Morgunblaðið - 18.07.2000, Blaðsíða 32

32 ÞRIÐJUDAGUR 18. JÚLÍ 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Ami Sæberg
Ititstjórinn og gagnrýnandinn Richard Vine.
SAGAN
Á BAK VIÐ
LISTAVERKIN
Bandaríski ritstjórinn og listgagnrýnandinn Richard Vine er
menntaður í bókmenntum, en segist hafa lent í „vondum“ félags-
skap listamanna svo hann hafí ekki getað slitið sig frá listheiminum
síðan. Fríða Björk Ingvarsdóttir ræddi við hann um fyrirlestra
sem hann heldur í Reykjavík og á Akureyri, en þeir fjalla meðal
annars um framandleika samtímalista og hlutverk listtímarita.
RICHARD Vine, einn ritstjóra
listtímaritsins Art in Amer-
ica, er nú staddur hér á landi.
Hann mun halda tvo fyrirlestra með-
an á dvöl hans stendur og verður sá
fyrri í Listasafni Reykjavíkur, Hafn-
arhúsi í kvöld kl. 20. Fyrirlesturinn
nefnist „Why is Contemporary Art
so Weird?“ eða „Hvers vegna er
samtímalist svona furðuleg?" Síðari
íyrirlesturinn verður annað kvöld kl.
20 í Listasafninu á Akureyri og nefn-
ist „Sex, Lies and Art Magazines"
eða „Kynlíf, lygi og listtímarit".
Vine er með doktorspróf í bók-
menntum írá háskólanum í Chicago
og hefur áður gegnt ritstjórastöðu
hjá tímaritum á borð við Chicago
Review og Dialogue: An Art Joumal.
Greinar hans um listir, bókmenntir
og menningarsögu hafabirst fjöl-
mörgum öðrum virtum tímaritum, en
hann hefur einnig stundað kennslu-
störf í Bandaríkjunum og víðar.
laðamaður hitti Vine yfir
kaffibolla til að forvitnast um
þessa fyrirlestra, og spurði
fyrst hvað það væri sem ræki bók-
menntamann til þess að fjalla um
myndlist.
„Venjulega svara ég þessu á þann
veg að ég hafi einfaldlega lent í vond-
um félagsskap,“ segir Vine og hlær.
„En sannleikurinn er sá að ég var
kvæntur konu sem sá um listsýning-
ar og stjórnar nú listasafni. List-
heimurinn er nú einu sinni þannig,
eins og þú kannski veist, að ef maður
rekur þar inn nefið þá er engin leið að
koma sér út aftur. Þetta er ein alls-
heijar hringiða - allt í einu áttaði ég
mig á því að allir sem ég þekkti voru
ýmist listamenn, galleríeigendur eða
listsafnarar. Svo ég hugsaði með mér
að hér væri kannski eitthvað áhuga-
vert til að skrifa um út frá mínum
forsendum. Ég held að minn bak-
grunnur úr bókmenntunum hafi haft
merkjanleg áhrif á það hvemig ég
upplifi myndlist - á einhvem máta er
ég frjálsari heldur en þeir sem eru
menntaðir í listum. Ég hef t.d. engra
hagsmuna að gæta í listaklíkunum og
get því nálgast hlutina frá sjónarmiði
þess sem er utanaðkomandi. Ég hef
einnig reynt að viðhalda bókmennta-
legum áhuga mínum á frásögninni
sem slíkri, sem kannski er frekar
gamaldags viðhorf. Því er það oft svo
að jafnvel huglægustu myndverk
verða til þess að ég reyni að gera mér
í hugarlund hver „sagan“ á bak við
þau sé,“ segir Richard og brosir.
annig skapast það samhengi
sem ég skoða hlutina út frá.
Annars er það sem ég ákveð
að fjalla um algjörlega handahófs-
kennt,“ viðurkennir hann. „Ég hef
skrifað um allt milli himins og jarðar
á listsviðinu og yfirleitt mótast val
mitt af því hvemig áhrif viðkomandi
list hefur á mig persónulega. Það má
segja að það hugarfar sem ég beiti
við vinnu mína sé tvíþætt. Þegar ég
fer inn í sýningarsal til þess eins að
skoða list ánægjunnar vegna, þá er í
raun og veru mjög fátt sem vekur
áhuga minn. Ef ég hins vegar er á
ferðinni með það í huga að skrifa um
eitthvað, þá er margt sem höfðar til
mín sem ég hefði annars gengið
framhjá. Sú breyting á afstöðu minni
mótast þá af því hvaða möguleika ég
sé á því að útskýra verkin fyrir les-
endum mínum - eða á því hversu
auðvelt er að setja verkin í samhengi
við það sem ég þekki af eigin reynslu.
Sum list fellur mjög vel að ákveðinni
orðræðu - er augljóslega tengd
ákveðnum hlutum úr fortíðinni eða
einhverju sem er að gerast í nútím-
anum. Stundum falla verkin hrein-
lega vel að umfjöllun um þann miðil
sem listamaðurinn hefur ákveðið að
nota og þá skrifa ég um það. Auð-
vitað er maður alltaf að vonast eftir
hinum fullkomnu kringumstæðum
þegar listin höfðar sterkt til manns
og er jafnframt þess eðlis að hægt er
að fjalla um hana. Það gerist stund-
um, en þó ekki oft. Ég er samt hepp-
inn að því leyti að ég vel mér mín við-
fangsefni sjálfur, enda er það
forsenda þess að hægt sé að skapa
ákveðna sýn innan tímaritsins."
yrirlesturinn sem Vine flytur
á Akureyri fjallar að nokkru
leyti um þá sýn, eða um hlut-
verk listtímarita. Vine segir mjög
mikilvægt að rannsaka hvaða hlut-
verki tímarit á borð við Art in Amer-
ica gegnir í því að færa heiminum
sem heild ákveðna sýn á samtímalist.
„Ég sé þetta hlutverk sem þátt í
alþjóðavæðingu heimsins þar sem
allir verða fyrir sömu áhrifunum,"
segir Vine. „Svæðisbundin sérkenni
og menningarleg einkenni fara
minnkandi hvort sem um er að ræða
klæðaburð, tungumál eða bókmennt-
ir, því þróunin stefnir í átt að einu al-
heimskerfi. Ég verð að viðurkenna
að ég hef blendnar tilfinningar gagn-
vart því að vera hluti af þeirri þróun.
En ég held samt að hún sé óumflýj-
anleg og því væri kjánalegt að reyna
að spyrna við henni. Meðan á ferlinu
stendur verðum við einfaldlega að
spyija okkur hvaða áhrif þetta kem-
ur til með að hafa og hvort þau eru af
hinu góða eða illa.“
að sem er að gerast í hinum al-
þjóðlega listheimi í dag er
nokkuð sem við sáum gerast
innan Bandaríkjanna fyrir nokkrum
áratugum," heldur Vine áfram. „Fólk
vann að list sinni á hinum og þessum
stöðum í landinu og hafði litla sem
enga yfirsýn. Allt í einu um miðja
öldina urðu straumhvörf, þegar allir
fóru að skoða sömu tímaritin sem
gefin voru út í New York, og urðu því
fyrir samskonar áhrifum. Þetta var
sérstaklega áberandi þegar listtíma-
ritin hófu að birta litmyndir. I dag
hættir okkur til að gleyma hversu
áhrifamikil sú tækni var á sínum
tíma. Tímaritin höfðu þannig bein
áhrif á það sem listamenn víðs vegar
um Bandaríkin voru að gera. Hinn
bandaríski listheimur varð allt í einu
mun minni og einsleitari.“
Vine segir að þessi þróun sam-
tímalista í heiminum sé at-
hyglisverð og þess eðlis að
ekki megi horfa fram hjá henni.
„Tímaritið sem ég vinn fyrir hefur
aðsetur í New York, í ákveðnu um-
hverfi,“ segir hann til skýringar. „Við
þróum okkar sýn eins og ég sagði áð-
an, í samræmi við þetta umhverfi.
Síðan er okkur boðið að koma til ann-
arra staða eða jafnvel framandi
landa og kanna listvettvanginn þar,
en jafnvel í ókunnu umhverfi hljótum
við óhjákvæmilega að mótast af
þeirri stefnu sem við höfum tekið
heima í New York. Við förum ef til
vill til Japan og hittum listamenn
sem eru að vinna samkvæmt alda-
langri japanskri hefð. Auðvitað virð-
um við þá hefð íyrir okkur upp að
vissu marki, en tilhneigingin er samt
sem áður að ýta því til hliðar og ein-
beita sér að því sem maður þekkii’
betur úr sínu eigin umhverfi, þ.e.a.s.
að þeim samtímalistamönnum sem
vinna á alþjóðlegum grundvelli. Okk-
ar upplifun er síðan beint til baka í
þetta ákveðna menningarumhverfi
þegar umfjöllunin birtist í tímaritinu
og þar hefur hún bein áhrif. Þetta er
eins og þegar alþjóðleg risafyrirtæki
setja mark sitt á ímynd mismunandi
menningarheilda. Þarna er um að
ræða einstök alþjóðleg fyrirbrigði,
sem eru ekki beinlínis að þröngva
neinu upp á viðkomandi menningu,
en vegna þess hve þau eru fjársterk
og áhrifamikil hafa þau mótandi
áhrif.“
Fyrirlestur Vine í Listasafni
Reykjavíkur í kvöld fjallar eins og
áður er getið um það sem svo margir
listunnendur hafa spurt sig, en gagn-
rýnendur hafa ef til vill veigrað sér
við að fjalla um; af hverju samtíma-
list sé svona furðuleg.
Richard Vine segir þetta vissulega
vera spurningu sem brenni á mörg-
um. „En ég held samt að fyrsta verk-
efni gagnrýnanda sé að missa ekki
sjónar af því sem er furðulegt eða
framandi," segir hann. „Þegar maður
er í minni stöðu er auðvelt að verða
ónæmur og ímynda sér að það sem
maður upplifir í listheiminum sé
venjulegt eða hversdagslegt í augum
allra. Það er því afar mikilvægt að
viðhalda tengslum sínum við hinn al-
menna áhorfanda. Að vera fær um að
upplifa ólíkar kenndir, svo sem upp-
nám og undrun yfir því sem verður á
vegi manns, eins og svo margir sýn-
ingargesta gera. Það er hreint ekki í
þágu listarinnar ef við hættum að
verða fyrir þessum áhrifum, sama
hversu margir reyna að halda því
gagnstæða fram. Stór hluti samtíma-
listar er beinlínis sköpuð til þess að
valda uppnámi eða usla, markmið
hennar er að vekja furðu.“
argir láta það fara í taug-
arnar á sér hversu illa unn-
in samtímalist virðist oft
vera,“ segir Vine. „Stundum er hún
búin til úr ódýrum efnum eða sett
saman á annan hátt er ekki felur
beinlínis í sér mikla handavinnu. En
við megum ekki gleyma því að hlut-
verk listarinnar í þjóðfélaginu hefur
breyst mjög ört undanfarna áratugi.
Listin er ekki lengur sniðin að smekk
ákveðinnar valdastéttar. I gegnum
aldimar var list alltaf búin til fyrir
aðila úr „æðri“ stéttum. Sá sem
keypti listaverk var ýmist úr aðal-
stétt, klerkastétt eða embættis-
mannastétt. Þá var gerður samning-
ur við listamanninn og það var í raun
sama hversu mikið listamaðurinn
hafði út á yfirvaldið eða hlutskipti
sitt í lífinu að setja, það fólst alltaf
ákveðin friðþæging í því að skapa
eitthvað fyrir fyrir þetta „æðra“ vald
- fyrir þetta mótandi afl sem stjórn-
aði þjóðfélaginu."
Vine segir þetta hafa breyst á
mjög afdrifaríkan máta með
risi borgarastéttarinnar. „Þá
tekur riðskiptajöfurinn við hlutverki
verndara listanna og staða lista-
mannsins verður allt önnur. Lista-
maðurinn fer að vinna fyrir aðila sem
í hans augum er jafningi hans í fé-
lagslegum skilningi - og jafnvel ein-
hvern sem hann innst inni álítur
standa sér langt að baki vitsmuna-
lega. í hagsmunasambandi af þessu
tagi eru samskiptin af allt öðrum
toga og mun skilyrtari. Oft er um
ákveðna vanþóknun að ræða frá
hendi listamanbsins og löngun eða
tilhneigingu til að hneyksla. Svo má
auðvitað velta því fyrir sér, sem ekki
er síður merkilegt, af hverju þetta
fólk úr borgarastétt kaus - og kýs
enn í dag - að styðja við list sem
hafnar öllum þeim gildum sem borg-
arastéttin byggir sitt daglega líf á,“
segir Vine.
Hann bendir á að þetta sé kannski
ekki svo augljóst á Norðurlöndum
þar sem ríkisvaldið styður kerfis-
bundið við listir. „En í Bandaríkjun-
um stendur listin og fellur með
safnaranum, safnarinn er það afl sem
knýr listheiminn áfram. Þessir safn-
arar eru yfirleitt auðkýfingar og
áhrifamenn sem beinlínis styðja list
sem er gagnrýnin á það kapítalist-
íska kerfi sem auður þeirra grund-
vallast á. Ég er alveg hugfanginn af
þessu tvíræða sambandi," segir
Richai-d Vine og leggur áherslu á orð
sín, „af þessari siðferðislegu tog-
streitu sem heldur listsköpuninni
gangandi. En ég vil nú samt ekki
segja frá öllu sem ég ætla að ræða í
fyrirlestrunum mínum, en þetta er
einmitt einn þáttur í þeirri umfjöll-
un.“
Aðspurður um sterka tilhneig-
ingu samtímalista til að
storka viðteknum venjum og
hafna gildum samfélagsins segir Vi-
ne: „Listsköpun hefur þróast í það að
verða mjög ögrandi, og það er að
hluta til vegna þess hvemig markað-
urinn starfar. Listsköpun er eitthvað
sem mjög fáir stunda, en samt sem
áður er mikið offramboð á listasvið-
inu. Sú staðreynd leiðir síðan til
ákveðinnar örvæntingar þar sem
listamenn reyna að ganga eins langt
og þeir geta, því þeir eru í raun og
veru að leita ákveðins framandleika
sem skilur þeirra list frá annarri.
Þessu má líkja við þá stöðu í auglýs-
ingaheiminum þegar samkeppni er á
milli svipaðra vörutegunda. Þá er
áherslan lögð á að vekja athygli á því
sem er öðruvísi til að neytandinn geti
valið á milli. Listamenn samtímans
eru að leika svipaðan leik hvort sem
þeir gera sér grein fyrir þvi eða ekki.
Þar að auki starfa þeir í vitsmuna-
legu umhverfi þar sem engin ríkjandi
heimsmynd er viðurkennd. Á öldum
áður gátu listamenn ætíð reitt sig á
ákveðna heimsmynd þar sem allir
menn áttu sér sinn stað í tilverunni
og allt var í ákveðnum skorðum. Nú
er þessu farið á annan veg. Það sem
okkur birtist í samtímalistum er því
að einhverju leyti afleiðing af því hve
margir keppa um fá tækifæri, allir
sækjast eftir ákveðnum framand-
leika til að falla ekki inn í fjöldann.“
Vine segir að gagnrýnendum í
dag sé því ákveðinn vandi á
höndum; „áður fyrr voru
listamenn að vinna innan ákveðinnar
stefnu sem á hverjum tíma fyrir sig
gaf tóninn um hvernig hlutimir ættu
að vera. Annaðhvort unnu listamenn
innan viðtekinnar venju eða þá að
þeir skiptu engu máli. Þetta um-
hverfi er ekki til staðar lengur, í dag
er allt jafn rétthátt sama hversu ólík-
indalegt það kann að virðast - og allir
eiga kröfu til þess að við gerum þeim
einhver skil í skrifum okkar um list-
ina,“ sagði Richard Vine að lokum.