Morgunblaðið - 08.11.1998, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 8. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Úr Þjóðsög-
um Jóns Múla
Arnasonar
Fyrsta bindi Þjóðsagna Jóns Múla
—--------------------------
Arnasonar kom út fyrir tveimur árum og
vöktu mikla athygli. Þar tókst manninum,
sem gældi við útvarpseyra Islendinga í
nær hálfa öld, að endurvekja þann fína
samleik vitsmuna og tilfínninga sem vann
honum hylli hlustenda. Nú hefur Jón Múli
sent frá sér framhald minninga sinna.
Hér birtist kafli úr hinu nýútkomna verki
en þar rekur þjóðsagnaþulur ferðalag
fjölskylduhljóðfærisins forðum tíð. Mál
og menning gefur bókina út.
EGAR síðasti faktorinn á
Vopnafirði fékk píanóið
sitt með fyrstu ferð
strandferðaskipsins í árs-
byrjun 1917, festist nafnið
á það meðan því var slakað úr
formastursbómunni niður í uppskip-
unarbátinn við bakborðssíðuna. Pótti
körlunum þetta réttnefni og voru þó
sýnu hrifnari af umbúðunum, píanó-
kassinn rammgerður, rekinn saman
úr bæstri furu, geirnegldri á sam-
skeytum og örlaði hvergi á kvisti en
stálboltar hertir að öllum hornum til
frekara öryggis. Uppskipunargeng-
inu fannst gaman að hantéra þessa
níðþungu fragt og rogast með hana
á sitt pláss við skutþóftuna og sett
fast með kappmelltum rópastúfum.
Svo var róið í land og spekúlerað á
leiðinni í adressunni. Hún var
tjörguð fagurlega á skábretti for-
hliðarinnar: Hr. faktor Arni fr. Múl-
an, Kirkjuból, Tanga, Vopnafírði.
- Þessi fragt kemur áreiðanlega
alla leið úr Reykjavík. Svona vand-
aðan frágang kunna ekki aðrir en
trésmíðameistaramir fyrir sunnan.
- Ekki er það nú alveg víst gæsk-
urinn, lestu betur áletrunina Hr. og
Arni og Múlan, þetta er seyðfirska.
Þar tala allir dönsku og þaðan kem-
ur kassinn, það er deginum ljósara.
-Vel róið, kallaði bátsstjórinn
handan við píanóið og hamaðist á
stýrisárinni aftur í skut, - leggið að.
Svo var slegið köðlum á gripinn og
hann rauk upp á bryggju í einu vet-
fangi því þar voru nú fleiri lúkur að
hífa í en komust að með góðu móti
og munaði mjóu að músíkölskustu
ákafamenn færu sér að voða í eld-
heitri tónlistarást.
tlið þér að drekkja mér
hér í aðdýpinu, helvítið yð-
ar, heyrðist hrópað undir
bryggjunni í buslugangi. Sem betur
fer var veðrið gott og stilltur sjór
innan við Hólmann og því lítil hætta
á mannfórnum í þágu listarinnar í
þetta sinn. Eftir giftusamlega lend-
ingu og mátuleg illindi létu menn sig
litlu varða hvaðan píanóið var komið
og felldu niður allt þras um það. Nú
er það aftur allt á huldu og fyrstu
eigendur ekki lengur á meðal vor, en
hinir sem eftir lifa búnir að gleyma
öllu í slævðri elli. Þeir þykjast þó
vita að faktorinn hafi staðið bí-
sperrtur á útidyrapallinum heima á
Kirkjubóli sparibúinn í tilefni þessa
prívat menningarsigurs norður við
heimskaut. Hann fylgdist hrifinn
með átökum fjögurra kraftajötna
sem þrömmuðu með píanó í fanginu
upp stíginn frá pakkhúsbryggjunni
og hugsaði með sér: Hér spásséra
karlar í krapinu í takt við vopnfirska
hefð, það er ekki einu sinni víst að
ég gerði betur svona upp í móti.
Hann var sjálfur þingeyskur jötunn
að afli og rakti ættir sínar til Hrólfs
sterka í Skagafirði, einkasonar Dep-
ilrössu tröllskessu eins og kunnugt
er úr þjóðsögum. Píanókvartettinn
sveif léttilega upp tröppurnar og
marséraði gleiðfættur inn á stofu-
gólf, lagði byrðina frá sér varlega og
þóttist ekki blása úr nös. Svo var
hafist handa við að skrúfa lausar
boltafestingar á kassahornunum og
forhlið og þarna stóð þá Hornungur
Mpller í öllu sínu veldi á miðju gólfi.
Og fallegur var hann hvaðan svo
sem hann kom, af Seyðisfirði, úr
Reykjavík eða Kaupmannahöfn,
gljábónað mahóníið glitraði undh-
koparlampanum í miðju lofti með ol-
íubrennarann á fullu. Asýndin teikn-
uð á alla vegu með skrautflúri og
bronsaðir kertastjakar yfir bassa og
dískanti. Harðviðarlistar dökkbrún-
ir lagðir með öllum köntum og tan-
gentar úr fílabeini og íbenholti
blöstu við þegar lokinu var lyft en
læsingin gulli slegin. - Ranka mín,
sagði Árni frá Múla, - þetta máttu
eiga og njóttu þess vel og lengi. Síð-
an þakkaði hann öllum fjórum burð-
arkörlunum með þéttingsföstu
handtaki, gaf þeim hverjum sinn tú-
kallinn og bauð góða nótt. Lokaði
útidyrunum á eftir þeim og gekk
með þaninn brjóstkassa að faktor-
spíanóinu, sló með einum putta
kontra-C og söng tóreadorann úr
óperunni Carmen eftir Bizet: - Nú
sjóðum við saltkjöt og baunir Ranka
mín, með feitum síðubitum og digr-
um bringukollum, kartöflum úr
Brennugarðinum og floti í pottatali
útá. Jeg elsker Carmen og Carmen
elsker mig, vi er forlovet Carmen og
jeg - og gleymdu því ekki yndið mitt
að við erum gift og höfum hjóna-
bandið í desert. Og ungu hjónin
dönsuðu pasodoble í kringum píanó-
ið sitt. Daginn eftir var kassinn
fluttur niður í pakkhús og hífður
upp á efrihæð í gálgatalíunni á vest-
urgafli, slakað inn um rislúgumar
og dreginn út í suðvésturhornið. Þar
í skotinu undir súðinni átti Kristján
Jónsson athvarf þegar hann gerðist
bamakennari Vopnfirðinga árið
1868. Þar fraus hann í hel í vorhret-
inu 8. mars ári síðar „á skrifstofu
sinni“ eins og segir í síðustu andláts-
fregn úr Arbæjarsafni, þar sem
pakkhúsið stendur núna. Fjalla-
skáldið var þá tuttugu og sex ára.
Svo liðu átta ár og kassinn í kyrrð
og ró allan tímann á pakkhúsloftinu
og ekki hreyft við honum fyrr en
Múlafamilían fór að huga að búferla-
flutningum suður í Reykjavík þar
sem Alþingi feðranna stóð nú og
stendur enn. Nýkjörinn þingmaður
Norðmýlinga var reiðubúinn að
takast á við verkefni sem biðu við
Austurvöll og leysa þar allan vanda
til heilla Austfirðingum og landsins
börnum öllum með tölu. Faktorinn
fyrrverandi á Kirkjubóli kvaddi því
kjósendur og prest í skyndi og lét
vinnumenn sína sækja píanókassann
á pakkhúsloftið. Vinnukonur biðu úti
á hlaði með sápuvatn og karklúta og
von bráðar kom gripurinn undan
MÚLASYSTKININ haustið 1938 - Guðrún, Valgerður, Jónas, Jón Múli og Ragnheiður.
FAÐIR og synir í voi'tískunni 1936.
kóngurlóavef og ryki og bar svipmót
völundanna sem smíðuðu hann um
árið. Undruðust hjúin mjög hve
furuborðin voru mjúk undir hönd og
kassinn næstum eins fallegur og
sjálft stofupíanóið og fengu þær
upplýsingar frá húsbændum að slík-
ar umbúðir einar og ekki aðrar væru
við hæfi þegar flytja ætti hljómlist
um óravegu hafsins og landið endi-
langt og haldiði áfram hreingerning-
unni. Suður í Bröttugötu 6 kom því
hljóðfærið eins og nýsmíði út úr
kassa sínum, en hann fluttur í
geymsluhjalla borgarstjómar innan
um mublur og málverk og aðra dýr-
gripi íhaldsins sem ekki þóttu nauð-
synlegir til daglegs brúks í bili. Þar
stóð hann og beið síns tíma þar eð
ekki þótti taka því að rogast með
hann um allan bæ í hvert skipti sem
fjölskylda hans lagði í hann, því hún
kappkostaði að flytjast búferlum
fram og aftur og þvers og kruss um
borgina hvert einasta vor og haust
að öðra jöfnu. Það var því ekki fyrr
en haustið 1930 að dustað var af
kassanum rykið er haldið skyldi
austur á firði á ný að endurheimta
kjördæmið úr klóm Tímahundanna.
Þessir líka félegu fjendur höfðu
komið aftan að unga íhaldsmannin-
um grandalausum í Alþingiskosn-
ingunum 1927 og hrifsað af honum
þingsætið án þess að hann og sannir
Vopnfirðingar fengju rönd við reist.
Bar fallni frambjóðandinn enn
merki þeirrar verkunar. Það var líka
farið að sjá á píanóinu eins og geta
má nærri eftir látlausan þeyting út
og suður um alla borg í misjöfnum
veðrum og ennþá misjafnari hönd-
um í sex ár og komnar í mahóníið
rispur hér og þar, sumar djúpar.
Aftur á móti sá ekki á kassanum og
ekki laust við að tónlistarunnendum
létti allnokkuð er hljóðfærið hvarf
sjónum og kassalokið skrúfaðist fast
með ryðfríum stálboltum.
Austur á Seyðisfirði ólmaðist
svo afturbataframbjóðandinn
í pólitíkinni með blaðaútgáfu
og fjölbreyttu stjórnmálaþvargi í
þágu lands og þjóðar og átti ekki
stund aflögu til að stússa í búferla-
flutningum svo neinu næmi, lét
nægja tvisvar á fjórum árum, það
var nú allt og sumt. Margnefnt
instrúment slapp vel frá yfirvofandi
ógnum í snarbröttum fjallshlíðum í
bæði skiptin. Það var ekki fyrr en
haustið 1933, er augljóst mátti öllum
verða hve vonlaus sigurfór íhalds
gegn framsókn var orðin, að reyndi
á flutningaþol hljóðfærisins á ný og
tók þá að gæta kvíða í hljómum.
Ólánið fór að láta á sér kræla þegar
píanóburðargengið sveikst um að
koma með kassann úr geymslu inn í
Pálshús á tilsettum tíma og ekkert
gekk að koma hlutum á sinn stað -
kassi og píanó í óskiljanlegri hand-
vömm og vildu margir leita skýringa
í truflandi áhrifum þefjandi kogg-
ans. Þegar karlarnir vora loksins
búnir að troða píanóinu í kassann
var það um seinan. Súðin búin að
pípa þrisvar og komin út á miðjan
fjörð þegar vörubíllinn skrölti með
varninginn niður á Imslands-
bryggju.
Vár úr vöndu að ráða - næsta
skip ekki væntanlegt fyrr en
eftir þrjár vikur og var ákveð-
ið í loftskeytum milli stjórnklefa á
sjó og landi að láta kyrrt liggja en
grípa tækifærið í næstu ferð. Súðin
sigldi því sína leið og píanógengið
labbaði heim til sín en gleymdi að
bera hljóðfærið inn í pakkhús. Mátti
það því bíða í óvörðum kassa sínum
undir gafli Imslandsbúðar en haust-
ið á næstu grösum og á stundum bit-
urt austur á fjörðum. Það sem verra
var, þarna gleymdist það öðru sinni í
næstu strandferð Súðarinnar. Vik-
urnar þrjár urðu því sex og veður-
farið eftir því. Ekki er ein báran
stök og ekki tók betra við þegar
strandferðaskipið lagði loksins að
bryggju í Reykjavík með varning
sinn úr Seyðisfirði. Þegar tekist
hafði að koma böndum á fragtina
þurfti stroffan að slitna er híft var
upp og allt pompaði niður með braki
og brestum eða eins og segir í þjóð-
dansinum: Skulfu lönd og brustu
bönd en botngjarðirnar héldu. Svo
fór líka í þetta sinn, að vísu brákað-
ist píanókassinn dálítið og skekktist
eitthvað í geirneglingunni, það svo
að enginn viðstaddra áræddi að
opna hann og hyggja að innihaldinu.
Tóku því hafnarstjórar þann kostinn
sem vænstur var - sendu allt heila
gillið heim á Hverfisgötu 30 eins og
ekkert hefði í skorist, enda mátti
einu gilda um draslið að austan úr
því sem komið var, ekki svo nöje
með það.
Fólkið á 30 stóð úti á stétt og söng
og fagnaði góðum gestum, eða rétt-
ara sagt vinum og frændum sem
raunar voru orðin einskonar stjúp-
börn og hálfsystkini er óku í hlað á
gráum Fordara. Ýmislegt benti til
þess að húsbóndinn hefði fengið sér
einn hinsegin gráan, og varð hann
brátt hrókur alls móttökufagnaðar.
Höldum fast í - samkvæmisljóð glað-
sinna íhaldsmanna, hljómaði af vör-
um hans við stef ferjukarlanna á
Volgu um leið og svipt var frá því
sem eftir hékk uppi af innkeyrslu-
hliðinu. Hinn helminginn voru regn
og ryð búin að naga burt fyrir löngu
að gamni sínu. Annars var heimreið-
in að hinum nýju vistarveram Horn-
ungs gamla Moller einkar aðlaðandi
og húsakynni á Hverfisgötu neðan-
verðri mjög í stíl við glæsimennsku
smáborgaranna sem lögðu meginá-
herslu á gjörnýtingu landrýmis og
þó einkum húsgafla sinna og spöruðu
þar með einangrunar- og kyndingar-
kostnað í vetrarhörkum. Því var það
að öll húsaröðin frá Smiðjustíg upp
að Klapparstíg var samansúrruð
með steypujárni og sementi en á
mikilvægum stöðum rúmgóðar inn-
keyrsluhvelfingar og íbúum og farai--
tækjum þeirra þar greið leið að port-
inu bakdyramegin og kartöflugarði
og öðram jarðargróða í skjóli sunnan
undir húsaröðinni endilangri. Húsa-
meistarar höfðu svo af mikilli hug-
kvæmni látið smíða rammgerð járn-
grindahlið að undirgöngunum til að
verja eigendur og leigjendur ásókn
óviðkomandi manna og annarra
óvina. Þau vora nú öll fallin af sjálf-
um sér, utan helmingurinn sem hékk
uppi í hjörunum á 30. Gamlifordinn
bakkaði inn að útidyrunum og bíl-
pallurinn stóð þá í flúgt við stéttar-
brún hjá anddyri og hægur vandi að
ganga beint af augum inn í stofu með
píanókassann og innihaldið. Hafnar-
verkamennirnir og bílstjórinn ekki
lengi að því - maður hefur nú lent í
öðru eins í djobbinu - það er nú lík-
ast til - fáðérínefið.
En nú var runnið upp skeið
vonbrigðanna. Þegar hús-
bændum og hjúum og full-
vöxnum unglingum í barnaskaran-
um hafði tekist að rjúfa gat á þekju
og hliðar kassans blasti viðurstyggð
eyðileggingarinnar við. Ytrabyrði
mahónísins bar augljós merki úti-
vistar í seyðfirskum fárviðrum og af
því mestur glansinn. Kertastjakarn-
ir höfðu báðir brotnað af í fallinu
niðri á Reykjavíkurhöfn og glóði á
koparinn í sárunum gegnum spansk-
grænuna. Framhliðar að ofan og
neðan höfðu hrokkið úr festingum
og sá í sprunginn hljómbotninn og
mjóa rifuna niðurúr og hálfa leið
upp. Húsbóndinn fölnaði en sló þó í
örvæntingu kontra-C-ið upp á von
og óvon. Og það var ekki um að vill-
ast, hinn mjúki tónn á bak og burt
en í staðinn komið kaldranalegt
glamur. Söngvarinn hætti við að
taka aríuna en skundaði inn á
kontór og lokaði á eftir sér. Hann