Morgunblaðið - 21.08.1999, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 21. ÁGÚST 1999
MORGUNBLAÐIÐ
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
AF HVERJU
FRUMKVÆÐI
RÁÐHERRA?
ÞAÐ hefur orðið mikil breyting á stöðu Alþingis gagn-
vart framkvæmdavaldinu á allmörgum undanförnum
árum. Þingið hefur náð að skapa aukið jafnvægi á milli
þess og framkvæmdavaldsins en þetta jafnvægi hafði rask-
azt verulega fram eftir öldinni. Á tímabili um og upp úr
miðri öldinni var engu líkara en Alþingi væri afgreiðslu-
stofnun fyrir ríkisstjórnir. Tveir forsetar Alþingis öðrum
fremur hafa átt þátt í að þoka samskiptum þingsins við
framkvæmdavaldið í réttan farveg en það eru þeir Þor-
valdur Garðar Kristjánsson og Ólafur G. Einarsson. Þessi
þróun er afar mikilvæg fyrir lýðræðið á íslandi. Því má
aldrei gleyma, að á Alþingi sitja kjörnir fulltrúar fólksins
og ríkisstjórnir hverju sinni sækja umboð sitt til Alþingis.
Hin nýja staða þingsins kemur m.a. fram í því, að staða
forseta Alþingis er veigameiri en áður og er a.m.k. ígildi
ráðherrastöðu. Þingnefndir eru áhrifameiri en áður og for-
mennsku í þingnefndum fylgja mikil áhrif. Hið sama má
segja um formennsku í þingflokkum. Þetta er jákvæð þró-
un.
Hinn 10. ágúst sl. birti Morgunblaðið frétt um upplýs-
ingaskyldu á Verðbréfaþingi. Þar var formaður efnahags-
og viðskiptanefndar Alþingis, Vilhjálmur Egilsson, alþing-
ismaður, spurður hvort breyta þyrfti lagaákvæðum um
upplýsingaskyldu. í frétt Morgunblaðsins sagði m.a.:
„Hann (þ.e. Vilhjálmur Egilsson) telur, að viðskiptaráð-
herra ætti að hafa frumkvæði í málinu í samstarfí við þing-
aðila og samtök í atvinnulífinu. Sagði hann það skoðun
sína, að full ástæða væri til að skoða málið, þótt hann gerði
sér grein fyrir, að það kynni að vera nokkuð flókið.“
Nú má spyrja hvers vegna viðskiptaráðherra ætti að
hafa frumkvæði um þetta mál. Hvers vegna ekki þingið
sjálft? Hvað mælir gegn því, að í þessu tilviki efnahags- og
viðskiptanefnd Alþingis hafí frumkvæði að því að kanna,
hvort nauðsynlegt sé að breytá lagaákvæðum um upplýs-
ingaskyldu á Verðbréfaþingi? Löggjafarvaldið er í höndum
Alþingis - ekki ríkisstjórnar. Þótt ráðherra geti lagt fram
tillögur á Alþingi geta einstakir þingmenn eða þingnefndir
ekki síður gert það. Hvers vegna er það skoðun þingmanns
og þingnefndarformanns, að frumkvæði í þessu máli eða
hvaða öðru máli sem er hljóti að koma frá ráðherra?
Kjarni málsins er auðvitað sá, að þingmenn eiga mark-
visst að vinna að því að endurheimta frumkvæði í lagasetn-
ingu úr höndum ríkisstjórnar. Það er eðlilegt og sjálfsagt
að ríkisstjórn og einstakir ráðherrar leggi mál fyrir Al-
þingi. En það er ekki síður eðlilegt og sjálfsagt að einstak-
ir þingmenn geri það.
I eina tíð var skýringin á þessu frumkvæðisleysi þing-
manna sú, að þeir höfðu lélega starfsaðstöðu og litla að-
stoð, en ráðuneytin voru vel skipuð starfsfólki. Nú er þetta
að breytast. Þingmenn hafa betri starfsaðstöðu en áður.
Sérmenntuðu aðstoðarfólki fjölgar í þinginu og svo má
ekki gleyma því, að þingið sjálft hefur fjárveitingavaldið og
getur ákveðið að veita aukna fjármuni til þess að styrkja
löggjafarstarfsemi þess sjálfs með ráðningu sérmenntaðra
starfsmanna til þess að undirbúa nýja löggjöf.
Sú afstaða, sem fram kom í tilvitnuðum ummælum for-
manns fjárhags- og viðskiptanefndar Alþingis, á að heyra
fortíðinni til. Þessi þingnefnd á auðvitað sjálf að hafa frum-
kvæði um að kanna nauðsyn nýrrar löggjafar á þessu sviði
og öðrum í viðskiptalífínu. Þingnefndin á ekki að bíða eftir
frumkvæði ráðherra, enda engin ástæða til. Úr því að þing-
nefndarformaðurinn telur ástæðu til að kanna málið á sú
þingnefnd að hafa aðgang að þeim starfskröftum og fjár-
munum sem þarf til þess að undirbúa hugsanlegar breyt-
ingar á löggjöf.
Alþingi á ekki að líta svo á að frumkvæðið eigi alltaf að
koma frá ríkisstjórn eða ráðherrum. Þvert á móti á þingið
að telja það sjálfsagt mál, að frumkvæðið komi frá því
sjálfu. Þegar sú hugarfarsbreyting hefur orðið hjá þing-
mönnum sjálfum er staða Alþingis orðin sú sem hún á að
vera gagnvart framkvæmdavaldinu.
Rannsókn á vímuefnanotku:
Unglingar sem
eigin getu eru í n
Unglingum við 14 ára aldur, sem telja að
utanaðkomandi þættir ráði miklu um gengi
þeirra í lífínu, er hættara við að reykja
daglega; hafa leiðst út í mikla áfengisneyslu
og/eða að hafa prófað hass og amfetamín.
Þetta eru meðal annars niðurstöður úr viða-
mikilli rannsókn Sigrúnar Aðalbjarnardótt-
ur, prófessors við félagsvísindadeild Háskól-
ans, á vímuefnanotkun reykvískra unglinga.
Salvör Nordal hitti hana að máli og
fræddist nánar um rannsóknina.
ur höfðu mikla trú á eig-
in getu, ólíklegri til að
drekka mikið við 17 ára
aldur og mun ólíklegri
til að hafa prófað fíkni-
efni. Það að telja sig
ráða sínu eigin lífi virð-
ist því vera nokkur vörn
gegn vímuefnaneyslu.
Þessi niðurstaða ætti að
gefa sterka vísbendingu
um hve mikilvægt er að
vinna með börnum og
unglingum að því að efla
trú þeirra á að þeir geti
sjálfir haft mikið um
það að segja hvernig
þeim vegnar í lífinu."
Sigrún A«
dóttir pi
Hátt eða
lágt sjálfsmat
DR. SIGRÚN Aðalbjam-
ardóttir prófessor hefur
á undanförnum árum
staðið að viðamikilli
rannsókn á áhættu-
hegðun unglinga. Áður hefur hún
meðal annars birt niðurstöður sínar
um tengsl uppeldisaðferða foreldra
við tóbaksreykingar, áfengis- og
fíkniefnanotkun unglinga. Nú hefur
hún ásamt aðstoðarmönnum sínum
unnið niðurstöður úr þeim þætti
rannsóknarinnar sem snýr að sál-
fræðilegum þáttum eins og trú á eig-
in getu, sjálfsmati og depurð og
rannsakað tengsl þeirra við vímu-
efnaneyslu unglinganna.
„Það er athyglisvert hve sterkt trú
unglinganna á að þeir geti haft áhrif
á líf sitt virðist spá fyiir um neyslu
þeirra á mismunandi tegundum
vímuefna. Þeir unglingar sem töldu
sig hafa litla stjóm á eigin lífi þegar
þeir vora 14 ára vora líklegri við 17
ára aldur til að reykja daglega,
drekka mildð áfengi í senn, hafa próf-
að hass eða amfetamín,“ segir Sigrún
um helstu niðurstöður rannsóknar
sinnar. „Það að telja sig geta ráðið
gengi sínu í lífinu virðist því vera
nokkur vöm gegn vímuefnaneyslu.
Þessi niðurstaða gefur sterka vís-
bendingu um mikilvægi þess að efla
trú bama og unglinga á eigin getu.“
I rannsókninni var unglingunum
lylgt eftir frá því þeir vora 14 ára
þar til þeir voru 17 ára en þannig
gafst sérstakt tækifæri til að athuga
hvort einstakir þættir spái fyrir um
vímuefnaneyslu unglinganna þrem-
ur áram síðar. Spumingalistar vora
lagðir fyrir um 1300 14 ára unglinga
árið 1994 og siðan aftur fyrir sama
hóp þremur áram síðar, en þá náðist
í 930 þeirra. Til þessa hluta rann-
sóknarinnar hefur Sigrún notið
stykja frá menntamálaráðuneytinu,
Forvamasjóði, Tóbaksvarnarnefnd,
Rannsóknarsjóði Háskóla íslands og
Vísindasjóði Rannsóknarráðs ís-
lands. Niðurstöður rannsóknarinnar
koma fram í skýrslum sem Sigrún
hefur unnið ásamt Fjölvari Darra
Rafnssyni og Leifi Geir Hafsteins-
syni.
Hver er sinnar gæfu smiður
Samkvæmt rannsókn Sigrúnar
skiptir miklu að unglingar hafi trú á
eigin getu. „Þegar við mælum trú á
eigin getu eru lagðar fram spuming-
ar um hvort unglingurinn telji sig
geta haft áhrif á gengi sitt í lífinu
eða hvort honum fínnist það að
mestu undir öðrum komið. Sá sem
telur sig geta haft áhrif á líf sitt lítur
svo á að hann geti gert ýmislegt til
að stjórna umhverfí sínu og það sem
hendi hann sé afleiðing eigin hegð-
unar. Sá sem hefur litla trú á eigin
getu telur aftur á móti að það sem
gerist í lífi hans sé háð tilviljunum,
heppni eða jafnvel örlögum. Dæmi
um spumingar sem við lögðum fyrir
unglingana vora: „Það er lítið sem
ég get gert til að breyta mikilvægum
hlutum í lífi mínu.“ „Framtíð mín
ræðst aðallega af mér sjálfum eða
sjálfri mér.“ „Ég hef litla stjórn á
því sem kemur fyrir mig í lífinu.“
Hvemig eru svo tengsl trúar á eigin
getu við vfmuefnaneyslu?
„Þeir 14 ára unglingar sem telja
sig geta stjórnað eigin lífi voru ólík-
legri tfl að reykja og neyta áfengis
en hinir sem töldu líf sitt háð utan-
aðkomandi þáttum. Þannig höfðu til
dæmis 70 prósent þeirra sem höfðu
neytt áfengis 14 ára með litla trú á
eigin getu, en 45% sem höfðu mikla
trú á eigin getu. (Sjá mynd)Þær
stúlkur sem höfðu mikla trú á eigin
getu 14 ára gamlar vora einnig ólík-
legri til að reykja daglega þegar þær
voru orðnar 17 ára. Þá voru bæði
stúlkur og piltar, sem við 14 ára ald-
Rannsóknin sýnir einnig að ung-
lingar með hátt sjálfsmat 14 ára
gamlir era annars vegar ólíklegri tfl
að drekka við 14 ára aldur og hins
vegar til að reykja daglega eða
drekka mikið í senn þegar þeir era
17 ára gamlir, en þeir sem era með
lágt sjálfsmat. Þá kemur einnig fram
að þeir sem höfðu prófað að reykja
við 14 ára aldur en höfðu hátt sjálfs-
mat vora ólíklegri til að hafa prófað
amfetamín 17 ára en þeir sem höfðu
lágt sjálfsmat. „Með sjálfsmati er átt
við það mat sem unglingurinn legg-
ur á sjálfan sig, hæfni sína og hegð-
un. Dæmi um spumingar sem lagðar
voru fyrir unglingana til að meta
sjálfsmat þeirra era um hvort þeir
gætu gert margt jafnvel og aðrir,
hvort þeir gætu verið stoltir af ein-
hverju sem þeir hefðu gert o.s.frv.
Niðurstöðurnar sýna að lágt sjálfs-
mat unglinga á fýrri hluta unglings-
áranna virðist auka líkur á því að
þeir reyki daglega eða drekki mikið
síðar. Þannig spáir sjálfsmat ung-
linganna greinilega fyrir um þessa
áhættuhegðun." (Sjá mynd)
Depurð
Svipaðar niðurstöður komu fram
þegar spurt var um depurð. Fram
kom að unglingar sem sýndu fá dep-
urðareinkenni við 14 ára aldur voru
ólíklegri til að reykja og drekka 14
ára en þeir sem sýndu mörg ein-
kenni depurðar. Á sama hátt vora
þeir sem sýndu fá depurðareinkenni
14 ára ólíklegri til að reykja daglega
eða hafa prófað amfetamín 17 ára
gamlir en þeir sem sýndu mörg ein-
kenni depurðar. (Sjá mynd)
„Unglingur sem sýnir einkenni dep-
urðar finnur fyrir aðgerðarleysi og
finnst erfitt að takast á við dagleg
vandamál. Hann er svartsýnn og það
er fátt sem hann hefur ánægju af.
Að auki hefur hann lítið álit á sjálf-
um sér.
Þú segir að þessar niðurstöður gefí
Mynd 1. Hlutfall unglinqa, sem neytt hefur á fengis og fíkniefna
og tengsl við trú á eigin getu til að hafa áhrif a líf sitt
28%
8%
70%
Áfengis-
neysla
(14 ára)
Tóbaksr. Áfengis- Hass- Amfetamín-
stúlkna neysla neysla neysla
(17 ára) (17 ára) (17 ára) (17 ára)
Mynd 2. Hlutfall unqlinga, sem
reýkir oq hefur prófað amfetai
við sjálfsmat vio 14 ára aldur
67%
- Hátt sjálfsm
— Lágt sjálfsi
43%
34°/
23%
Áfengis- Áfengis- Tóbaks-
neysla neysla reykinga
(14 ára) (17ára) (17ára)