Morgunblaðið - 15.07.1999, Síða 34

34 FIMMTUDAGUR 15. JÚLÍ 1999
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Um kynþætti
og aðra hjátrú
SAGAN af Djáknanum á Myrká er færð í leikbúning meðal annarra
leikatriða í sýningu Ferðaleikhússins. Leikendur: Þóra Bryndís Þóris-
dóttir leikur Guðrúnu og Hlynur Þórisson er í hlutverki djáknans.
Fyrsta sýning Ferðaleik-
hússins á „Light Nights“
ItHKIili
F r æ ð i r i t
KYNÞÁTTAHYGGJA
eftir Jóhann M. Hauksson. 1999. Mál
og menning, Reykjavík. 158 bls.
ÞAÐ kemur manni alltaf jafn mik-
ið á óvart hve kynþáttahatur er öfl-
ugt í mannlegu félagi. Það kannast
allir við blóði drifna sögu nazistanna
fyrr á öldinni. Sömuleiðis kannast
allir við nýleg dæmi frá Balkanskaga
þar sem Serbar hafa framið mestu
voðaverkin en hafa
sannarlega ekki
verið einir um þau,
öll í nafni kyn-
þáttahyggju.
Astæðan fyrir því
að þetta kemur á
óvart er sú að kyn-
þættir eru ekki til
sem líffræðilegir
flokkar. Þegar
nazistar líta niður
á gyðinga af því að
þeir eru óæðri í þeim skilningi að
þeir eru af öðrum og óæðri kynþætti
er það ósköp einfaldlega rangt. Sú
skoðun stenzt enga athugun. Það er
sjálfsagt líka að veita því athygli að í
öðrum hlutum heimsins en Evrópu
eru kynþáttafordómar útbreiddir og
þykja sjálfsagðir.
Jóhann M. Hauksson tekur sér
fyrir hendur að rekja aðalatriðin í
því sem hann nefnir kynþáttahyggju.
Sú skoðun virðist mér nauðsynlega
vera fordómur vegna þess að hún
styðst ekki við nein rök, en hún þarf
ekki að leiða til neinna voðaverka.
En kynþáttahyggja er sú skoðun að
til séu líffræðilegir flokkar sem
nefna má kynþætti og að fólk tilheyri
þeim. Höfundurinn sýnir fram á með
einföldum hætti að engir slíkir líf-
fræðilegir flokkar séu til og því er
kynþáttahyggja misskilningur frá
rótum. Hún styðst einfaldlega við
þær staðreyndir að fólk úr ólíkum
heimsálfum er ólíkt að útliti og hefur
ólíka siði. Þetta er mönnum tilefni til
að draga þá ályktun að til séu ólíkir
kynþættir. En þegar nánar er að gáð
þá stenzt sú ályktun ekki lágmarks
skoðun. Þetta hefur verið flestu upp-
lýstu fólki ljóst lengi en það er þarf-
legt að draga rökin fyrir því saman
með einföldum og skýrum hætti.
Bókin er ekki löng og hvergi erfíð
aflestrar og ætti ekki að vera nein-
um ofraun. Höfundurinn tekur dæmi
sem varpa ágætu ljósi á það sem
hann vill segja, stundum eru þau
umdeilanleg en ég held að þau þjóni
alltaf því hlutverki sem hann ætlar
þeim.
Bókin skiptist í þrjá hluta og hver
þein-a skiptist í tvo kafla. Fyrsti
hlutinn fjallar um kynþáttafræði. í
honum er rakið hvernig hugmyndir
um frumstætt fólk, um erfðir og
glæpi ásamt fleiru skapa grundvöll
fyrir því að hugsa um kynþætti. Það
er svolítið merkilegt að ein ástæða
þess að kynþættir verða sterkur
þáttur í viðhorfum fólks eru ýmsar
fræðilegar tilraunir til að skilja þró-
un mannsins. Einn gildur þáttur
þessa kafla er að höfundurinn flokk-
ar deilur um erfðir og umhverfí í
greind sem hluta af átökum um kyn-
þáttahyggju. Það er vissulega rétt
hjá honum að líta má á ýmis sjónar-
mið þeirra sem leggja hvað sterkasta
áherzlu á erfðir greindar sem inn-
legg í kynþáttahyggju, sérstaklega
af því að þeir sjálfír greina á milli
frammistöðu ólíkra hópa á borð við
svartra manna, hvítra og gulra. En
það er mikil einföldun að halda að
það sé mikilvægasti þáttur í kenn-
ingum þeirra og skoðunum eða það
séu afgerandi rök gegn skoðunum
þeirra. En höfundurinn fer skipulega
og vel yfír ýmis aðalatriði í rökræð-
um um þessi efni.
Annar hluti bókarinnar er um
kynþætti. Þar gerir Jóhann grein
fyrir því af hverju kynþættir eru
ekki til. Hann skoðar bæði líffræði-
lega undirstöðu þeirrar skoðunar að
kynþættir séu ekki til og svo skoðar
hann upplýsingar um þróun manns-
ins sem geta útskýrt af hverju útlit
hans er jafn breytilegt og það er.
Hann leggur til þá sennilegu skýr-
ingu á breytilegum litarhætti að
hann sé aðlögun að umhverfí, bæði
ytra umhverfi og breyttum fæðu-
venjum. Hann nefnir líka þá merki-
legu staðreynd að meirihluti mann-
kyns getur ekki nýtt sér mjólkursyk-
ur af því að þeir framleiða ekki ens-
ímið laktasa.
í síðasta hlutanum er greint frá
kynþáttahyggju. En það leiðir af
sjálfu sér að séu kynþættir ekki til í
reynd þá verður það ráðgáta að
skilja af hverju kynþáttahyggja er
jafn útbreidd og raun ber vitni. Höf-
undur leggur til tvær orsakir. Ann-
ars vegar sálrænar, hann segir að
rasistar hafí þörf „íyrir að beina
andúð að fólki án þess að gera sér
grein fyrir því sjálfír." (bls. 115) Ég
skal játa það að mér finnst þessar
hugleiðingar um sálrænar orsakir
fordóma vera veikasti hluti bókar-
innar og það er amk.ljóst að þessi
lýsing á hvötum gengur alls ekki.
Hvað eigum við að segja um þá sem
hafa fordóma gagnvart fólki en eru
ekki rasistar? Hafa þeir ómeðvitaða
andúð á þeim sem fordómarnir bein-
ast gegn? Hvernig eigum við að
greina á milli þeirra sem eru og eru
ekki rasistar? Hvers vegna þarf
andúð rasista að vera ómeðvituð?
Þótt höfundur leitist við að slípa
skoðun sína þá sýnist mér honum
ekki takast að fá fullt vit í þennan
hluta. Hins vegar telur höfundur að
það séu félagslegar orsakir fyrir
kynþáttahyggju. Þær felast aðallega
í því að mönnum virðist óhjákvæmi-
legt annað en hugsa um einstaklinga
þannig að þeir tilheyri hópi. Þá talar
hann um skilningshólf og vitundar-
hólf. Onnur félagsleg ástæða er fá-
fræði. Mér virðist margt vera vel
sagt og hugsað í þessum síðasta
hluta bókarinnar.
Þetta er bók um þarft efni og það
er ágætt að fá á einum stað flest
helztu rök sem tengjast kynþátta-
hyggju. En bókin er samt svolítið
stefnulaus. Það er fátt sem kemur á
óvart í rökfærslunni og það þarf ekki
að beita miklu hyggjuviti eða glíma
hart við viðfangsefnið til að fá þá nið-
urstöðu sem blasir við. Höfundur
ætti að finna sér snúnara og verð-
ugra viðfangsefni næst.
Guðmundur Heiðar Frímannsson
EINSÖNGSTÓNLEIKAR
Sönglög eftir Quilter, Gibbs, Bridge,
de Falla, Guridi, Montsalvatge og
Turina. Guðrún Jóhanna Jönsdóttir
sópran; Guðríður St. Sigurðardóttir,
píanó. Þriðjudaginn 13. júlí kl. 20:30.
ÞÁ ER sumartónleikavertíðin
hafin enn á ný í Listasafni Sigurjóns
Ólafssonar í Laugarnesi, sem um
árabil hefur glatt ekki aðeins höfuð-
borgarbúa í júlí og ágúst með vand-
aðri sígildri tónlist, heldur einnig í
vaxandi mæli aðkomufólk, innlent
sem erlent, og sýnir um leið hvað
ferðamennskuútgerð er ekki sízt
tengd lifandi menningarstarfsemi,
eins og víða má sjá í löndunum fyrir
sunnan okkur. Því er við að bæta, að
auk þriðjudagstónleikanna verður
sérstök kammertónlistarhátíð á
boðstólum í safninu dagana 5., 6., 12.
og 13. ágúst nk. með verkum eftir
Honegger, Martinu, Hindemith,
Franck, Debussy, J.S. Bach og
Beethoven.
Guðrún Jóhanna Jónsdóttir sópr-
an, sem undirritaður heyrði í fyrsta
sinn umrætt þriðjudagskvöld, hefur
þá sérstöðu meðal íslenzkra söngv-
ara að vera menntaður píanókenn-
ari. Án þess að vilja álpast út í sam-
anburð við la diva, minnti það mann
ósjálfrátt á Maríu Callas, sem naut
þess drjúgum að vera flinkur
FYRSTA sýning Ferðaleikhúss-
ins á „Light Nights“ á þessu
sumri verður í kvöld, fimmtu-
dagskvöld, í Tjarnarbíói, Tjarn-
argötu 12. Sýningar verða síðan
haldnar á hveiju fimmtudags-,
föstudags- og laugardagskvöldi í
allt sumar til 28. ágúst. Sýning-
arnar hefjast kl. 21 og standa yf-
ir í u.þ.b. 2 klst. Þetta er 29. sum-
arið sem Light Nights er sýnt í
Reykjavík en margvíslegar upp-
færslur hafa verið sýndar í gegn-
um árin undir þessu samheiti.
Efnisskráin er með svipuðu
sniði og sl. sumar, 17 atriði
byggð á íslensku efni. Draugar,
forynjur og margskonar kynja-
verur koma við sögu. Þjóðdans
er sýndur og íslensk tónlist er
leikin. Síðari hluti sýningarinnar
píanisti, enda ófáir kostir því sam-
fara að komast þannig í beinna sam-
band við innviði tónlistar en flest
önnur nálgun gerir kleift. Það mátti
líka víða heyra á túlkun Guðrúnar,
að hún vissi ekki aðeins hvað tón-
skáldin voru að fara, heldur líka
hvað mæddi á undirleikaranum, og
ekki versnaði samvinna söngvara og
píanóleikara við það að við hljóm-
borðið sat fyrrum píanókennari
söngkonunnar.
Dagskráin var fremur stutt, en
sérlega vel valin; fersk og við hæfí
birtu hásumars og ljóðrænna nætur-
drauma. Brézku smámeistaramii-
Roger Quiltér (1877-1953) og Cecil
Armstrong Gibbs (1889-1960) eru
engin hversdagsnöfn í hérlendum
hljómleikasölum, en næmi þeirra á
texta - Quilter í Fjórum barnalögum
við R.L. Stevenson og Gibbs við ljóð
Walters de la Mare, Five eyes og Sil-
ver - var engu að síður ómótstæði-
lega ferskt í barnslegum einfaldleika
sínum; nær barnagælum yngstu
kynslóðar hjá hinum fyrrtalda, en
strákslega spaugilegt í kvæði la
Mares um þrjá ketti (þar af einn ein-
eygðan) og með íturtærri lýrík í tón-
setningu Gibbs á tunglbjartri nætur-
lýsingu sama ljóðskálds. Tókst þeim
stöllum einna bezt upp í kínversku-
leitu lagi Quilters, Foreign children,
og Gibbs-lögunum tveimur, þótt
fjallar að stórum hluta um vík-
inga. Þættir úr Islendingasögum
og Ragnarök úr Völuspá eru
færð upp í leikgerð. Einnig hefur
verið komið fyrir sýningartjaldi
fyrir ofan leikmynd þar sem
skyggnur eru sýndar, samtengd-
ar leikhljóðum, tónlist og tali.
Sýningin gefur innsýn í þjóðsög-
ur og forna menningu Islendinga
á skemmtilegan og fróðlegan
hátt, segir í fréttatilkynningu.
Kristín G. Magnús fer með að-
alhlutverk og er jafnframt leik-
stjóri.
Sýningin er flutt að stærstum
hluta á ensku en er engu síður
ætluð íslendingum til skemmtun-
ar og fróðleiks, segir ennfremur.
Efnisyfírlit er fáanlegt á þýsku
og frönsku.
allólík væru að andblæ.
Frank Bridge (1879-1941), kenn-
ari Brittens, var kunnasta nafnið
meðal brezku höfundanna. Guðrún
brá sér í gervi tístandi lævirkja í So
early in the morning með góðum til-
þrifum við perlandi samleik Guðríð-
ar, og að fiðruðum blístrara árdags
loknum steypti söngkonan sér út í
funheita tónmálun Bridges á ólgandi
ástaróð Mary Coleridges, Love went
a-riding, af logandi tilfínningu en
með svolitlíð óstöðugum fókus.
Óvæntur skaphiti síðasta enska
lagsins brúaði bilið yfír á suðrænar
slóðir seinni hlutans, er hófst á þrem
bráðfallegum lögum úr Sjö spænsk-
um alþýðusöngvum eftir Manuel de
Falla (1876-1946). Flamenco-gítar-
stíllinn glampaði blóðheitt á slag-
hörpunni í hinu sópandi E1 pano
moruno, og austurlenzkuleg angur-
værð sveipaði Asturina við hrífandi
sléttan söng, eða því sem næst, áður
en Polo hófst með n.k. sauðakalli
smalastúlku; katalónskulegt lag er
leiddi hugann að náskyldri pró-
vensalskri tónmennt eins og hún
birtist á Auvergne-söngvum Can-
teloubes með gítar-tremólói í píanó-
inu.
Spænskir landar de Fallas, Jesus
Guridi (1886-1961), Xavier Montsal-
vatge (f. 1912) og Joaquin Turina
(1882-1949) lögðu til síðustu lög dag-
Ólafur Bjarnason
tenórsöngvari
Lofsamleg-
ir dómar
fyrir söng
í „Fidelio“
ÓLAFUR Bjarnason tenórsöngv-
ari fær mjög lofsamlega dóma í
þýzkum dagblöðum fyrir frammi-
stöðu sína í ópera Beethovens,
„Fidelio", í útisviðsuppfærslu á
tónlistarhátíðinni „Eutiner
Sommerspiele“ í Slésvík-Holtseta-
landi, en óperan
var „opnunar-
stykki“ hátíðar-
innar sem hófst
íyrr í mánuðinum.
í Liibecker
Nachrichten er
Ólafur í hlutverki
fangans Flor-
estans sagður
bera af í hópi ein-
söngvaranna í
sýningunni. „Af einsöngvurunum
stendur einn fremstur - Islending-
urinn Ólafur Bjarnason. Hinn ungi
Florestan vex strax í túlkun Ólafs,
þökk sé þeim náttúrukrafti og
bjarta og óvenjuskýra hljómblæ
sem rödd hans býr yfir,“ skrifar
gagnrýnandi blaðsins í ýtarlegri
umfjöllun sinni um sýninguna.
í grein Kieler Nachrichten um
uppfærsluna fær söngur Ólafs svip-
aðan dóm, hann er aðeins sagður
ýkja lítið eitt leikræna túlkun sína
á þjáningum fangans Florestans.
I Ostholsteiner Anzeiger er
dýflyssusenunni, þar sem Florest-
an fær í fyrsta sinn tækifæri til að
tjá sig, lýst sem „sannkölluðu lykil-
atriði“ óperunnar. „Ólafur Bjarna-
son setti mark sitt á hlutverkið með
sterkum raddhljómi. Hann hélt að
vísu stundum lítið eitt aftur af
röddinni, sem er mjög fljót upp, en
hann mótaði hlutverkið samt á
mjög sannfærandi músikalskan
hátt,“ segir í ríkulega mynd-
skreyttri heilsíðugrein um upp-
færsluna. „[Ólafur] naut stuðnings
hinnar kraftmiklu hljómsveitar,
sem undir stjórn Hilary Griffíth
hafði fram að þessu frekar leikið
„með vaðið íyrir neðan sig“.“
„Fidelio", þessi sígilda ópera
Beethovens, verður á dagskrá
„Eutiner Sommerspiele" út júlí-
mánuð.
skrái-, flest af þjóðlegum rótum.
Annars glæsilegur píanóleikur Guð-
ríðar var óvænt svolítið stirður í car-
menskulegri habaneru eftir Guridi,
en lítt aðfínnanlegur eftir það, og
söngurinn var fallega ljúfsár í hinu
tregafulla seinna lagi hans, þrátt
íyrir smá yfirskot í tónhæð.
Brasilíukennnd latnesk hrynjandi
hélt innreið sína með tveim lögum
Montsalvatges úr Fimm blökku-
söngvum; letilegri bossu og fjörugri
rúmbu, sem kallaði Miriam Makeba
fram úr hugarfylgsnum, enda flutt
af hitabeltislegu hispursleysi. Loks
fengu áheyrendur að heyra toppnót-
ur söngkonunnar í glæsilegu lagi
eftir Turina, Cantares úr Ljóðum í
söngvamynd, sem vakti verulega
hrifningu tónleikagesta, og ekki að
ófyrirsynju, því hæðin virtist meðal
helztu trompa Guðrúnar - að
ógleymdri innlifun í texta, góðum
framburði, oftast mjög hreinni inn-
tónun og músíkalskri innlifun, þó að
enn mætti bæta fyllingu neðra
söngsviðs og stundum gæta meiri
stuðnings á veikasta styrk. Víbrató-
ið var sérkennilegt; fremur hratt og
gat minnt eilítið á Kathleen Ferrier,
en þó mátti á stöku viðeigandi stað
líka heyra viðleitni til sléttsöngs.
Undirtektir voru almennt mjög
hlýjar, og meðal aukalaga var Vor
hinzti dagur eftir nærstaddan föður
söngkonunnar, Jón Ásgeirsson, er
kallaði fram mikið lófatak áheyr-
enda.
Ríkarður Ö. Pálsson
TÓNLIST
Sigurjónssafn
Blítt og heitt
Ólafur
Bjarnason