Morgunblaðið - 10.09.2000, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 10. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Meðalafkoma kúabúa árin 1991-1999
Byggt á reikningum kúabúa hvert ár
Upphæðir eru á verðlagi hvers árs
Tokjur búsins
Gjöld búsins
Hagnaður fyrir laun til eigenda
Fjöldi búa 203 198 203 221 230 210 215 225 139
Meðalbústærö 85.852 90.254 88.514 91.193 90.776 94.064 97.736 95.578 99.580
(greiöslumark) lítrar lítrar Irtrar lítrar Irtrar lítrar lítrar lítrar lítrar
Fjöldi og stærð kúabúa 1993 og 1999
Fjöldi Framleidd Stærðardreifing kúabúa
kúabúa mjólk og skipting mjólkurframl.
1993 a buin eftir stærð
909
bú
61%
485
bú
32%
I 7% I
1999
549
bú
45%
466
bú
17%
Kúabú sem
framleiða
minna en
75.000 I á ári
Kúabú sem
framleiða
75-125.000 I
^ á ári
Kúabú
sem framleiða
meira en
125.000 I á ári
1993
1999
Ljósmynd/Áskell Þórisson
Þar sem sjálfvirk mjaltatækni er viðhöfð ræður kýrin sjáif hvenær sál-
arhringsins hún vill láta mjólka sig.
kvóta meðal annars til að nýta þann
tækjabúnað og byggingar sem þeir
hafa fjárfest í enn betur og ná fram
meiri hagkvæmni í rekstrinum. Aðr-
ir bændur hafa notað tækifærið og
selt mjólkurkvótann til að draga sig í
hlé frá búskapnum, en hátt kvóta-
verð hefur ýtt undir þá þróun.
Það vekur athygli þegar afkomu-
tölumar hér að ofan eru skoðaðar að
á sama tíma sem búin hafa lítil laun
og eru að endumýja tækjabúnað og
húsakost eru búin að fjárfesta í
kvóta, en verð á honum hefur verið
afar hátt að undanfömu eða 200
krónur lítrinn.
Menn geta keypt kvóta með því að
auglýsa eftir honum eða gera tilboð í
það sem auglýst er til sölu. Þeir sem
eru að leita eftir að kaupa kvóta geta
einnig haft samband við afurðastöðv-
arnar eða búnaðarsamböndin sem
hafa haft milligöngu um viðskiptin.
Mjólkurbúin eiga mikilla hagsmuna
að gæta við að halda uppi framleiðslu
á viðkomandi svæði. Þau em því að
annast alls konar fyrirgreiðslu fyrir
bænduma. Búnaðarsamböndin að-
stoða hins vegar einstaklinga í þess-
um málum einkum með að hjálpa
þeim við pappírsvinnuna.
Mikilvægast að halda uppi
innanlandsmarkaði
Miðað við þær forsendur sem hér
hafa verið raktar virðist ekki mega
mikið út af bregða svo að bændur
sem standa í þessum fjárfestingum
eigi á hættu að komast í þrot - eða er
ekki svo?
„Auðvitað er ekki hægt að tryggja
neitt í þessum heimi og vissulega era
bændur að taka áhættu,“ segir
Snorri Sigurðsson. „Bændur fá um
67,70 fyrir iítrann á ári með bein-
greiðslunum svo að innkaupsverð
kvótans er þriggja ára sala án kostn-
aðar. Þeir sem kaupa á þessu verði
telja sig væntanlega hafa hag af því.
En staðan er sú að ríkið hefur gert
samning við kúabændur til ársins
2005 um ákveðnar beingreiðslur.
Þær gefa rekstraröryggi til þess árs.
Eftir það er enn óvissa með fram-
haldið og því líklegt en ekki öruggt
að kvótaverð eigi eftir að síga niður
eftir því sem styttist í lok þess samn-
ings. En mestu hagsmunir bænda
felast í því að halda uppi innanlands-
markaði íyrir sínar mjólkurvörur og
jákvæðri ímynd þeirra. Það hefur
tekist ágætlega hingað til.
Hver bóndi verður að meta það út
frá eigin aðstæðum hversu dýrt hann
kaupir kvóta,“ segir Þórólfur Sveins-
son. ,Að sjálfsögðu skiptir það miklu
máli að framleiðsluaðstaðan sé fyrir
hendi. í mjólkurframleiðslu er mikið
fjármagn bundið á hverja krónu í
veltu. Það skiptir því mjög miklu
máli hvemig lánasamsetningin er og
vissulega geta einhverjir lent í koll-
steypu. Eg veit reyndar ekki um
neinn atvinnurekstur sem er svo ör-
uggur að ekki sé hægt að lenda í
vanda. En spumingin er hvort búið
er rekstrarhæfara eftir nokkur ár
með því að kaupa kvóta en að láta
það ógert.“
Afurðastöðvarnar auðvelda
bændum kvótakaupin
Til að auðvelda bændum kvóta-
kaupin hafa einstaka afurðastöðvar
aðstoðað bændur við kaupin með
fjárhagslegri fyrirgreiðslu eins og
áður segir. Kaupfélag Skagfírðinga
hefur til dæmis stutt dyggilega við
bakið á bændum í héraðinu við
kvótakaup á undanfomum ámm og
hefur því safnast umtalsverður kvóti
þar á tiltölulega stuttum tíma.
„Það var í ársbyrjun 1995 sem við
byrjuðum að útvega bændum mjólk-
urkvóta. Þá var héraðskvótinn 7,8
milljónir lítra en nú er hann 9,6 millj-
ónir lítra,“ segir Geirmundur Valtýs-
son fjármálastjóri Kaupfélags Skag-
firðinga. „Við lánuðum bændum
fjármagn á mjög hagstæðum kjör-
um. Ef þeir hefðu þurft að taka hefð-
bundin bankalán hefðu þeir ekki get-
að stigið þetta skref. Það em
tæplega 90 bændur í héraðinu sem
framleiða mjólkina og framleiðslan á
hvert heimili er um 115 þúsund lítr-
ar.
Kaupfélagið hefur á undanfömum
áram verið að bæta aðstöðu sína og
byggði fyrir all mörgum árum stóra
ostageymslu. Til þess að nýta þessa
fjárfestingu þarf meira hráefni.
Þannig kemur aðstoðin við bændur
bæði þeim og afurðasölunni til góða,“
segir Geirmundur.
Verða framleiðslustyrkir
afnumdir árið 2005?
Ymislegt bendir til þess að
Evrópusambandið muni leggja það
til að dregið verði úr framleiðslu-
styrkjum til mjólkuriðnaðarins eða
hann lagður niður í aðildarlöndum
þess árið 2005 en hvaða áhrif mun
það hafa á stefnu okkar íslendinga í
þessum efnum?
„Þessi umræða hefur ekki haft
vemleg áhrif á kvótasöluna, enda
ekkert ákveðið um þetta hjá Evrópu-
sambandinu,“ segir Þórólfur. „Eg er
þeirrar skoðunar að ef samfélagið
setur einhverjum umsvifum skorður
í formi kvóta þá sé það nánast óhjá-
kvæmilegt að kvótinn eða réttindin
sem í honum felast geti færst á milli
einstaklinga fyrir þeirra eigin til-
verknað.
Almenn stefnumörkun innan ESB
er að minnka þessa styrki,“ segir
Torfi. „í staðinn hefur verið rætt um
að taka upp styrki sem myndu gagn-
ast sömu aðilum eða svæðum til ann-
arra nota eins og að rækta skóg eða
vernda grunnvatn svo dæmi séu tek-
in. Mér finnst ekkert ólíklegt að sjá
svipaða þróun hér á landi.“
Of mikill mjólkurkvóti
á of fáar hendur?
Þegar horft er til framtíðar vakna
fleiri spumingar um kvótamálin.
Með stækkun búanna kemst mikill
mjólkurkvóti á hendur tiltölulegra
fárra bænda. Þar eð stuðningur er
greiddur beint á kvótann þá er verið
að versla með ríkisstuðning. Eigum
við ef til vill eftir að upplifa svipaða
umræðu í landbúnaðargeiranum og í
sjávarútvegnum þar sem menn em
að gagnrýna kvótasölu til örfárra að-
ila?
„Gagnrýni í sjávarútvegnum er
fyrst og fremst bundin því að ein-
staklingar geti farið með of mikið
fjármagn út úr greininni, svo og mik-
il samþjöppun aflaheimilda á fáar
hendur. Þessi umræða getur komið
upp í landbúnaði líka, en upphæðim-
ar em á gjörólíku plani svo að þessu
verður aldrei með réttu líkt saman,“
segir Þórólfur Sveinsson. „Ætli með-
al kúabúið sé ekki með ríflega 100
þúsund lítra kvóta og skuldi um 10
milljónir króna. Ef við gefum okkur
að kvótaverð sé 200 krónur, ætti
þetta bú 10 milljónir króna eftir fyrir
skatta ef allur kvótinn væri seldur.
Að því er varðar að versla með
stuðning ríkisins, þá var það og er
stefna ríkisins að rekstrareiningar í
mjólkurframleiðslu geti eflst. Sam-
þjöppun er leið að því marki. Það má
heldur ekki gleyma því að sum kúa-
búin þar sem verið er að selja kvót-
ann em í raun komin í þrot. Væri
kvótinn ekki seljanlegur, væru sumir
þessara aðila gjaldþrota. Að því er
varðar að setja skorður við stækkun
búa, þá tel ég að slíkt komi helst til
greina úr frá umhverfís- og öryggis-
sjónarmiðum.
Það er mikilvægt að hafa í huga að
þegar kvóti var settur vom aðstæður
töluvert öðmvísi en nú eru,“ segir
Torfi. „Greiðslumark var sett til að
minnka offramleiðslu og laga fram-
leiðslu að innnanlandsmarkaði. Þau
markmið hafa náðst og eðlilegt að
menn velti fyrir sér hvort að kvótinn
í núverandi mynd sé heppilegt
stjómtæki."
Vínnslustöðvamar hafa
verið að færast í hendur
framleiðenda
Aukin samkeppni milli bænda hef-
ur endurspeglast í háu kvótaverði
þar sem kvóti veitir aðgang að mark-
aði. Þetta hefur vakið upp spurningu
um eignarhald bænda að afurða-
stöðvunum sem em reknar sem sam-
vinnufélög. Vinnslustöðvar hafa ver-
ið að sameinast eða lagt upp laupana
sem hefur þrýst á skýrar línur um
eignaraðild. Að því leyti finnst ýms-
um samvinnufélagsformið ekki hent-
ugt þar eð eignaraðild er óljós.
Vinnslustöðvamar hafa á undan-
fömum árum verið að færast í hend-
ur framleiðendanna en í þessum fyr-
irtækjum em gífurlegar eignir. „Um
60% af mjólkinni em lögð inn í af-
urðastöðvamar sem era að fullu í
eigu bænda,“ segir Þórólfur. „Þetta
eru Mjólkursamsalan í Reykjavík og
Mjólkurbú Flóamanna og nær svæði
þeirra frá Hornafirði í austri og í
vestri til og með að Blöndósi. Þó er
samlagið á ísafirði sjálfstætt. Hinar
afurðastöðvamar era flestar ýmist í
eigu kaupfélaga eða sameign kaupfé-
lags og framleiðenda. „Það er stefna
framleiðenda að hafa full yfirráð yfir
afurðastöðvunum. Það sem kemur í
veg fyrir það eru fjárhagslegir hags-
munir annarra eignaraðila. Á Eyja-
fjarðar- og Þingeyjarsýslusvæðinu
hefur verið náð samkomulagi milli
framleiðenda og KEA um samstarf
og eignaskiptingu. Vonandi mun sú
þróun halda áfram að afurða-
stöðvarnar haldi áfram að færast í
eigu framleiðenda vegna þess að þá
er ekki hætta á árekstrum milli þess
að greiða eigendum arð af eigin fé og
þess að greiða besta verð fyrir hrá-
efni.“
Er ekki ástæða til þess að breyta
um rekstrarform afurðastöðvanna
svo að bændur sem hafa byggt af-
urðastöðvarnar upp með margvís-
legum hætti geti ef þeir vilja selt
þessa eign sína?
„Nei, ég tel ekki ástæðu til að
breyta rekstrarformi þessara fyrir-
tækja,“ segir Þórólfur. „Það er
margföld reynsla hérlendis og er-
lendis að besta félagsformið fyrir af-
urðastöðvarnar er að þær séu fram-
leiðendasamvinnufélög.
Það er eina formið sem tryggir til
lengri tíma að þær haldist í eigu
bænda og það tryggir líka aðgang
þeirra sem starfa í greininni á hverj-
um tíma að afurðastöðinni, án þess
að til endurfjármögnunar þurfi að
koma. Ef til endurfiármögnunar
kemur er ljóst að bóndinn er ekki sá
sem best býður og þar með missa
bændur yfirráð yfir afurðastöðvun-
um.“
En hvernig sjá íslenskir mjólkur-
framleiðendur fyrir sér framtíðina?
„Sú þróun að búum fækki og þau
stækki á eftir að halda áfram næstu
misseri," segir Þórólfur. ,Auðvitað
skiptir atvinnuástand og eftirspurn
eftir landi talsverðu máli líka en við
emm ekki komin á neinn leiðarenda
að því er varðar framfarahug í bænd-
um og það er bóndinn sem ber uppi
þróunina.
Til þess að mjólkuriðnaðurinn
dafni þarf hráefni hér eftir sem hing-
að til að vera gott og starfsmöguleik-
ar á markaði þurfa að vera góðir. Þar
hafa stjómvöld síðasta orðið, því
verðmyndun á landbúnaðarvörum í
heiminum er með þeim hætti að
óvarðir lifum við ekki af.
Að sjálfsögðu þarf mjólkuriðnað-
urinn einnig að stunda öfluga vöru-
þróun eins og hann hefur gert og
auka þarf hagkvæmni í rekstri.“
Sveigjanleiki iykilatriði
í framtíðinni
„Síðustu 30-40 ár hafa einkennst
af stöðugleika, á tíðum svo mikfum
að jaðrað hefur við stöðnun," segir
Torfi Jóhannesson. „Verðlagning
hefur verið stöðug og fyrirsjáanleg.
Markaðurinn hefur verið nokkuð
föst stærð og óskir neytenda um
framleiðsluaðferðir og eiginleika
vörunnar hafa verið einsleitar og til-
tölulega fyrirsjáanlegar. Þetta tíma-
bil er á enda. Við tekur tími þar sem
sveigjanleiki er lykilatriði. Innflutn-
ingur mjólkurvara á eftir að aukast,
útflutningur gæti hafist, verðsveiflur
gætu aukist og óskir markaðarins
munu ekki verða jafn einsleitar og
áður.
Þegar rætt er um vöruþróun þá sé
ég fyrir mér að hluti bænda fari út í
að framleiða eftir nýjum framleiðslu-
aðferðum í landbúnaði en markaður-
inn er þegar farinn að spyrja eftir
slíkum vörum.
Þessir neytendur em ekki endi-
lega að horfa á verðið. Þetta getur
tengst umhverfisvænum fram-
leiðsluaðferðum, sérstökum eigin-
leikum vömnnar eða dýravelferð."
Eyðing sveitanna
vandamál
„Önnur leið fyrir bóndann út úr
því ástandi að allir séu að framleiða
það sama á sem ódýrastan hátt er
framleiðsla á svokallaðri matvæla-
merkjavöm. Slíka vöm sjáum við í
miklum mæli í Miðjarðarhafslöndun-
um þar sem uppmni vörannar skipt-
ir miklu meira mála en við þekkjum
hér hjá okkur.
Eyðing sveitanna er ákveðið
vandamál vegna þeirrar félagslegu
og menningarlegu einangmnar sem
það hefur í för með sér fyrir bændur.
Hér á landi vantar heildarstefnu þar
sem lögð er áhersla á að landbúnað-
ur sé ekki eina tækið til að halda uppi
blómlegri byggð.
Það er spurning hvemig við get-
um til dæmis fengið fólk til að fara út
í sveitirnar þó ekki væri nema hiuta
úr ári. Sumarbústaðaeigendur gætu
hjálpað til í þessum efnum þó þeir
séu ekki nema aðeins hluta af árinu í
sveitinni.
Eg er mjög bjartsýnn á framtíð ís-
lenskrar mjólkurframleiðslu," segir
Snorri Sigurðsson. „Ég trúi því að
neytendur muni styðja áfram við ís-
lenskan landbúnað með því að kaupa
góðar vörur.
Einnig hljóta að vera sóknarfæri á
erlendri gmndu fyrir sérvörur eins
og til dæmis osta. ísland hefur á sér
gæðaímynd sem gagnast við sölu ís-
lenskra framleiðsluvara.“