Morgunblaðið - 07.02.1999, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 7. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
STEFNUBREYTING HJÁ DÓMSTÓLUM
í KYNFERÐISBROTAMÁLUM?
mennt höfð í heiðri gæti ekki talist
réttairíki og væri brotlegt til dæm-
is við stofnsáttmála Evrópuráðsins
og 2. mgr. 6. gr. Mannréttindasátt-
mála Evrópu.
Mörgum þykir þessi regia held-
ur nöturleg og lítt viðeigandi þegar
kynferðisbrot eiga í hlut. Eðli
málsins samkvæmt er sönnun sekt-
ar oft erfíð ef sakbomingur neitar
sök. Því hefur öðm hvom verið
vakið máls á því hér á landi hvort
ekki sé rétt að snúa sönnunarbyrð-
inni við í slíkum málum, þannig að
ef sannað sé að kynmök hafi farið
fram þá verði karlmaðurinn að
sanna að samþykki konunnar hafí
legið fyrir. I sumum ríkjum Banda-
ríkjanna og í Kanada hafa verið
sett lög sem miða í þessa átt.
Einnig þekkist það að bannað sé
með lögum að leggja fram í máli
gögn um fortíð kæranda.
Mjög skiptar skoðanir em um
hvort óhætt sé út frá réttarörygg-
issjónarmiðum að slaka á sönnun-
arreglum í málum af þessu tagi.
Bent hefur verið á að fyrir vikið
verði karlmenn varnarlausir gagn-
vart tilefnislausum kæram. Slíkar
kærar geti átt sér ýmsar orsakir,
til dæmis hefnigirni, þörf á athygli
og jafnvel leit að afsökun (ef við-
komandi þarf til dæmis að réttlæta
hliðarspor fyrir sambýlismanni).
Ekki er víst að allir geri sér grein
fyrir afleiðingunum fyrir þá sem
fyrir verða; missir mannorðs, at-
vinnu, hugsanlega eiginkonu og
dýrmæts tíma úr lífi sínu.
Hörðustu feminístar segja hins
vegar á móti að það þekkist ekki að
konur kæri nauðganir að tilefnis-
lausu, í raun séu nauðganir miklu
algengari heldur en kærur beri
vott um.
Fimmtudaginn 28. janúar síðast-
liðinn féllu í Hæstarétti tveir dóm-
ar í kynferðisbrotamálum sem era
mjög athyglisverðir frá almennu
sjónarmiði. Þeir vekja alvarlegar
spurningar um hvort dómstólar
séu á góðri leið með að snúa sönn-
unarbyrði við í kynferðisbrotamál-
um. Eins fer ekki á milli mála að
refsingarnar sem dæmdar era eru
þyngri en búast mátti við. Spurn-
ingar vakna um hvort dómstólar
hafi þar orðið fyrir áhrifum af
gagnrýni á of væga dóma í kyn-
ferðisbrotamálum.
I öðra málinu var þrítugur karl-
maður dæmdur í tveggja ára óskil-
orðsbundið fangelsi fyrir að
Morgunblaðið/Rristinn
nauðga konu á salerni vínveitinga;
staðarins Rárinnar í Keflavík. I
hinu tilfellinu hlaut þrítugur karl-
maður eins árs óskilorðsbundið
fangelsi fyrir að notfæra sér ölv-
unarástand 16 ára stúlku og hafa
við hana samræði í bíl sínum.
Neitaði samneyti
Konan á Ránni bar á eftirfarandi
veg fyrir lögreglu samkvæmt því
sem segir í héraðsdómi: „I þessari
fyrstu skýrslu hjá lögreglu kemur
fram að X hafi farið ó veitingahúsið
Rána ásamt vinum sínum B og L.
Henni hafi þar á staðnum fundist
eins og ákærði væri að fylgjast
með henni. Hún hafi þá talað við
hann. Mundi hún ekki nema lítið af
því sem þeim fór á milli, en maður-
inn hefði beðið sig að koma með sér
niður stigann. Hún hafi farið niður
með honum. Hún hafi ætlað að
snúa við er hún hafi séð að ákærði
ætlaði inn á klósettið. Þá hafi hann
tekið í hendur hennar og dregið
hana inn á karlaklósettið og lokað
hurðinni. Hann hafi þá spurt hvort
hún vildi gera eitthvað með honum,
en hún neitað. Síðan hafi ákærði
byrjað að klæða hana úr skyrtunni.
Hún hafi sagst ekki vilja það og
reynt að komast út, en ákærði hafi
komið í veg fyrir það. Þá hafi
ákærði kippt niður um hana bux-
unum. Er hún reyndi að ná þeim
upp aftur hafi ákærði snúið henni
við. Hafi hann þá staðið fyrir aftan
hana, dregið niður um hana nær-
buxurnar og haft samfarir við hana
um leggöng. Samfarirnar hafi stað-
ið stutt, hún vissi ekki hvort hann
fékk sáðlát eða nánar hvernig hann
bar sig til.“ Þessi frásögn hennar
hélst óbreytt í meginatriðum.
H neitaði öllu samneyti við kon-
una en þó hefði hún verið eitthvað
að áreita hann þetta kvöld án þess
það leiddi til annars en að hann
hreytti í hana einhverjum orðum.
Bæði vora með vinum sínum að
skemmta sér á Ránni þetta kvöld.
Þar var fjöldi fólks, tónlist glumdi
og erfitt að henda reiður á því eftir
á hver var nákvæmlega hvar á
hverjum tíma. Enginn óháður vitn-
isburður kom fram um samskipti
kæranda við H nema hvað B, vinur
hennar, sagðist hafa séð þau fara
saman inn á klósett. H hefði eins
og togað í hana án þess þó að um
eitthvert ofbeldi hefði verið að
ræða líkt og hann þyrfti að ræða
eitthvað nánar við hana.
er
Tveir hæstaréttardómar í kynferðisbrota-
málum sem féllu á fimmtudag í síðustu
viku eru að mörgu leyti eftirtektarverðir.
Virðast þeir þyngri heldur en eldri dómar í
sams konar málum. Það er þó kannski enn
meira umhugsunarefni að mati Páls Þór-
hallssonar, hve öllum vafa um sekt sak-
borninga er ýtt fyrirhafnarlaust til hliðar.
Þættir sem stuðla að sakfellingu fýrir kynferðisbrot. Hvernig á að halda sig réttu megin við strikið?
Geðshræring konu eftir atburð (vitnisburður þeirra sem koma að, t.d. leigubílstjóra, vegfarenda, vina eða lögreglu). Ganga úr skugga um að rekkjunautur sé vakandi og áreiðanlega samþykkur, helst að fá skriflegt samþykki.
Kona kærir verknað strax. Láta mikið yngri konur eiga sig.
Læknisskoðun leiðir í Ijós merki um ofbeldi. Taka neitun alvarlega.
Kona samkvæm sjálfri sér í framburði hjá lögreglu og fyrir dómi. Halda áfengisneyslu og kynlífi aðskildu.
Enginn samdráttur verið áður með aðiljum. Beita öðrum aðferðum en hótunum til að fá konur til fylgilags.

OHÆTT mun að full-
yrða að kynferðisbrot
era einhver erfiðustu
mál sem koma til kasta
dómskerfisins, ekki síst
vegna þess hve alvarleg þau era,
en sönnunarstaðan um leið erfið
vegna þess að oftast era einungis
tveir til frásagnar. Jafnframt hefur
meðhöndlun þeiiTa og þau sjónar-
mið, sem hafa á til viðmiðunar, víða
skírskotun sem varðar stöðu kynj-
anna í þjóðfélaginu og samspil
þein-a og togstreitu. Vinnubrögð
lögreglu og dómara á hverjum tíma
ráðast af ríkjandi viðhorfum til
stöðu konunnar í þjóðfélaginu. Og
þótt tiltölulega fáir einstaklingar
lendi í því að dragast inn í dómsmál
af þessu tagi þá hafa niðurstöður i
dómum af þessu tagi og þau sjón-
armið sem þar era lögð til grand-
vallar öragglega áhrif á kynhegðun
og almenn samskipti fólks.
Töluverðar breytingar hafa verið
gerðar á lögum og réttarfram-
kvæmd í þessum efnum á undan-
fómum áram, flestar í því skyni að
bæta réttarstöðu þeirra sem fyrir
kynferðisbrotum verða. Þá hafa
ákvæði hegningarlaganna um þetta
efni verið færð í nútímalegra horf,
með lagabreytingum árið 1992.
Yfirskrift XXII. kafla hegningar-
laganna er nú ekki lengur „skírlíf-
isbrot“ heldur „kynferðisbrot".
Ekki er lengur notað orðalagið að
„komast yfir kvenmann“ o.s.frv.
Skilgreiningu á hugtakinu „nauðg-
un“ var breytt lítillega þannig að til
ofbeldis teljist svipting sjálfræðis
með innilokun, lyfjum eða sam-
bærilegum hætti. Þá var kynferðis-
leg áreitni lýst refsiverð, ákvæði
sem á öragglega eftir að reyna á í
auknum mæli.
Mikið var um það talað á sínum
tíma að konur sem kærðu nauðgun
þyrftu að ganga í gegnum óviðun-
andi ferli þar sem þær sættu niður-
lægjandi spurningum um fortíð
sína og samskipti við hitt kynið og
væru allt að því meðhöndlaðar sem
granaðar.
Vinnubrögð við rannsókn nauðg-
unarmála og aðhlynningu fómar-
lamba kynferðisbrota hafa verið
stórbætt til dæmis með tilkomu
neyðarmóttöku á Sjúkrahúsi
Reykjavíkur og sérþjálfun lög-
reglumanna. Ný rannsóknartækni
eins og DNA-rannsóknir hefur
gerbylt möguleikum lögreglu og
ákæravalds til að leiða hið sanna í
ljós. Sett hafa verið lög um ábyrgð
ríkissjóðs á greiðslu bóta til fórnar-
lamba ofbeldisverka þannig að það
skiptir ekki lengur máli fyrir kær-
andann hvort dæmdi er borgunar-
maður eða ekki.
Grundvallarregla í réttarríki
Þrátt fyrir þessar umbætur hef-
ur ekki verið hróflað við einni
veigamestu reglunni sem gildir um
meðferð sakamála á þessu sviði líkt
og öðrum og hún er sú að sönnun-
arbyrði um sök hvílir á ákæruvald-
inu. Það þýðir að allan skynsam-
legan vafa um sekt sakbornings
verður að túlka honum í vil. Þessi
regla er einhver mikilvægasta
grandvallarregla réttarríkisins og
endurspeglar það sjónarmið að rík-
ið megi ekki grípa til þeirrar viður-
hlutamiklu skerðingar á frelsi og
persónuhelgi að beita valdi sínu til
að refsa þegnum sínum nema öll-
um vafa um sök þeirra hafi verið
eytt. Viðhorfið er það að betra sé
að níu sakamenn gangi lausir
vegna vafans heldur en að einn
saklaus sé settur í steininn. Ríki
þar sem þessi regla væri ekki al-