Morgunblaðið - 15.07.1999, Qupperneq 30

30 FIMMTUDAGUR 15. JÚLÍ 1999
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
MÓTMÆLAAÐGERÐIR náms-
manna í Teheran undanfama daga
hafa enn á ný varpað ljósi á þá tog-
streitu sem kraumar undir niðri á
milli harðlínuafla og hófsamra í Ir-
an. Pessi togstreita á sér gamlar
rætur og því fer fjarri að þær hafi
fyrst blossað upp með kjöri umbóta-
sinnans Mohammads Khatamis í
embætti forseta árið 1997. Ekki er
hins vegar ólíklegt að þær vonir
sem hann kveikti með tali sínu um
umburðarlyndara þjóðfélag hafi ýtt
undir áræði námsmanna og annarra
sem krefjast breytinga. Virðist sem
umbótasinnum finnist sem breyt-
ingamar sem Khatami boðaði séu
heldur hægfara.
Það er athyglisvert að það vom
einmitt námsmenn sem stóðu íyrir
mótmælaaðgerðum árið 1979 sem
leiddu til þess að keisaranum var
steypt af stóli og klerkastjóm tók
við völdum. Námsmenn krefjast
hins vegar núna meira frelsis fjöl-
miðla, aukinna borgararéttinda og
að forsetinn taki við stjóm lögregl-
unnar af trúarleiðtoganum, Aya-
tollah Ali Khamenei.
Byltingin árið 1979 markaði að
sjálfsögðu þáttaskil í sögu írans,
sem fyrir 1935 var kallað Persía. A
áranum 1941 til 1979 var Mu-
hammad Reza Pahlavi keisari ein-
valdur í landinu og kraumaði óá-
nægja undir niðri, ekki síst meðal
landeigenda og íhaldssamrar
klerkastéttarinnar sem var ósátt við
þá ákvörðun keisarans að úthluta
smábændum landi og veita konum
kosningarétt.
Á áranum 1965-1977 ríkti þó póli-
tískur stöðugleiki, ekki síst vegna
þess að hátt olíuverð tryggði um-
talsverðan hagvöxt á þessu tímabili.
Pegar efnahagsástand fór versn-
andi á nýjan leik blossaði enn á ný
upp óánægja með einræðistilburði
keisarans sem hafði meðal annars
barið niður alla stjómarandstöðu í
landinu og sent trúarleiðtogann
Ayatollah Ruhollah Khomeini í út-
legð árið 1964.
Mikil alda mótmæla reið yfir Iran
seinni hluta ársins 1979 og stóðu
frjálslyndir andstæðingar keisarans
og íhaldssamir múhameðstrúar-
menn þar hlið við hlið og kröfðust
breytinga. Khomeini erkiklerkur
varð tákngervingur stjómarand-
stöðunnar, þótt hann væri búsettur
í Frakklandi, og á endanum hrökkl-
aðist keisarinn frá völdum og flúði
Iran í janúar 1979. Khomeini kom
til Teheran 1. febrúar við mikinn
fögnuð landsmanna og tók við völd-
um í landinu tíu dögum síðar.
7.000 stjómarandstæðingar l£f-
látnir á áranum 1979-1985
íran var lýst íslamskt lýðveldi 1.
apríl 1979 og klerkastjóm
Khomeinis tók til við að umbylta
samfélaginu. Skv. lögum sem þá
vora sett í gildi er kjörinn forseti
formlega séð þjóðhöfðingi landsins,
hann skipar jafniramt rfldsstjóm og
fyrir hendi er sérstakt löggjafar-
þing og dómsvald. Erkiklerkurinn
er hins vegar valdamesti maður
landsins þegar allt kemur til alls,
hefur lokaorðið í öllum málum er
snerta stjóm, þing eða dómsmál.
Klerkastjóm Khomeinis batt
enda á það trúarfrelsi sem verið
hafði við lýði í Iran á tímum keis-
arastjómarinnar og þótt einstak-
lingsfrelsi eins og prentfrelsi,
fundafrelsi og málfrelsi væru í orði
kveðnu tryggð með stjómarskránni
frá 1979 varð reyndin önnur.
Vekur það einmitt athygli í mót-
mælunum nú að námsmenn skuli
voga sér að hrópa slagorð gegn nú-
verandi trúarleiðtoga, Ayatollah AIi
Khamenei, en skv. landslögum er
bannað að gagmýna verk hans og
litið er á hann sem óskeikulan.
Umfangsmiklar breytingar urðu
á lífsháttum í íran eftir að klerka-
stjómin tók við völdum 1979. Til að
mynda var mjög dregið úr réttind-
um kvenna og reynt var að útrýma
vestrænum menningaráhrifum.
Bandarfldn urðu sérstakur skot-
spónn heittrúaðra og gíslatakan í
bandaríska sendiráðinu í Teheran í
nóvember 1979 var til marks um
hatur þeirra á öllu bandarísku.
Stríð írans við írak 1980-1988
setti mjög svip sinn á fyrstu stjóm-
arár klerkastjómarinnar og þótt af
og til bærast fregnir af mótmælaað-
gerðum gegn stjóminni og átökum
var bragðist við slfloi af hörku.
Raunar tók klerkastjómin allt frá
byrjun hart á allri stjómarandstöðu
og í skýrslu mannréttindastofnunar
Sameinuðu þjóðanna árið 1987 var
staðhæft að a.m.k. sjö þúsund
stjómarandstæðingar hefðu verið
líflátnir á tímabilinu 1979-1985.
Mannréttindasamtökin Amnesty
Intemational héldu því ennfremur
fram árið 1992 að mannréttindabrot
væra algeng í landinu.
Umbótaáætlun Khatamis of
hægfara?
Hver fer með völd yfír lögregl-
unni?
Þegar Ayatollah Khomeini lést
árið 1989 var samt sem áður tekið
að bera nokkuð á valdabaráttu milli
hófsamari aflanna og þeirra íhalds-
samari innan stjómarinnar. Klerka-
ráð valdi Ali Khamenei, sem verið
hafði forseti landsins frá 1981, til að
taka við embætti Khomeinis og í júlí
það sama ár virtust hófsamir og
íhaldssamir hafa sameinast um kjör
Alis Rafsanjanis sem forseta.
Fjölmenn mótmæli vegna matar-
skorts og hás verðlags snemma árs
1990 var til marks um að nauðsyn-
lega yrði að tryggja efnahagslegar
umbætur í landinu. Almenningur í
íran bar nokkrar vonir til þess að
Rafsanjani myndi beita sér fyrir
umbótum en forsetinn var lítill bóg-
ur á því sviði og óánægja almenn-
ings kom skýrt í ljós þegar Rafsanj-
ani var endurkjörinn forseti árið
1993 með einungis 63% atkvæða.
Kjör Mohammads Khatamis í
forsetakosningunum árið 1997 stað-
festi að æ fleiri landsmenn vildu
breytingar en Khatami, sem álitinn
var „frjálslyndur“ frambjóðandi,
vann þá yfirburðasigur á þingfor-
setanum Nateq Nouri, hlaut 69,1%
atkvæða en Nouri aðeins 24,9%.
Khatami naut stuðnings mennta-
manna í kosningunum, samtökum
kvenna og ungs fólks, sem og við-
skiptaöflunum í landinu. Hann lýsti
því yfir þegar eftir sigur sinn, að
það yrði verkefni sitt að búa til nýtt
samfélag þar sem andrúmsloft um-
burðarlyndis réði ríkjum. Hann
kvaðst vilja auka lýðréttindi í land-
inu og þíðu í samskiptum við um-
heiminn.
Þessi stefnumið Khatamis gerðu
það vitaskuld að verkum að margir
litu svo á að með kjöri hans myndu
deilur harðlínuafla og hófsamra
færast mjög upp á yfirborðið. Þetta
hefur að mörgu leyti orðið raunin
þótt erfitt sé að átta sig á því hvað
gerist bakvið tjöldin í írönskum
stjómmálum. Hitt er ljóst að náms-
menn telja Khatami engan veginn
hafa gengið nægilega hratt til
verks, sem sjá má af mótmælaað-
gerðunum undanfama daga.
Khatami hefur að vísu átt við erf-
ið vandamál að glíma og harðlínu-
menn hafa ítrekað reynt að setja
stein í götu hans, bann dómstóls
klerkastjómarinnar í síðustu viku
við útgáfu dagblaðsins Salam, sem
stutt hefur innbótaáætlun Khatamis
dyggilega, er til marks um það.
Jafnframt hafa öfgasinnaðir banda-
menn þeirra streymt út á götumar
undanfama daga og reynt með valdi
Reuters
„Stjörnustríð“ í London
NÝJASTA Stjörnustríðsmynd-
in var sýnd í Odeon-kvik-
myndahúsinu við Leicester-
torg í London í gær og var þar
um að ræða frumsýningu í
Evrópu. Komust að vonum
færri að en vildu en margir
mættu uppáklæddir í tilefni
dagsins. Hér horfast í augu
grámyglur tvær, „Darth Maul“,
vopnaður geislasverði, og
breskur lögregluþjónn og er
vitað til annars en fundur
þeirra hafi verið hinn frið-
samasti.
AYATOLLAH Khomeini tók við stjórnartaumunum í íran eftir
byltinguna 1979.
að þagga niður í námsmönnum sem
krefjast umbóta.
Fréttaskýrendur BBC staðhæfa
að öfgahópar íslamstrúarmanna -
en af þeim er Ansar-e Hisbollah
þekktastur - starfi með þegjandi
samþykfá íhaldsaflanna, andstæð-
inga Khatamis. Sumir námsmenn
hafa jafnvel gengið svo langt að
bendla Ayatollah Khamenei sjálfan
við öfgahópana. Virðist sem þeir
hafi fengið að vaða uppi með ofbeldi
án afskipta dómsvaldsins.
Hisbollah-menn era hins vegar
ekki einir um að hafa staðið íyrir
barsmíðum á námsmönnum undan-
fama daga því þáttur öryggislög-
reglunnar er stór. Hefur það
einmitt orðið ein af meginspuming-
um þess ófremdarástands, sem nú
ríkir í Iran, hver stjómi lögregl-
unm.
Khamenei hefur ráð lögreglu og
hers í höndum sér skv. stjómarskrá
írans en framseldi yfirráð sín yfir
lögreglunni í hendur innanrflásráð-
herra Khatamis, Abdolvahed
Musavi-Lari, á síðasta ári. Musavi-
Lari virðist hins vegar mest í orði
kveðnu fara með völd yfir lögregl-
unni og harðneitar t.d. að hafa fyrir-
skipað aðgerðir hennar gegn náms-
mönnum.
Sem fyrr leikur því granur á að
Khameini og klerkastjóm hans telji
sig geta gripið fram fyrir hendur
borgaralegra kjörinna valdhafa eins
og Khatamis. Era fréttaskýrendur
sammála um að ekki sé útséð með
hvemig þessari valdabaráttu hóf-
samra og harðlínuafla í írönskum
stjómmálum lyktar.
Stefnubreyting Taí-
vana fordæmd í Kína
Lee sagð-
ur svíkja
kínversku
þjóðina
Taipei, Peking. Reuters.
KINVERJAR fóru í gær hörð-
um orðum um Lee Teng-hui,
forseta Taívans, og sökuðu
hann um að stefna að formleg-
um aðskilnaði Taívans frá kín-
verska meginlandinu með því
að falla frá þeirri opinberu af-
stöðu að aðeins væri til „eitt
Kína“.
Lee hafði lýst því yfir að
Kína og Taívan ættu að líta á
sig sem tvö aðskilin ríki og
falla frá þeirri afstöðu að Taív-
an væri hluti af Kína.
„í Kína, þar sem eining hef-
ur verið metin mikils, er litið á
allar tilraunir til að skipta
landinu, hindra endursamein-
ingu þess eða torvelda bætt
samskipti yfir sundið sem
landráð og öll kínverska þjóðin
er andvíg þeim,“ sagði í for-
ystugrein Dagblaðs alþýðunn-
ar, málgagns kínverska komm-
únistaflokksins. „Sagan mun
útskúfa þeim sem ganga af
ásettu ráði gegn vilja kín-
versku þjóðarinnar og þeim
verður úthúðað sem þjóðníð-
ingum.“
Dagblað alþýðunnar hefur
lengi sakað forseta Taívans
um að stefna að formlegum að-
skilnaði frá Kína og segir
stefnubreytingu hans lið í
þeirri stefnu.
Bandaríkjastjórn styður
afstöðu Kínveija
Kínverjar hafa áskilið sér
rétt til að hertaka Taívan í því
skyni að sameina eyjuna kín-
verska meginlandinu lýsi Taí-
vanar yfir formlegum aðskiln-
aði. Sú opinbera afstaða að að-
eins sé til eitt Kína hefur verið
ein af meginstoðum stöðug-
leika í þessum heimshluta.
Talsmaður Bandaríkja-
stjórnar áréttaði í gær að hún
myndi ekki styðja sjálfstæði
Taívans og væri enn hlynnt
þeirri afstöðu Kínverja að eyj-
an væri hluti af Kína.
Lengi verið vindasamt
í írönskum stjórnmálum