Morgunblaðið - 13.11.1998, Blaðsíða 38

38 FÖSTUDAGUR 13. NÓVEMBER 1998
ÞJOÐARBUSKAPURINN
MORGUNBLAÐIÐ
Ný skýrsla Seðlabankans um stöðu og horfur í efnahags- og peningamálum
Yiðskiptahalli o g vöxtur út-
lána verulegt áhyggjuefni
Mikill og vaxandi viðskiptahalli er alvar-
legasti veikleikinn í stöðu þjóðarbúsins um
þessar mundir að mati Seðlabankans.
Spáð er að hallinn verði nærri 40 milljarð-
ar kr. í ár eða 6,6% af landsframleiðslu.
I haustskýrslu bankans, sem kemur
út í dag, segir að brýnasta verkefni við
hagstjórn sé að koma böndum á mikinn
vöxt innlendrar eftirspurnar með auknu
aðhaldi hins opinbera og aðgerðum sem
örva sparnað og draga úr miklum útlána-
vexti lánastofnana.Ómar Friðriksson
kynnti sér skýrsluna.
„Ekki er hægt að búast við að
jafnöflugur hagvöxtur og verið hef-
ur síðustu þrjú ár geti til lengdar
farið saman við lága verðbólgu,“
segir í inngangskafla haustskýrslu
Seðlabankans um þróun, horfur og
stöðu í efnahagsmálum og peninga-
málum sem út kemur í dag. Að mati
Seðlabankans er brýnasta verkefni
við innlenda hagstjórn um þessar
mundir að koma böndum á mikinn
vöxt innlendrar eftirspurnar með
auknu aðhaldi í ríkisfjármálum og í
fjármálum sveitarfélaga, og með
aðgerðum sem örvi sparnað einka-
aðila og að dregið verði úr miklum
útlánavexti lánastofnana.
Seðlabankinn ætlar á næstunni
að kanna leiðir til að draga úr út-
lánaþenslunni og eiga viðræður við
stjórnendur lánastofnana til að
brýna fyrir þeim árvekni bæði
varðandi útlán og fjármögnun
þeiiTa.
Hagvöxtur keyrður áfram af
fjárfestingu og einkaneyslu
Verðbólguspá
„ Arsfjórðungs -
Spað breyting á Árs-
breyt. ársgrundv. breyt.
1998-1 0,4% 1,6% 2,1%
1998-2 0,7% 2,7% 2,2%
1998-3 -0,4% -1,5% 1,1%
1998-4 0,2% 0,7% 0,9%
1999-1 0,3% 1,3% 0,8%
1999-2 0,5% 2,2% 0,7%
1999-3 0,7% 3,0% 1,8%
1999-4 0,4% 1,7% 2,0%
Breyting á Breyting
milli ára jan.-jan.
1997 1,8% 2,2%
1998 1,6% 0,6%
1999 1,3% 2,0%
Skyggð svæði sýna verðbólguspá
Helstu þjóðhagsstærðir Spá í mars Spá í okt Spá
Árlegar magnbreytingar 1997 1998 1998 1999
Einkaneysla 6,0% 5,5% 10,0% 5,0%
Samneysla 2,6% 3,0% 3,0% 3,0%
Fjármunamyndun 11,2% 11,6% 27,3% -10,3%
Þjóðarútgjöld 5,4% 6,1% 12,8% 1,5%
Útflutningur vöru og þjónustu 5,6% 3,1% 1,5% 8,5%
Innflutningur vöru og þjónustu 8,5% 7,2% 22,6% 0,0%
Verg landsframleiðsla 4,4% 4,6% 5,2% 4,6%
Þjóðartekjur 5,2% 4,7% 7,1% 4,1%
Viðskiptajöfnuður, hlutfall af VLF -1,6% -2,9% -6,6% -4,0%
| Heimild: Þjóðhagsstofnun
fall af landsframleiðslu hefur hækk-
að nokkuð frá þeirri tímabundnu
lægð sem hún fór í árið 1994 og er
áætlað að hlutfallið verði u.þ.b.
61,7% í ár eða svipað og árið 1989.
Þar sem hagvöxtur hefur verið um-
talsverður hefur einkaneysla á
mann hækkað verulega og er á
þessu ári komin rúmlega 4% um-
fram fyrra sögulegt hámark á árinu
1987,“ segir í skýrslunni.
Aukning einkaneyslunnar er tvö-
falt meiri en spáð var í október í
fyrra. Fram kemur í skýrslunni að
heimilin hafa aukið skuldir sínar
enn á þessu ári og er áætlað að
skuldir heimilanna muni aukast um
43 milljarða á öllu árinu.
Fjárliagur sveitarfélaga
í varasömum farvegi
„Afkoma sveitarfélaganna í land-
inu vh’ðist hafa versnað talsvert á
síðasta ári og halli hafa aukist úr
0,5 ma.kr. 1996 í rúma 2 ma.kr.
1997 skv. mati Þjóðhagsstofnunar,
og er talinn minnka í um 1 1/2
ma.kr. á þessu ári,“ segir í skýrsl-
unni. „Fjárhagur sveitarfélaganna
er í öðrum og varasamari farvegi
um þessar mundir en fjárhagur rík-
issjóðs og halli 3-4% af tekjum.
Myndi það svara til 5-7 ma.kr. halla
hjá ríkissjóði. Umsvif sveitarfélag-
anna jukust verulega á ánmum
1996 og 1997, þegar þau tóku að
fullu við rekstri grunnskólanna.
Heildarútgjöld jukust þá úr rúmum
8% af landsframleiðslu í tæp 10%,
en eru talin aukast heldur hægar
en landsframleiðsla á þessu ári og
hinu næsta," segir þar ennfremur.
Áætlað að hagvöxtur
verði 4,6% á næsta ári
Allt útlit er nú fýrir að árið 1998
verði þriðja ár mjög öflugs hagvaxt-
ar og Þjóðhagsstofnun spáir því að
næsta ár verði það fjórða. Hagvöxt-
ur í ár verður 5,2% en 4,6% á því
næsta samkvæmt spá Þjóðhags-
stofnunar. Þá munu þjóðarútgjöld
aukast um 12,8% á yfirstandandi ári
og þarf að fara aftur til ársins 1987
til þess að finna viðlíka aukningu
þjóðarútgjalda á einu ári, að því er
fram kemur í skýrslu Seðlabankans.
„Slíkt ætti að vera áhyggjuefni, enda
var árið 1987 tímabil mikillar of-
þenslu í þjóðarbúskapnum. Það ái’
var þó hlutur einkaneyslu og neyslu
hins opinbera töluvert íTkari þáttur í
uppsveiflunni en nú er,“ segh’ í
skýrslunni.
Óbreytt spá um að verðbólga
haldist uni 2%
í skýrslunni segir að öflugur
hagvöxtur um þessar mundir sé
keyrður áfram af fjárfestingu og
einkaneyslu. Sérfræðingar bankans
benda á að þrátt fyrir öflugan hag-
vöxt og enn kröftugri vöxt inn-
lendrar eftirspumar hafi tekist að
halda verðbólgu í lágmarki að und-
anfömu. Aðhaldssöm peninga-
stefna eigi mikinn þátt í þessum ár-
angri en einnig hafi hagstæð ytri
skilyrði hjálpað tif.
Ymis hættumerki era þó á lofti.
Viðskiptahallinn er talinn alvarleg-
asti veikleikinn í stöðu þjóðarbúsins
um þessar mundir. Spáð er að hall-
inn verði nærri 40 milljarðar kr. í
ár eða sem nemur 6,6% af lands-
framleiðslu og er það
mesti viðskiptahalli þjóð-
arbúsins í rúm 15 ár.
Mikinn viðskiptahalla er
ekki hægt að skýra með
tímabundnum áhrifum
stóriðjufjárfestingar, að
mati Seðlabankans.
Telja sérfræðingar bankans að um
sé að ræða undirliggjandi halla sem
geti numið um 3% af landsfram-
leiðslu. Undirliggjandi vandi sé að
öllum líkindum ónógur þjóðhags-
legur spamaður enda sé gert ráð
fyrir að hann verði við sögulegt lág-
mark í ár og á næsta ári, eða rétt
rúm 15% af landsframleiðslu.
„Því er mjög brýnt að efla þjóð-
hagslegan sparnað og draga þannig
úr viðskiptahallanum. Það eru því
vonbrigði að afkomubati ríkissjóðs
á þessu og næsta ári virðist minni
en hagsveiflan gefur tilefni til og af-
koma sveitarfélaga er mun verri en
æskilegt getur talist. Mjög mikil-
vægt er að framlag opinbema aðila
til þjóðhagslegs sparnaðar verði
aukið,“ segir í skýrslunni.
títlán innlánsstofnana jukust um
18,5% á 12 mánuðum
Hraður vöxtur útlána bankakerf-
isins er sérstakt áhyggjuefni, að
mati Seðlabankans, en 12 mánaða
aukning útlána innlánsstofnana til
loka septembermánaðar sl. var um
18,5%. „Mikill vöxtur útlána að
undanfömu er verulegt áhyggju-
efni af tveimur ástæðum. I fyrsta
lagi ýtir hann undir vöxt innlendrar
eftirspurnar og stuðlar þannig að
auknum viðskiptahalla og/eða meiri
verðbólgu. I því efni má benda á
mjög mikinn vöxt einka-
neyslu samfara ttukinni
skuldsetningu. í öðru
lagi sýnir reynsla ann-
ama þjóða að mikilli út-
lánaþenslu í framhaldi af
auknu frelsi og samfara
vaxandi samkeppni á
lánamarkaði getur fylgt mikil
áhætta. Lánastofnanir kunna að
leiðast út í áhættusamari lánveit-
ingar sem skila ekki tilætlaðri
ávöxtun þegar í bakseglin slær í
þjóðarbúskapnum. Frá þjóðhags-
legu sjónanniði verður áhætta
tengd útlánaþenslu meiri en ella ef
hún er í umtalsverðum mæli fjár-
mögnuð með erlendu lánsfé til
skamms tíma og ef halli er á við-
skiptum við útlönd," segir í inn-
gangskaíla skýrslunnar.
Vísað er til reynslu annama
þjóða af erfíðleikum innan fjár-
málakerfa sem vítis til varnaðar
hvað vai’ðar hraðan vöxt útlána.
„Einkenni aðdraganda fjár-
málakreppna er gjarnan mikil
aukning útlána á skömmum tíma,
sem leiðir til hækkunar hlutfalls út-
lána lánakerfisins af landsfram-
leiðslu, og mikil notkun erlends
lánsfjár sem kann að stuðla að auk-
inni verðbólgu eða þenslu eigna-
verðs. Útlán lánastofnana á grand-
velli bólgins eignaverðs era ótrygg-
ari en ella. Margt getur hrint af
stað fjármálakreppu en ævinlega er
um að ræða að markaðsaðilar end-
urmeta skyndilega hagvaxtarhorf-
ur eða átta sig á að innlend eigna-
verð eða gengi gjaldmiðilsins eru
orðin óraunhæf.
Því er mikilvægt að lánastofnanir
hyggi vandlega að gæðum og ör-
yggi útlána og slaki ekki á þeim
kröfum sem gera þarf til útlána og
lánsþega. Sérstaklega þurfa lána-
stofnanir að huga að áhættu sem
tengd er gjaldeyrisviðskiptum, ekki
síst stuttum erlendum lánum, þar
sem framboð slíkra lána getur
dregist saman með stuttum fyrir-
vara eins og reynsla margra þjóða
undanfarin misseri er dæmi um,“
segir í kafla skýrslunnar um pen-
inga-, gjaldeyris- og fjármagns-
markaði.
Mikillar árvekni þörf
Seðlabankinn hefur fylgt að-
haldssamri stefnu í peningamálum
að undanfórnu og tekið er fram að
peningamálastefnan verði áfram
aðhaldssöm svo lengi sem vöxtur
innlendrar eftirspurnar er mun
meiri en til lengdar geti samrýmst
verðstöðugleika og þjóðarbúið er
við mörk fullrar nýtingar á bæði
vinnu- og vörumörkuðum. „Horft
lengra fram á við er hins vegar
hugsanlegt að öndverð alþjóðleg
þróun muni hægja á hagvexti sem
ásamt bættri afkomu hins opinbera
gæti skapað tilefni til minna að-
halds í peningamálum. Mikillar ár-
vekni er því þörf við mótun pen-
ingastefnunnar á næstu mánuðum
og misserum," segir í skýrslunni.
Hagstæð ytri skilyrði
Uppsveiflan í efnahagslífinu að
undanfömu hefur að mestu verið
knúin áfram af innlendri eftirspurn,
bæði með aukinni einkaneyslu og
fjármunamyndun, en einnig hafa
ytri skilyrði verið hagstæð á þessu
ári, að mati Seðlabank-
ans. Markaðsstaða ís-
lenskra sjávarafurða er
sterk og verðlag í heild
með hæsta móti. Hins
vegar er þó bent á að ef
efnahagskreppan í Asíu
og Rússlandi heldur áfram og
breiðist út, gæti það leitt til svo
mikils samdráttar í neyslu sjávaraf-
urða í löndum sem efnahagskrepp-
an næði til að framboð inn á aðra
markaði aukist verulega og verð
lækki þar einnig. I það heila tekið
telur Seðlabankinn stöðu atvinnu-
veganna tiltölulega góða um þessar
mundir, þó ljóst sé að hún sé mun
betri í sjávarútvegi en í öðrum at-
vinnugreinum.
Spáð að skuldir heimila aukist
um 43 milijarða á árinu
Varað er sérstaklega við miklum
vexti einkaneyslu að undanförnu í
skýrslunni. „Einkaneysla sem hlut-
Útlit er íyrir að verðbólga á
þessu ári verði lægri en á síðasta
ári, að mati Seðlabankans. Ymsir
óvissuþættir eru þó sem fyrr í verð-
lagsspám. I október sl. spáði Seðla-
bankinn 1,6% verðbólgu milli árs-
meðaltala 1997 og 1998 og 0,6% yfir
árið. Á næsta ári er spáð 1,3% verð-
bólgu milli ára og 2% verðbólgu yfir
allt árið 1999. Gert er ráð fyrir að
laun hækki um 3,7% skv. kjara-
samningum í janúar næstkomandi
og að launaskrið á næsta ári verði
2%. Á móti kemur að gert er ráð
fyrir rúmlega 2,5% framleiðniaukn-
ingu vinnuaflsins. Sérfræðingar
Seðlabankans telja því að launa-
kostnaður á framleidda einingu
ætti að hækka um nálægt
3% milli ára. Spáin í sein-
asta mánuði gerði ráð
fyrir að gengi krónunnar
héldist stöðugt og að er-
lent verðlag hækkaði um
1% í erlendri mynt.
Tekið er fram í skýrslunni að for-
sendur spárinnar varðandi stöðugt
gengi hafi þegar raskast þar sem
gengi krónunnar var þann 4. nóv-
ember sl. orðið nærri 1 1/2% lægra
en miðað var við í októberspánni.
Lögð er áhersla á það í skýrsl-
unni að ef ekki tekst að draga úr
viðskiptahallanum á næstunni, geti
hann veikt tiltrú markaðsaðila á ís-
lenska hagkerfinu og grafíð undan
fastgengisstefnunni og langtíma-
stöðugleika. Aftur á móti er á það
bent að ljóst sé orðið að trúverðug-
leiki markmiðs peningastefnunnar
sem fylgt hefur verið um lága verð-
bólgu hafi aukist umtalsvert að
undanförnu.
Einkaneysla
komin 4% um-
fram sögulegt
hámark 1987
Seðlabankinn
kannar leiðir
til að draga úr
útlánaþenslu