Morgunblaðið - 07.02.1999, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 7. FEBRÚAR 1999 23
Eflir að hafa heimsótt virkjun-
ina í Alta og lesið um aðdrag-
anda og eftirmál framkvæmd-
anna gerist sú hugsun áleitin
hvort þessi glæsilegu mannvirki
séu minnisvarði um ranga
ákvörðun
JOHS Kalvemo fréttamaður
í byrjun október settu nokkrir
Samar upp lawo, Samatjald, fyrir
framan þinghúsið í Ósló og hófu
hungurverkfall.' Pótti ýmsum sem
vandamálið í Alta og málefni Sama
væru orðin óþægilega nálæg, eftir
því sem segir í samantekt um þetta
mál í Natur og Ungdom. Oddvar
Nordli forsætisráðherra lét undan
þrýstingnum og lofaði að fresta
framkvæmdum.
Þegar kom fram í febrúar 1980
varð ljóst að Verkamannaflokkur-
inn ætlaði ekki að gefa virkjunina
eftir. Orkumálaráðherrann Bjart-
mar Gjerde sagði þá að brýn nauð-
syn væri að hefja framkvæmdir við
virkjunina á því ári og herða á fram-
kvæmdum til að afstýra því að ein-
hver ógæfa dyndi yfir Finnmörku
vegna raforkuskorts.
Nú voitt komnar fram nýjar upp-
lýsingar um neikvæð áhrif virkjun-
arinnar á dýralíf og umhverfið. For-
sendur stjórnvalda voru harðlega
gagnrýndar, en þau gáfu ekkert eft-
ir. Um sumarið 1980 héldu mót-
mælaaðgerðir áfram og gengu
hundruð manna frá Alta til Sama-
byggðarinnar Masi til að mótmæla.
Hörð orðaskipti urðu á milli þeirra
sem vildu virkja og mótmælenda,
gengu skeytin á báða bóga. Áhersl-
an í umræðunni færðist frá sjálfri
virkjuninni og til þess hve langt
borgararnir mættu ganga í óhlýðni
við stjórnvöld og lögin. Grundvöllur
stjórnskipunarinnar væri í hættu
þegar almenningur leyfði sér að
hindra framkvæmd ákvarðana sem
teknar væru af lýðræðislega kjörn-
um fulltrúum og öllum stjórnarfars-
legum leikreglum framfylgt. Skoð-
anakannanir leiddu í ljós að nú fór
að kvarnast úr meirihlutanum á
móti virkjuninni og þeir sem vildu
virkja komust í meirihluta.
Því fór þó fjarri að deilumar
hjöðnuðu. Margir réttlættu óhlýðni
hinna almennu borgara gagnvart
ákvörðunum stjómvalda í Alta-mál-
inu. Menn drógu í efa hvort farið
hefði verið að lögum við ákvarðana-
tökuna, staða Sama sem minni-
hlutahóps í Noregi var enn óljós og
því var slegið upp að formleg
ákvörðun væri ekki endilega lög-
mæt, þótt hún væri tekin með lög-
formlegum hætti.
Málsmeðferð gagnrýnd
Norsku náttúruvemdarsamtökin
(Naturværnforbundet) lýstu því
fljótlega yfir að þau gætu ekki lagt
blessun sína yfir óhlýðni borgar-
anna. Þess í stað stefndu þau ríkinu
og vildu láta ógilda ákvörðunina um
byggingu virkjunarinnar. Stefnan
var byggð á því að svo mikið skorti
á í útskýringum stjórnvalda á þátt-
um sem þyrftu verndunar við að svo
virtist sem þau vissu ekki hvað þau
væru að gera. í desember 1980 kvað
héraðsdómur í Alta upp úr um að
ákvörðunin um virkjunina stæðist
lög, en framkvæmd málsins var
harðlega gagnrýnd. Málinu var
áfrýjað til næsta dómstigs (lag-
mannsretten).
Ríkisstjórnin ákvað að fram-
kvæmdir skyldu hefjast á ný í janú-
ar 1981. Um tvö hundruð mótmæl-
enda söfnuðust saman í Stilla eftir
nýárið. Þeir höfðust við í tjöldum og
hlekkjuðu sig saman, þrátt fyrir
frost og kulda í Finnmörku. Lög-
reglan hafði mikinn viðbúnað og
voru 700 lögreglumenn sendir á
staðinn, þar af 600 fluttir annars
staðar að úr Noregi með stórri far-
þegaferju. Reynt var að miðla mál-
um, en ekkert gekk. Hinn 14. janú-
ar lét lögreglan til skarar skríða.
Voru mótmælendurnir bókstaflega
bornir burt í umfangsmestu lög-
regluaðgerð eftirstríðsáranna í
Noregi. Þeir voru sektaðir um 2-3
þúsund norskar krónur hver. Tjöld-
var á vettvangi við störf. Hann
var klæddur að hætti Sama og
þótti því nógu grunsamlegur
til að lögreglan elti hann.
ROGER Dahl leiðsögumaður
starfaði sem lögregiumaður
þegar mótmælin gegn virkj-
uninni risu sem hæst.
in voru rifin upp. Kostnaðurinn við
lögreglueftirlitið nam um 200 þús-
und Bandaríkjadölum á dag.
Eftir átökin við „núllpunktinn“
hófust framkvæmdir undir lög-
regluvernd. Áfram var haldið að-
gerðum, Samar fóru í hungurverk-
fall og mótmælaseta var í skrifstofu
Gro Harlem Brundtland sem nú var
orðin forsætisráðherra. Enn var
framkvæmdum frestað þegar í ljós
kom að eftir var að gera fornleifa-
rannsóknir á samískum minjum á
svæðinu.
Haustið 1981 ákvað ríkisstjórnin
að hefjast handa af fullum ki’afti.
Enn mættu mörg hundruð mótmæl-
endur og höfðust við í tjöldum.
Sendur var annar skipsfarmur af
lögreglumönnum til Alta en mót-
mælendur hurfu flestir af vettvangi
áður en til átaka kom.
Virkjunarframkvæmdum lauk
síðla vetrar 1987 og var virkjunin
tekin í notkun í maí 1987. Rekstur
hennar hefur gengið stóráfallalaust.
Einu sinni bilaði þó loki í stíflunni
og ruddist sex metra há flóðbylgja
niður árfarveginn. Nokkrir bústaðir
eyðilögðust og þuifti að rýma hús
þar til flóðið sjatnaði.
Varanleg áhrif
Mörgum mótmælenda þótti erfitt
að þurfa að kyngja þvi þegar fram-
kvæmdir hófust af fullum ki’afti í
árslok 1981. Fólk hafði fært miklar
fórnir, til dæmis um það eru sektirn-
ar sem námu alls um fimm milljón-
um norskra króna. Sumir fengu allt
upp í þrjár sektir á dag. Einn þeirra
sem var í fararbroddi mótmælanna
var kaupmaður. Hann var sektaður
um 100 þúsund norskar krónur (um
ein milljón íslenski’a króna). Það var
ekki nóg, að sögn ferðafélaga okkar
úr Finnmörku. Viðskiptalífið reyndi
að sniðganga verslun hans og á end-
anum var efnt til samskota til að
hjálpa honum að fleyta rekstrinum
yfir erfiðasta hjallann.
Það leyndi sér ekki þegar þessi
mál voru rædd við norska ferðafé-
laga okkar nú í Alta að stutt var í
beiskjuna. Þeir sögðu að sektirnar
væru löngu greiddar, þótt enn stæði
upp á stjórnvöld að efna ýmislegt af
því sem lofað var.
Vorið 1982 ráðgerðu tveir ungir
menn að sprengja upp brú en tókst
ekki betur en svo að sprengjan
sprakk áður en þeim tókst að forða
sér. Missti annar þeiira handlegginn.
Voru á vettvangi
Leiðsögumaður okkar, Roger
Dahl, starfaði sem lögreglumaður
árið 1979 og tók þátt í því að fjar-
lægja mótmælendur.
Ánnar ferðafélagi okkar, Johs
Kalvemo, starfar hjá útvarpi Sama í
Karasjok sem er svæðisútvarp á
vegum Norska útvarpsins (NRK).
Þegar mótmælin stóðu sem hæst
starfaði hann sem fréttamaður hjá
NRK og var á vettvangi. Á þessum
árum klæddist hann ávallt að hætti
Sama. Þar sem hann var að sinna
starfi sínu kom lögreglan og ætlaði
að handtaka hann. Það hafði ekkert
að segja þótt hann drægi upp
fréttamannsskírteini. Það var ekki
fyrr en vinnufélagi hans vottaði að
þarna væri fréttamaður NRK að
hann slapp við handtöku.
Hann telur að ef afstaða fólks til
virkjunarinnar væri könnuð nú væri
andstaðan enn almennari en þegar
virkjunin var byggð. Josh segir að
Samar hafi ekki fengið beinar
skaðabætur, en fengið Samaþingið
sem væri af hinu góða. Fyrr hafi
þeir ekki öðlast formlega viður-
kenningu í landinu.
Vilja fjarlægja stífluna
Enn eru deildar meiningar um
þetta mannvirki. Skaðabætur sem
laxveiðifélag Alta-árinnar fékk hafa
ekki megnað að slá á óánægjuna því
lífríki árinnar hefur látið á sjá svo
um munar.
í norska tímaritinu Villmarksliv
(2-1999) er grein um ástand laxa-
stofnins í Alta-ánni. Þar kemur
fram að umsjónai'maður árinnar Iv-
ar Leinan vill láta rífa stífluna og
virkja náttúrulegt rennsli árinnar
án sérstakrar vatnsmiðlunar. Sam-
kvæmt niðurstöðum laxveiðifélags
árinnar (Alta laksfiskeri inter-
essentskap) og rannsóknum sér-
fræðinga er ástand laxastofnsins
orðið bágt. I fyrra fengust í fyi'sta
skipti minna en tíu tonn af laxi úr
ánni, en áður gaf áin 20-25 tonn á
ári og það telur Leinan að hún ætti
einnig að gefa nú. Veiðin í Alta-ánni
var 1.882 laxar í fyiTa, 2.500 árið
1997 og nærri 3.000 fiskar 1996.
Nýlega kom út bók um Altalax-
inn, virkjunina og umhverfið. Þar
kemur fram að ein aðalforsenda
virkjunarleyfisins á sínum tíma hafi
verið að framkvæmdirnar sköðuðu
ekki þann einstæða laxastofn sem
ólst upp í ánni. Þessi forsenda hafi
verið þverbrotin.
Stíflugerðin olli því að hitastig
vatnsins i ofanverðri ánni hækkaði
og frýs ekki lengur að vetrarlagi.
Þar veldur því að meiri birta berst
niður í ána sem leiðir til aukins þör-
ungagróðurs. Þörungarnir gera að
verkum að fiskurinn á erfiðara með
að ná til botndýra og annars sem
hann leggur sér til munns. Seiða-
vöxtur verður minni og einnig hefur
fiskur drepist vegna breytilegs
vatnsrennslis.
Svo er að sjá að fiskurinn sé að
drepast út á efri svæðum árinnar,
Sautso, þar sem áður var mest fisk-
gengd. Rannsóknir sýna að seiða-
framleiðsla á þessu svæði hefur
minnkað um 85% frá því að stíflan
var reist. Veiðin hefur minnkað
mikið á næstefsta svæðinu, Sandia.
Allir eru sammála um að framtíð
Altalaxins sé í hættu.
Talsmenn virkjunarinnar eru því
andvígir að rífa stífluna og breyta
virkjuninni í rennslisvirkjun. Þeir
segja að við það muni tapast fjórð-
ungur af árstekjum virkjunarinnar.
Árið 1996 hafði virkjunin tekjur
upp á 150 milljónir norskra króna,
eða um 1.500 milljónir íslenskra
króna.
Á sama tíma og laxveiðin hefur
hrunið í Alta ánni hefur orðið vart
aukinnar veiði í öðrum ám í Finn-
mörku.
Lærdómar
Eftir að hafa heimsótt virkjunina
í Alta og lesið um aðdraganda og
eftirmál framkvæmdanna gerist sú
hugsun áleitin hvort þessi glæsilegu
mannvirki séu minnisvarði um
ranga ákvörðun. Margir höfðu á
orði við undirritaðan að Gro Harlem
Brundtland hafi sagt nokkru eftir
að virkjunin reis, að hefðu menn vit-
að í upphafi það sem þeir komust að
síðar, hefði virkjunin í Alta aldrei
verið byggð.
í fyrrnefndri samantekt Natur og
Ungdom kemur fram að baráttan í
Alta hafi komið ýmsu jákvæðu til
leiðar og valdið straumhvörfum fyr-
ir verndun vatnsfalla í Noregi.
Stórþingið samþykkti árið 1984
lög um vatnsfóll þar sem þeim er
raðað í mikilvægisröð eftir orkugetu
og verndargildi. Ef virkjun vatns-
falla yrði haldið áfram þá yrði byrj-
að á þeim sem síst væru umdeild.
Öll málsmeðferð varðandi undir-
búning virkjanaframkvæmda varð
vandaðri og umhverfis- og náttúru-
verndarsamtök urðu virkari í
ákvarðanatökunni.
Alta-deilan varð líka mikilvæg
fyrir baráttu minnihlutahópa í Nor-
egi. Skipaðar voru fjölmennar
nefndir um málefni Sama og var
Samaþingið í Karasjok stofnað
1989. Samar fengu viðurkennd ýmis
réttindi.
Til lengri tima litið varð Alta-deil-
an til að afla sjónarmiðum umhverf-
isverndar viðurkenningar. Árið
1989 lýsti svo Gro Harlem
Brundtland því yfir að engin nauð-
syn hefði verið á að byggja virkjun-
ina í Alta.
Ritaðar heimildir: Alta Kraftvvrk,
kynningarblað frá Finnmark
Energiverk. ViUmarksliv, 2-1999.
Natur og Ungdom, 30 ár i veien, La
elva leve, 1997. Morgunblaðið.
í STÖÐVARHÚSINU eru tvær vélar, 100 Mw og 50 Mw, sem er sambærilegt við vélar Sigölduvirkjunar.
Virkjunin framleiðir um 625 gígavattstundir á ári og er nýtingartíminn rúmiega 4.000 klukkustundir.
Það er um 2.000 stundum færra en meðalnýtingartími virkjana hér á landi.
«
l /
r1
pJí)

•> rj J '\ i
lirmiiöí
Seljum í nokkra daga lítið útlitsgölluð hásgögn
með allt að 50% afslætti
Opið:
virka daga kl. 12-18
lau. 6/2 kl. 11—16
sun. 7/2 kl. 13-17
Mörkinni 3
sími 588 0640
fax 588 0641
casa@islandia.is