Morgunblaðið - 18.07.2000, Síða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 18. JÚLÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
I
LISTIR
VILBORG Dagbjartsdóttir er sjö-
tug í dag. Af því tilefni hefur JPV
forlag gefið út bókina Þrjár sögur
eftir Saki, í þýðingu Vilborgar.
Vilborg er löngu kunn fyrir
ljóðagerð sína og þýðingar. Hún
hefur einnig unnið að þáttagerð
fyrir Ríkisútvarpið, samið barna-
bækur og kennt við Austurbæjar-
skólann í Reykjavík, þar sem hún
lauk 45 ára kennsluferli 1 vor sem
Ieið. Vilborg hlaut í maí síðastliðn-
um bókmcnntaverðlaun IBBY fyrir
framlag sitt til menningar barna og
störf sín í þeirra þágu og þann 17.
júní síðastliðinn sæmdi Forseti Is-
lands Vilborgu heiðursmerki hinn-
ar íslensku fálkaorðu.
Bókin Þrjár sögur eftir Saki inni-
heldur þrjár smásögur. Saki var
höfundarnafn Hectors Hughs
Munros, ensks skálds og blaða-
manns, sem fæddist í Burma árið
1870. Saki var einn snjallasti smá-
sagnahöfundur Breta og var eink-
um þekktur fyrir leiftrandi kfmni
og háðsádeilu á enskt smáborgara-
h'f. Hann ólst upp hjá frænkum sin-
um í Bretlandi eftir að móðir hans
lést og er efniviður niargra smá-
sagna hans sóttur þangað. Svo er
með þær sögur sem nú koma út í
þýðingu Vilborgar. Sögurnar þrjár
fjalla allar um börn og samskipti
þeirra við fullorðið fólk. Börnunum
tekst í öllum tilfellum að leika á
fullorðna fólkið með misjöfnum af-
leiðingum. Sögurnar iða af ki'mni,
háði og stjórnleysi, en þó er í þeim
undirtónn miskunnarleysis og
óhamingju. Vilborg beitir gjarnan
háði fljóðum sfnum, með sakleysis-
legu sjónarhorni barns, lfkt og Saki
gerir íþessum sögum.
„Ég eignaðist fyrir löngu síðan
bókina „The Best ofSaki“, þar sem
Graham Greene valdi bestu sögur
Sakis. Mór þótti óskaplega gaman
að þessum sögum,“ segir Vilborg.
„Ég varð strax alveg heilluð af sög-
unni Ruslakompan.
Þessi lýsing á strákn-
um er svo heillandi og
fyndin. Ég fór strax að
glíma við að þýða sög-
una, en gekk ekkert
vel. Bókina og drögin
að þýðingunni geymdi
ég f litlum kassa inni f
skáp, líkt og Iitlar
stelpur eru með. Fyrir
þremur til fjórum ár-
um tók ég mig svo til
og lauk við þýðinguna
og þýddi auk þess aðra
sögu, Sredni Vashtar,
sem líka er í bókinni.
Það var fyrir Ríkisút-
varpið og þátturinn
nefndist Tvær sögur eftir Saki. Svo
þegar kom til að gefa eitthvað út í
tilefni af afmælinu mfnu ákváðum
við Jóhann Páll Valdimarsson að
gefa þessar sögur út. Þó að þessar
sögur séu gamlar, skrifaðar fyrir
fyrri heimsstyrjöld, eru þær alveg
jafn skemmtilegar. Mér finnst líka
vanta smásögur, það koma of sjald-
an út þannig bækur. Ég vildi endi-
lega hafa stelpu líka sem sögu-
hetju, svo ég ákvað að þýða eina
sögu enn. Það var Opinn gluggi -
og ekki er hún síst. Seinasta sagan
er náttúrulega mjög átakanleg og
fyrsta sagan er það í raun líka á
vissan hátt. Þó að sagan sé fyndin
sér maður hver kjör söguhetjunnar
eru. En það er nú einu sinni þannig,
að böm eiga alltaf framtíðina fyrir
sér. Þess vegna enda allar barna-
sögur vel. Það er svo merkilegt, að
þó að þau séu f slæmum aðstæðum
eiga þau alltaf bjarta framtíð, alltaf
von. Við getum ekki skrifað fyrir
börn sem eiga ekki eitthvað fram-
undan. Þau eru að byrja lífið.“
Þessar sögur enda ntí ekki vel.
„Nei, þær gera það ekki. Það er
ekki hægt að segja það, seinasta
sagan er mjög átakanleg. En samt
er það þessi sérkenni-
legi húmor Sakis sem
er engu öðru líkur,
sem gerir þessa hluti
þannig að þeir verða
svo skemmtilegir."
Eru þetta sögur fyr-
ir börn eða sögur fyrir
fullorðna?
„Sögur Sakis hafa
nú aldrei svo ég viti til
verið gefnar sérstak-
lega út fyrir börn.
Samt sem áður eru
þetta sögur sem börn
geta haft gaman af.
En þó að þær séu um
börn eru þær ekkert
skrifaðar handa böm-
um. Þetta eru mjög beittar smásög-
ur og hann er þarna að vinna úr
sinni eigin æsku.“
Eru þetta sögur um framandi
heim, liðna tíð í öðru landi eða eru
þær um eitthvað sem allir kannast
við?
„Mannleg reynsla og tilfinningar
mannsins, þær hafa ekkert breyst.
Það er einmitt svo gaman að lesa
um umhverfi sem er framandlegt.
Það er heillandi að lesa um heim
sem er öðruvísi en sá hversdags-
heimur sem maður lifir í sjálfur.
Það er einmitt það sem bækurnar
færa okkur. Það er hægt að fara
inn f annan heim. Bókin heldur
miklu fleiri möguleikum opnum
heldur cn til dæmis kvikmyndin
eða leikhúsið að því leyti til, að
lesandinn hann getur skapað um-
hverfið. Ef hann hefur þroskað
með sér að lesa og njóta þess sem
er lesið getur hann skapað heim
sem er raunverulegur og getur
búið með honum.“
Er eitthvað líkt með þínum stíl
ogstíl Sakis?
„Ég yrði mjög stolt ef svo væri.
Ég gæti vel trúað því að þessar sög-
ur hafi haft djúp áhrif á mig, en
það hvarflar nú ekki að mér að ég
sé komin við hliðina á honum."
Saki hefur þá verið einn af þínum
eftirlætisrithöfundum?
„Já, það hefur nokkuð verið þýtt
eftir hann og birt í tímaritum. Ég
hef lesið margar sögur hans, þar
sem mér hefur alltaf þótt gaman að
smásögum. Tungumálið hefur
löngum verið ein helst skemmtun
íslendinga og þegar ég var barn
voru alls konar leikir að tungumál-
inu það sem við sóttum mesta gleði
í á löngum vetrarkvöldum. Auð-
vitað lfka að lesa, það var allt lesið
upp til agna sem náðist í.“
Finnst þér þetta hafa breyst?
„Það held ég ekki. Það fæðist
enginn talandi. Menn eru alla ævi
að læra tungumálið og glfma við að
tjá tilfinningar sfnar og hugsun á
máli sem hæfir. Flest börn eiga
núna kost á að læra mörg tungumál
og læra strax í grunnskóla fleiri
tungumál en móðurmálið. Svo
þurfa þau líka að læra myndmál og
tjáningu kvikmyndanna, teikni-
myndasagna og allt er þetta tengt
tungumálinu. En það byggist allt á
lesmálinu. Sá sem hefur ekki lært
og tileinkað sér lestur, hann er ekki
fær um að njóta hinna hlutanna.
Þess vegna er bókin ekkert á neinu
undanhaldi, í þeirri merkingu að
hún er alltaf jafn mikilvæg. Það
getur verið að varan bók, sem alltaf
er verið að tala um, þessa hönnuðu
vöru sem er sett í sellófan og seld
til gjafa og annað slíkt, sé á undan-
haldi. En sjálf sagan, þetta að segja
öðrum hug sinn eða að tjá skynjun
sína og list; það heldur alltaf áfram
að vera jafn mikilvægt, eftirsókn-
arvert og nauðsynlegt og það hefur
verið. Það eru bara formin sem
breytast. í skólanum fannst mér að
áhugi barnanna væri síst minni á
þessum hlutum en hann hefur alltaf
verið og ég held að þannig sé það
almennt."
Nikulás! Nikulás!" æpti
hún. „Komdu þarna út
undireins. Það er ekki
til neins fyrir þig að
reyna að fela þig; ég
sé þig alltaf.“
Kannski var þetta í fyrsta sinn í
tuttugu ár að einhverjum stökk bros
í þessari ruslakompu.
Skyndilega breyttust reiðileg köll-
in í angistaróp og sárbeiðni til ein-
hvers að koma henni til hjálpar á
stundinni. Nikulás lokaði bókinni,
setti hana gætilega á sinn stað í
horninu og dustaði svolitlu ryki yfir
hana af dagblaðastafla þar hjá.
Síðan læddist hann út úr komp-
unni, læsti dyrunum og lét lykilinn
nákvæmlega á sama stað og hann
tók hann. Frænka hans var enn að
kalla á hann þegar hann gekk rólega
inn í fremri garðinn.
„Hver er að kalla?“ spurði hann.
„Ég,“ var svarað handan við vegg-
inn. „Heyrðir þú ekki til mín? Ég var
að leita að þér í stikilsberjagarðinum
og hrasaði ofan í regnvatnsþróna, til
allrar hamingju var ekkert vatn í
henni, en barmarnir eru svo hálir að
ég kemst ekki upp úr henni. Sæktu
litla stigann undir kirsuberjatrénu.“
„Mér var bannað að fara inn í stik-
ilsberjagarðinn,“ svaraði Nikulás án
tafar.
„Ég sagði að þú mættir það ekki
og nú segi ég að þú megir það,“ sagði
röddin úr regnvatnsþrónni, frekar
óþolinmóðlega.
„Röddin í þér hljómar ekki eins og
röddin í Frænku,“ andmælti Niku-
lás. „Þú gætir verið Ljóti karlinn að
freista mín til að vera óhlýðinn.
Frænka segir oft að Ljóti karlinn
freisti mín og ég láti alltaf undan. í
þetta sinn ætla ég ekki að láta undan
freistingunni.“
„Hættu þessu bulli,“ sagði fanginn
í þrónni, „farðu og sæktu stigann.“
„Verður jarðarberjasulta út á
brauðið í drekkutímanum?" spurði
Nikulás sakleysislega.
„Auðvitað verður það,“ sagði
frænkan en ákvað með sér að Niku-
lás skyldi ekki fá ögn af sultunni.
„Nú veit ég að þú ert Ljóti karlinn
en ekki Frænka,“ hrópaði Nikulás
glaðlega.
Úr sögunni Ruslakompan.
Kímni og háð með sakleysis-
legu sjónarhorni barns
Vilborg
Dagbjartsdóttir
Að þekkja innviðaskip-
an barokktónlistar
Að halda#
sínu striki
TONLIST
Skálholtskir kja
KAMMERTÓNLEIKAR
Flutt var Tónafórnin eftir
Johann Sebastian Bach.
Flytjendur voru; Katy Bircher,
Kati Debretzeni, Mark Levy,
Carole Cerasi og James Johnstone.
Laugardagurinn 15. júli', 2000.
ÞAÐ var harla lítið sagt um Tóna-
fómina eftir J.S. Bach í efnisskrá,
sem er í raun bagalegt fyrir þá sem
ekki eiga það í fórum sínum eða
hafa þekkingu og hlustunarreynslu
til að greina það sem er á seyði í
þessu sérstæða verki. Jafnvel sagan
um tilorðningu verksins, þ.e. heim-
sókn Bachs til hirðar Friðriks mikla,
þar sem Carl Philipp Emanúel
starfaði, hefði mátt vera tilgreind.
Þessi heimsókn Johanns Sebastians
til Berlínar þótti nokkur tíðindi og
tók konungur á móti honum með
töluverðri viðhöfn. Meðan á heim-
sókninni stóð gerist það, að Johann
Sebastian bað konung um stef en
konungur var leikinn ílautuleikari.
Konungur varð við þeirri málaleitan
og Johann Sebastian lék af fingrum
fram þriggja radda fúgu yfir stefið
og einnig sex radda fúgu yfir eigið
stef. Heimkominn fullgerði meistar-
inn þetta verk en stoðkaflar þess
eru nefnd þriggja radda fúga, er
hann nefnir Ricercare, annað
Ricercare fyrir sex raddir, löng og
glæsileg tríósónata og kanón fúga í
yfirfimmund. Kanónamir em flestir
stuttir, þar semkonungsstefið er
notað í ýmsum útfærslum, skreytt-
um, viðsnúnum, spegil og krabba og
í breyttri hrynskipan og á stundum
með svo kölluðum obligato viðbótar-
röddum, sem mynda kanónumgjörð
fyrir konungsstefið. Þessir kanón-
þættir era ótrúlega vel gerðir og
það sem merkilegt er, að þessar
flóknu samsetningar verða í hönd-
um Bachs oft sérlega skemmtileg
tónlist. Það er fátt vitað um hljóð-
færaskipan, en í flestum útfærslun-
um má sem best leika á orgel, eink-
um þar sem útfærslurnar verða
þijár raddir. Hið tignarlega sex
radda Ricercare og fjögurra radda
kanóninn fer vel á að leika á strengi
en þeir þættir, þar sem Bach tiltek-
ur hljóðfæraskipan, eru í áttundar-
kanóninum, sem er í tveimur rödd-
um á móti konungsstefinu, þar sem
kanónraddirnar skulu leiknar á
tvær fiðlur, einnig í tríósónötunni,
þar sem gert er ráð fyrir þverflautu,
fiðlu og continuo (selló og sembal)
og síðasta þættinum í útgáfu Bachs,
eilífðarkanóninum, sem er fyrir
sömu hljóðfæraskipan og tríósón-
atan. Það segir ef til vill nokkuð um
formhugsun Bachs, að fyrsti kanón-
inn er eilífðarkanón eins og sá síð-
asti, en slíka kanóna má leika enda-
laust, era án sérstaks niðurlags.
Enska tónlistarfólkið er allt frá-
bæiir hljóðfæraleikarar. Þar sem
Friðrik mikli var flautuleikari fór
vel á því að leika upphafið, konungs-
stefið, á flautu, þó þennan kafla
megi sem best leika á sembal. Ekki
var sérstakt bragð af útfærslu 1.
þáttarins, sem ekki var hnökralaus,
þótt ótrúlegt megi virðast. Það var
t.d. ekki alltaf gott samræmi í styrk
flautunnar og fiðlunnar, þar sem
fiðlan yfirtók styrkinn nokkuð oft og
einnig var semballinn frekar daufur.
Þá orkar það tvímælis að leika sex
radda ricercare þáttinn með tveim-
ur sembölum, því flautan, flðlan og
gamban gefa sembalnum lítið
hljómrými. Fyrir utan tríósónötuna,
sem var mjög vel flutt, sérstaklega
af fiðlaranum, voru aðrir kaflar
verksins einum of samlitir og sumir
jafnvel dauflega fluttir, eins og t.d.
hinn tignarlegi
sex radda ric-
ercare þáttur
sem tónleikarnir
enduðu á.
Því hefur verið
haldið fram, að
flestir kanónarnir
eigi helst erindi í
kennslu og víst
er, að örlítil leið-
sögn fyrir áheyr-
endur hefði ekki sakað, til skilnings
á þessu einkennilega uppgjöri
meistarans, sem birtist með áhrifa-
miklum hætti í Tónafórninni og
Kunst der Fuge. Á tímum Bachs
vora menn vanir slíkri innviðaskip-
an í tónlist en nú er það laglínan,
með fylgihljómum og jafnvel trymb-
ilverki undir, sem allir fá ómælda
kennslu og reynslu í að meta sér til
ánægju. Barokkmenn vissu um
formskipan kanónsins og fúgan
(Ricercare) var þeim sínálægt hlust-
unarefni og hinn kontrapunktíski
ritháttur var tónmál þess tíma.
Jón Ásgeirsson
TONLIST
Skálholtskirkja
EINLEIKUR Á SELLÓ
Sigurður Halldórsson flutti 1., 2. og
6. sellósvi'tuna eftir J.S. Bach.
Laugardagurinn 15.júlí2000.
EINLEIKSVERKIN fyrir fiðlu
og selló, eftir J.S. Bach hafa verið
mönnum nokkur ráðgáta, bæði
vegna þess hve krefjandi þessi verk
eru tæknilega og einnig sú stað-
reynd, að þessi
verk era í raun
stórbrotin að
allri gerð og þótt
nokkrir þættir
þeirra standi
upp úr, eins og
t.d. d-moll
chaconnan, sem
lengi var við-
fangsefni róm-
antísku tón-
skáldanna, í tilraun þeirra til að
umskrifa verkið. Sellósvítumar era
af mörgum taldar heilsteyptari, hvað
snertir formskipan og innra jafnvægi
en fiðlueinleiksverkin (þijár sónötur
og þrjár partítur) enda eru þar minni
frávik frá hefðbundna svítuforminu
en í fiðluverkunum, eins og t.d. fúg-
urnar í þremur sónötunum og
chconnan, sem er hvað snertir form-
skipan, viðbót við d-moll partítuna
(nr. 2).
Það að ætla sér að leika allar selló-
svítumar á tvennum tónleikum er
nokkuð djarft tiltæki og í raun ekki
ætlandi öðram en þrautreyndum ein-
leikara, ef vel skal að verki staðið, því
þótt hver einasti sellisti, sem hefur
metnað og getu til, ævi öll þessi verk,
er samt varla auðhlaupið að því að
skila þeim á tónleikum undir því álagi
sem slíku tilstandi fylgir. Sigurður
skiptir þessum verkum á tvenna tón-
leika og verða þeir seinni 28. júlí nk.
og mun hann þá leika 3.,4. og 5. svít-
una.
Á fyrri tónleikunum í Skálholts-
kirkju, sl. laugardag, lék Sigurðar
Halldórssonar tvær fyrstu svíturnar
og þá sjöttu og stillir þá saman þeim
léttustu (nr. 1 og 2) á móti þeirri erf-
iðustu (nr. 6), enda hallaði mjög á
hvað sú 6. reyndist Sigurði erfið, þó
hann kynni tónferli verkanna og léki
þau af nokkru öryggi, og í raun nokk-
uð vel, sérstaklega þá fyrstu (BWV
1007) í G-dúr. það var hins vegar í
seinni hluta þeirrar nr. tvö, þar sem
gæta tók þess, að Sigurður ætti í erf-
iðleikum með inntónun hljóðfærisins.
Hvað sem hefur valdið, var sú sjötta
nánast í molum, hvað snertir tón-
stöðu og hljóman, sérstaklega í
þremur síðustu köflunum, báðum
gavottunum og gikknum, sem era,
ásamt saraböndunni (og reyndar allir
kaflarnir), sérlega erfið viðfangsefni.
Þrátt fyrir þetta, er óhætt að full-
yrða, að Sigurður er vaxandi sellisti
og má hann ekki láta deigan síga en
verður að halda sínu striki og stefna
að því, að ná enn betri tökum á þessu
galdraviðfangsefni, sem sellósvíturn-
ar eru og þá verða þessir tónleikar
honum til lærdóms en ekki neinn
endadómur, um hvað hann kann, get-
ur og hefur metnað til að keppa að og
trúir sjálfur, að hann eigi erindi við.
Jón Ásgeirsson

f

I