur (á meðalverðlagi ársins 1997)