Morgunblaðið - 08.03.2000, Blaðsíða 42

Morgunblaðið - 08.03.2000, Blaðsíða 42
42 MIÐVIKUDAGUR 8. MARS 2000 MORGUNBLAÐIÐ MINNINGAR JÓN DAN JÓNSSON + Jón Dan Jónsson rithöfundur og fyrrverandi ríkis- féhirðir fæddist á Brunnastöðum á Vatnsleysuströnd 10. mars 1915. Hann lést á heimili sínu í Reykjavík 27. febr- úar síöastliðinn. For- eldrar hans voru Margrét Pétursdótt- ir frá Nýjabæ í Vog- um, f. 24.7.1878, d. **■ 19.11.1918 í spönsku veikinni, og Jón Ein- arsson útvegsbóndi á Efri-Brunnastöðum, f. 8.1.1875, d. 30.1.1920. Fóstra Jóns eftir lát Margrétar var Valgerður Péturs- dóttir, f. 15.1.1865, d. 28.7.1940. Bræður Jóns eru Einar Haukur, f. 28.11.1906, Erlingur, f. 3.4.1908, Matthías, f. 3.3.1911, Guðmundur Björgvin, f. 1.10.1913, og Pétur Guðlaugur, f. 9.10.1912, sá eini bræðranna sem lifir Jón. Uppeldis- bróðir bræðranna var Stefán Elís- son, f. 21.7.1900, hann er látinn. Jón Dan kvæntist 18.12.1943 Halldóru Elíasdóttur húsfreyju í Reykjavík, f. 16.7.1925. Foreldrar hennar voru Elías Eyjólfsson kenn- ari í Reykjavík, f. 25.11.1887, d. 1.9.1975, og Þuríður Pálsdóttir húsfreyja, f. 6.1.1894, d. 3.11.1994. Börn Jóns og Halldóru eru: 1) Valgerður Dan, f. 1.12.1944, gift Þor- steini Gunnarssyni, þeirra börn eru: a) Jón Gunnar kvæntur Mar- gréti Gunnarsdóttur og eiga þau tvö börn, Þorstein Gunnar og Valgerði, b) Bjarni Þór og c) Elín Jóna. 2) Þurfður Dan, f. 25.9.1947, gift Guð- mundi Rúnari Bryiyarssyni, þeirra börn eru: a) Katrín, gift Halldóri Jörgen Jörgenssyni og eiga þau dótturina Dorotheu, b) Dóra, gift Ragnari Jónssyni og eiga þau son- inn Davíð Fannar, c) Brynjar, hann á dótturina Kolbrúnu Emmu með Gerði Ósk Jóhannsdóttur. 3) Þórir Dan, f. 22.10.1951, kvæntur Auði Ingólfsdóttur, þeirra börn eru: a) Asdís Dan, gift Ben Frank Boyce og eiga þau tvö börn, William Dan og Fjólu Dan, b) Margrét Dan og c) Ingólfur Dan. 4) Margrét Dan, f. 24. 8.1962, gift Jóni Hróbjartssyni, þeirra börn eru: a) Halla Kristín, b) Jón Dan og c) Arnar Freyr. Jón útskrifaðist úr Verzlunar- skóla íslands 1933. Að loknu skóla- námi vann hann í átta ár við af- greiðslustörf í Sælgætis- og efnaverksmiðjunni Freyju, þá verksmiðjustjóri í Vífilfelli hf. í fimm ár uns hann árið 1945 fór að vinna á skrifstofu ríkisféhirðis og tók við því embætti 1.1.1959. Hann lét af starfí ríkisféhirðis í árslok 1977 en starfaði sem framkvæmda- stjóri Söfnunarsjóðs lífeyrisrétt- inda til ársins 1984, hóf störf hjá sjóðnum 1974, sem þá nefndist Bið- reikningur lífeyrissjóðsiðgjalda. Jón gaf út sína fyrstu bók árið 1956, smásagnasafnið Þytur um nótt og tveimur árum síðar skáld- söguna Sjávarföll. Árið 1960 komu út skáldsögurnar Nótt í Blæng og Bréf að austan undir samheitinu Tvær bandingjasögur, og sex árum síðar fyrsta ljóðabók hans Berfætt orð. Þekktastur er Jón fyrir skáld- sögur sínar, en auk frumraunanna eru þessar helstar: Atburðirnir á Stapa (1973), Síðasta kvöld í hafi (1977), Stjörnuglópar (1980), Viðj- ar (1982), Bréf til afa (1985), 1919 - Árið eftir spönsku veikina (1987) og smásagnasafnið Sögur af son- um (1989). Einnig skrifaði Jón nokkrar barnabækur og samdi leikrit, þ. á m. Brönugrasið rauða sem sýnt var hjá Leikfélagi Akur- eyrar (1969). Utfór Jóns fór fram í kyrrþey. Hratt flýgur stund. Við andlát Jóns Dan lít ég til baka um fjóra ára- tugi. Ég hafði þá um nokkurra mán- aða skeið verið starfsmaður hjá ríkis- endurskoðun og nú var ég sendur þeim reyndu til aðstoðar við að telja hjá ríkisféhirði. Ásta Magnúsdóttir var að láta af störfum og Jón Dan Jónsson að taka við. Maðurinn varð strax minnisstæður. Mér, sem þá var rétt skriðinn upp úr unglingsárun- ^Tfíii, þótti hann alltof unglegur til að fá svo virðulegan titil sem ríkis- féhirðir. Svo kvikur var hann í hreyf- ingum að hann minnti á fimleika- mann. Og hann hafði skrifað bækur. Ég hafði meira að segja nýlesið Sjáv- arföll. Síst af öllu kom mér til hugar, að ég ætti eftir að eiga nána sam- vinnu við þennan mann í tæpa tvo áratugi. Jón Dan hóf störf hjá ríkisfjár- hirslunni 1945. Hann var því enginn nýgræðingur, þegar hann tók við embætti ríkisféhirðis. Hann var margreyndur að kunnáttu og ná- kvæmni. Eðli máls samkvæmt eru störf í ríkisfjárhirslunni felld í fastar skorður. Þau eru þó ekki óbreytan- ■ “^eg og það kom í hlut Jóns Dan að leiða embættið í gegnum breytingar, sem til firna hefðu talist við upphaf ferils hans sem féhirðis. Þá var sá mátinn í Reykjavík, að á greiðslu- degi launa sóttu flestir ríkisstarfs- menn laun sín til ríkisféhirðis þar sem þau voru af nákvæmni talin í hendur hverjum og einum. Varð þá oftar en ekki þröng í Arnarhvoli jafnvel svo að raðir náðu út úr húsi. Svo furðulegt, sem það kann að virð- ast, voru þessi mannamót hjá ríkis- féhirði slík hefð, að löngu eftir að r OSWALDS simi 551 3485 ÞJÓNUSTA ALLAN SÓLARHRINGINN AÐALSTRÆTI 4B • 1 Ol RLYKJAVÍK Ditvíð Ingcv Ólii/ur Útfartmtj. Útfimtrstj. Útfimtrstj. 1 -ÍK KISTUVl N N USTO FA EYVÍNDAR ARNASONAR farið var að afhenda vélprentaðar ávísanir, kom fjöldi fólks í afgreiðslu ríkisféhirðis til þess eins að fram- selja ávísunina og fá peninga talda sér í hendur. En tíminn vinnur jafn- vel á hefðum. Þegar þess var völ að leggja laun inn á bankareikning fækkaði ferðum í Amarhvol. Ætla mætti að í fjárhirslu ríkisins væri aðeins það, sem ríkisins væri eða a.m.k. á þess ábyrgð. En engin regla er án undantekningar. Einu sinni á ári hverju kom kona utan úr bæ á skrifstofu ríkisféhirðis. Hann opnaði hirslur sinar og tók út léreftspoka, eða öllu heldur lak, leysti hnúta og fram voru dregnir nokkrir munir, handrit og teikning- ar, sem konan skoðaði og taldi, setti þá svo aftur í lakið og batt á hnút. Þessi kona hafði margt reynt í lífinu. Hér var það dýrmætasta í laki og ríkisféhirði einum treyst til gæslu. Jón Dan var ekki maður íburðar. Hann var ekki kröfuharður sjálfs sín vegna en vann embætti sínu af metnaði. Ég hef ástæðu til að ætla, að þær breytingar, sem hann vann að á rekstri embættisins, hafi ekki allar verið honum kærar sem ein- staklingi. Fólk var honum áhuga- verðara en vélar. Það, að vera í pers- ónulegu sambandi við fleiri starfsmenn ríkisins en nokkur ann- ar, var honum meira að skapi en þurrar skrár yfir innlögn á banka- reikninga. Jón Dan lét af störfum í lok árs 1977 eftir 32 ára veru í ríkisfjárhirsl- unni. Það vai- engin skyndiákvörðun. Hann átti gnótt áhugamála, ritstörf sem biðu, sumarbústað og gróðurvin og fjölskyldu sem fór stækkandi. Auk þess hafði honum verið falið smá aukastarf árið 1974 þegar Biðreikn- ingur lífeyrissjóðsiðgjalda var stofn- aður. Biðreikningurinn - nú Söfnun- arsjóður lífeyrisréttinda - var lífeyrissjóður þeirra, sem ekki áttu aðild að öðrum sjóði. En það, sem hófst smátt, óx og dafnaði og að eind- regnum óskum stjómar sjóðsins, féllst Jón Dan á að verða fram- kvæmdastjóri hans í hlutastarfi, þeg- ar hann væri laus úr fjárhirslunni. Því starfi sinnti hann fram á árið 1984. Öll voru þau verk unnin af dugnaði og ná- kvæmni er seint verður fullþökkuð. Þeir, sem fengu Jón til þessara starfa, sitja reyndar uppi með samviskubit, yfir þeim erli og áhyggjum, sem á hann voru lagðar, eftir að hann gaf upp lífsstarf sitt í þeim tilgangi ein- um að sinna skriftum og sköpun, sem hugur hans stóð til alla ævi. Vel látinn sóma- og dugnaðarmað- ur er genginn. Blessuð sé minning hans. Eiginkonu, börnum og venslafólki eru færðar samúðarkveðjur. Veitist þeim styrkur á sorgarstundu. Höskuldur Jónsson. Jón Dan lést á heimili sínu 27. febrúar 2000 eftir stutta legu á sjúkrahúsi, tæplega 85 ára að aldri. Hann var fæddur 10. mars 1915 á Brunnastöðum á Vatnsleysuströnd, sonur Jóns Einarssonar útvegs- bónda þar og konu hans Margrétar Pétursdóttur. Barn að aldri missti hann foreldra sína í spönsku veikinni og ólst upp hjá fóstru sinni Valgerði Pétursdóttur. Uppvaxtarárum sín- um hefur hann lýst á eftirminnilegan hátt í sögunni 1919 - Árið eftir spönsku veikina, ævisögu í skáld- söguformi, sem út kom 1987 og margir telja prýðilegustu bók hans. Skáldskap Jóns kynntist ég fyrst 1956 þegar hann las upp smásögu á sal Menntaskólans í Reykjavík ásamt fáeinum skáldbræðrum. Hann hafði þá nýlega gefið út fyrstu bók sína, smásagnasafnið Þytur um nótt, en áður vakið athygli fyrir hæfíleika sína á þessu sviði þegar hann vann tvívegis til fyrstu verð- launa í smásagnasamkeppni sem efnt var til á vegum Samvinnunnar og Helgafells. Sagan sem Jón las upp fjallaði um ungan dreng sem veittist erfitt að ná fótfestu í heimi hinna fullorðnu. Hún var skrifuð af næmum skilningi á sálarlífi drengs- ins og snart þá sem á hlýddu, enda fór mér sem mörgum öðrum á þeim árum sem í hönd gengu, að ég beið hverrar nýrrar bókar Jóns með eft- irvæntingu. Þegar við Valgerður dóttir hans felldum síðan hugi sam- an og giftum okkur 1967 kynntist ég manninum á bak við verkin. Er skemmst frá því að segja að þeir eru fáir, ef nokkrir, samferðamennirnir sem jafnað verður til Jóns að dreng- skap og heilindum. A unglingsárum stóð hugur Jóns til þess að fara í menntaskóla en at- vikin höguðu því svo til að hann inn- ritaðist í Verslunarskólann og lauk þaðan prófi 1933. Að loknu námi vann hann fyrst við afgreiðslustörf í sælgætisgerðinni Freyju og síðan sem verksmiðjustjóri í Vífilfelli, eða allt þar til er hann hóf störf í ríkis- fjárhirzlunni 1945, þar sem hann starfaði óslitið til ársloka 1977, fyrst sem ritari og síðan sem ríkisféhirðir frá 1959. Það er almæli að Jón hafi verið einstakur embættismaður og vel látinn af samstarfsmönnum sín- um háum og lágum, í senn ósérhlíf- inn og kröfuharður. Hann kunni þá list öðrum fremur að hafa með hönd- um mannaforráð og laðaði jafnan fram hið besta í fari undirmanna sinna með kurteisi og festu. Jón lét sjálfur svo um mælt að hann hafi aldrei verið eindreginn í því að gefa upp borgaralega stétt og helga sig einvörðungu skáldskap og ritstörfum. Abyrgðartilfinning var honum í brjóst borin og þörfin á því að vera bjargálna öllum draumum um líf í listum yfirsterkari. Það er deginum ljósara að til þess að geta sinnt list sinni í þeim mæli sem raun- in varð á, eftir að borgaralegum tíma hans lauk í fjárhirzlunni, hefur Jón oft þurft að beita sig hörðu og aga sinn innri mann. En hann hafði þeg- ið í vöggugjöf þolinmæði og einurð og ásamt konu sinni, Halldóru Elías- dóttur, sem reyndist honum traust stoð, reisti hann sér umgjörð lífs og starfs. Hann lifði að eigin sögn í tveimur heimum, hinum borgaral- ega heimi fram til klukkan fimm á daginn, þegar Arnarhvoli var lokað, að hann skipti um ham og tók til við ritstörfin heima fyrir, þar sem hann gat gengið að því vísu að njóta næðis og búið í þeim heimi sem stóð hjarta hans næst. Hann lét hvorki embætt- iserilinn raska ró heimilisins né enn heldur blandaði hann sér í umræður um skáldskap á vinnustað. Á það hefur verið bent að Jón hafi í sagnagerð sinni beint sjónum að hinum innri öflum og umhverfi frem- ur en samfélaginu, manninum and- spænis eigin tilfinningum og ástríð- um og tengslum hans við átthagana. Hann var svo heppinn að finna sér snemma skoðanabróður í heimspek- ingnum Spinoza en úr verkum hans valdi hann fyrstu bók sinni svohljóð- andi einkunnarorð: „Ánauð kalla ég vanmátt mannsins til að stjórna til- finningum sínum eða halda þeim í skefjum. Því sá, sem er á valdi til- finninga sinna, er ekki sjálfum sér ráðandi..." Þessi lífsskoðun gengur eins og rauður þráður gegnum verk Jóns - einkum framan af - skýrust dæmi um það eru skáldsögurnar Sjávarföll og Tvær bandingjasögur. En hennar gætir líka í einu sérstæð- asta verki Jóns, skáldsögunni At- burðunum á Stapa, þar sem þjóðsög- ur og veruleiki mætast og mannleg náttúra etur kappi við sækýr og drauga suður með sjó. Af öðrum yrkisefnum Jóni hugleiknum er ekki úr vegi að nefna náttúruna og við- horf mannskepnunnar til hennar, lands og gróðurs, en þar voru sjón- armið hans meira í ætt við fræðsl- ustefnu 18. aldar en rómantíkina. Hann gerðist snemma mikill áhuga- maður um skógrækt og jafnsnemma og þau Halldóra höfðu komið sér upp sumarbústað norðan Rauða- vatns tóku þau að rækta af kappi skóg á landskika þeim sem bústað- num fylgdi. Eftir því sem skógurinn óx varð þarna reitur hvíldar og un- aðar þar sem dvalist var langdvölum á sumrin og aldrei þreyttist Jón á því að uppfræða fjölskylduna, börn sín og síðar barnabörn, hvernig haga bæri samneytinu við móður jörð. Jón var glaðsinna að eðlisfari og vinmargur á árum áður, jafnt meðal skáldbræðra sem annarra, en eftir að föst skipan borgaralegra skyldu- starfa reisti skorður við samkomum og vinamótum þrengdist hópurinn, samfara því að með aldrinum gerðist Jón dulur um eigin hagi. Góðan vin átti hann frá fornu fari sem var Ólaf- ur Jóhann Sigurðsson rithöfundur. Þeir áttu það sammerkt að unna átt- högum sínum, Grafningi og Vatns- leysuströnd, og gróðri jarðar, grös- um og blómum, og það mun hafa verið bjargföst trá beggja að engum væri hollt að rjúfa svo tengslin við uppruna sinn að allar brýr væru brotnar. Það er í ljósi þessa sem mig langar að hafa yfir kvæði sem Ólafur Jóhann orti á sjötugsafmæli Jóns og birtist í Ijóðabókinni Að lokum undir heitinu Á afmæli vinar: Verði mér hugsað að veðrahami lægðum í undarlegri kyrrð um óbuganleikans blóm: Ljósbera á mel, lilju á strönd, bláhvíta í fjörumöl, eðaburnirótásyllu: þáveitégekkifyrrtil, vinurminngóður, en éghugsatilþín og heimti seigluna aftur. Beri migíeftirleit að upprunans lindum og reyni þar að lesa af lifandi vatninu lögmál þolgæðis og lögmál drengskapar: hvaðniðarþáíhlustum nemanafnþessvinar, sem lögmál þau bæði borið hefur ófólskvuð dýpra ílestum mönnum í dulu brjósti. Og hvenær fáum við þakkað semþessahöfumnotið? Þegar Jón Dan dó hafði hann spornað við ásókn dauðans í tæpa tvo mánuði. Það var um rismál sunnudaginn 27. febrúar að hann sofnaði til drottins síns, þess hins sama sem hann hafði heitið liðveislu sinni til deyjanda dags. Þorsteinn Gunnarsson. Við skulum líta upp til Guðs og virða fyrir okkur dásemdir hans. Kurteislega skulum við berja að dyrum og halda á húfunni í hendinni. Við skulum þurrka vel af okkur til þess að spora ekki hvítskúrað gólfið. Hljóðlega skulum við ganga inn til þess að vekja ekki Guð - hann gæti hafa lagt sig í rökkrinu. Við skulum læðast inn að kommóðu þar sem englaspilið ymur og tveir gylltir englar snúast hring eftir hring; ó, hvílík dásemd. Og ef við snertum ekki á nokkrum hlut fáum við að koma aftur þegar við erum orðnir gamlir. (Jón Dan.) Gæfa mín var sú að báðir afar mínir voru rithöfundar. Frá því ég komst til vits og ára hafa bækur þeirra veitt mér mikið yndi. Nú eru þeir báðir farnir og missir minn er mikill. Afi Jón Dan, eins og við barna- börnin kölluðum hann, var mjög fróður maður og yndislegt skáld. Alltaf var gott að setjast við hlið hans og umræðumar ætíð áhuga- verðar. Ég er búin að vera búsett erlendis í ellefu ár og því erfitt að hitta ekki fjölskyldu og ástvini eins oft og mað- ur óskar. Þegar ég kom til Islands um síðustu jól gat ég ekki vitað að þær stundir sem ég átti þá með afa yrðu þær síðustu. Ég færði afa pennasett í von um að það yrði mikið notað við skriftir til þess að gleðja mig og aðra. Þær skriftir verða því miður ekki fleiri í þessum heimi. Það er erfitt fyrir okkur sem eftir stöndum, en ég veit, elsku afi, að þú ert kominn á góðan stað og þér líður vel. Elsku amma, pabbi, Magga, Þuiý og Vallý, megi góður guð styrkja ykkur. Ásdís Dan. Ég átti því láni að fagna að ganga lífsgönguna í tæp sextíu ár í nánum tengslum við mág minn Jón Dan. Hann hafði mikil áhrif á mig bæði innan fjölskyldunnar og sem yfirmaður á vinnustað. Ég vann eitt sumar undir hans stjórn í verksm- iðjunni Vífilfelli hf. þar sem hann var verksmiðjustjóri og síðar um tíma í ríkisfjárhirslunni. Stjórn hans á vinnustað var til fyrirmynd- ar. Hann gerði miklar kröfur til starfsfólksins en ekki síður til sjálfs sín. Hann var einlægur áhugamaður um garðrækt og nutum við góðs af því í fjölskyldu minni. Áttum við hvort sinn sumarbústaðinn á sam- liggjandi lóðum í nágrenni Reykja- víkur. Börnin mín sem ólust upp í návist hans, lærðu af honum að um- gangast náttúru landsins og stunda garðrækt. Þeim fannst gott að koma við hjá „afa Jóni Dan“ eftir erfiða fjallgöngu, fjallið var reyndar ekki annað en hæðardrag ofan við brekk- una, og fá hjá honum rófu eða næpu og um leið örlítinn fyrirlestur um vistvæna ræktun. En það voru ekki bara jrörnin mín sem lærðu af hon- um. Ég minnist þess að hafa eitt sinn talið mig vera búna að undirbúa hol- ur fyrir trjáplöntur sem hann hafði gefið mér þegar hann kom í hægðum sínum til að líta eftir hvort allt væri í lagi. Ég fékk þá hollu lexíu, að holan ætti að vera dýpri, áburðurinn ívið betur útilátinn og plantan sjálf mátulega djúpt sett niður. „Það þarf
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.