Morgunblaðið - 10.09.2000, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 10. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Jakob K. Kristjánsson, forstjóri líftæknifyrirtækisins Prokaria, segir spennandi tíma framundan
Líftæknifyrirtækiö Prok-
aria ætlar aö hasla sér
völl á alþjóðlegum sam-
keppnismarkaöi líf-
tækniiönaöarins. Fyrir-
tækinu hefurtekist aö
safna á annan milljarö
króna frá innlendum fjár-
festum og stefnir á
hlutafjármarkað innan
fárra ára. Prokaria ein-
beitir sér aö því aó þróa
ný lífefni úr hveraörver-
um til margvíslegra
nota. Jakob K. Krist-
jánsson, forstjóri Prok-
aria, segirí samtali viö
Ómar Friöriksson að
efnahagsumhverfið hafi
tekiö stakkaskiptum á
stuttum tíma og komin
sé fram ný kynslóð í at-
vinnulífinu sem hafi
góöan skilning og þekk-
ingu á mikilvægi há-
tækniiönaöar.
Morgunblaðið/Jim Smart
„Segja má að við höfum farið inn í alþjóðlegt viðskiptaumhverfi á einni nóttu." Jakob K. Kristjánsson, forstjóri Prokaria.
Með alla burði í al-
þjóðlega samkeppni
LOKUÐU hlutafjárútboði í líf-
tæknifyrirtækinu Prokaria
er nú lokið og búið að
tryggja reksturinn til næstu
ára. Eins og fram kom í
Morgunblaðinu í gær var samtals
gefið út nýtt hlutafé fyrir 1,1 milljarð
króna. Líftækniiðnaðurinn á íslandi
hefur á undra skömmum tíma breyst
úr lítilli rannsóknargrein, sem haldið
var gangandi af vísindametnaði og
styrkveitingum yfir í blómlegan iðnað
á alþjóðlegum samkeppnismarkaði.
Allt hlutaféð var selt til valinna
áhættufjárfesta hér innan lands, sem
hafa þar með eignast 40% í fyrirtæk-
inu. „Hér er um hefðbundna áhættu-
fjármögnunarleið að ræða og eru all-
ir aðilar sammála um að líta á þetta
verkefni sem langtímafjárfestingu og
verður hlutaféð bundið til lengri tíma
og er framsal bréfanna óheimilt,"
segir í fréttatilkynningu Prokaria í
gær.
Jakob K. Kristjánsson, líftækni-
prófessor og forstjóri Prokaria, er
einn helsti frumkvöðullinn að stofnun
fyrirtækisins. Hann segir að vöxtur-
inn sé hraður og væntingar til tækn-
innar miklar. Forsvarsmenn félags-
ins og áhættufjárfestarnir bindi
miklar vonir við þróun og möguleika
líftækninnar á komandi árum. Helstu
markaðir fyrirtækisins eru rannsókn-
arstofur, heilsuþjónusta, efnaiðnað-
ur, matvælaiðnaður og lyfjaiðnaður.
Reiknað er með að eftirspurn eftir líf-
rænum lausnum í efnaiðnaði muni
tífaldast á næstu tíu til 20 árum og í
lyfjaiðnaði er búist við miklum vexti
við framleiðslu próteinefna til lækn-
inga. Talið er að líftæknin í heiminum
velti í dag um 30 milljörðum Banda-
ríkjadala, efnaiðnaðurinn 800 mil-
Ijörðum, lyfjaiðnaðurinn 300 milljörð-
um og landbúnaðurinn 70
milljörðum. Inn á þennan markað
stefnir Prokaria ákveðið og með
traustar undirstöður, að sögn Ja-
kobs.
Prokaria er ungt líftæknifyrirtæki,
stofnað í júní 1998, og hét þá ís-
lenskar hveraörverur. Forsögu þess
má þó rekja aftur um 15 til 20 ár, þeg-
ar Jakob og fleiri vísindamenn hófu
líftæknirannsóknir hér á landi. Það
notar nýjustu tækni við einangrun og
rannsóknir á erfðavísum (genum) úr
örverum í íslenskri náttúru og er
megináhersla lögð á hveraörverur.
Markmið fyrirtækisins er að skapa
verðmæta þekkingu og þróa ný lí-
fefni til nota í iðnaði, rannsóknum og
í lyfjaframleiðslu.
Aðstandendur fyrirtækisins leggja
áherslu á að með starfsemi þess sé
hugvit íslenskra og erlendra vísinda-
manna virkjað og áhersla sé lögð á
náttúruvernd í allri starfsemi þess.
Enn sem komið er hafa aðeins um
1% allra náttúrulegra örverutegunda
verið einangraðar og því er stærsti
hluti lífheimsins enn órannsakaður
og vannýttur.
Skv. upplýsingum Jakobs hefur
Prokaria þróað nýjar aðferðir til að
rækta hærra hlutfall óþekktra hvera-
örvera en hingað til hefur verið
mögulegt og getur þannig nýtt mun
fleiri tegundir til hagnýtrar genaleitar
en áður var hægt með góðu móti.
Hitaþolin ensím úr hveraörverum
gegna mikilvægu og sívaxandi hlut-
verki í fjölmörgum iðnaðar- og rann-
sóknarferlum í heiminum, segir hann
og bætir við að nýjar aðferðir, góð
aðstaða ásamt 5 ára sérleyfi sem
fyrirtækið fékk í fyrra til sýnatöku og
rannsókna á 28 af bestu hverasvæð-
um landsins, skapi fyrirtækinu nauð-
synlega sérstöðu og veiti því forskot
á samkeppnisaðilana.
Landhelgi um erfðaauðlindir
íslensku náttúrunnar
Jakob beitti sér fyrir stofnun líf-
tæknifyrirtækisins Genís á sínum
tíma í samstarfi við Háskóla íslands,
Iðntæknistofnun og fyrirtækin
Pharmaco og Delta. Náðist töluverð-
ur árangur en tímasetningin var ekki
rétt, að sögn hans. „Menn höfðu ekki
þá þekkingu og skilning sem nauð-
synlegur er á því hvernig væri hægt
að búa til líftæknifyrirtæki og fjár-
magnið var ekki til staðar. í árslok
1997 var farið að halla töluvert mikið
undan fæti og ég horfði fram á sam-
drátt og uppsagnir. Ég var farinn að
velta því mikið fyrir mér hvernig ég
gæti haldið þessu áfram og hvort ég
þyrfti að fara að segja upp fólki. Ég
heimsótti þá Geir H. Haarde, þáver-
andi alþingismann, sem ég er vel
kunnugur. Ég ræddi þessi máli við
hann og benti á að við hefðum Ríó-
sáttmálann, sem var samþykktur af
Alþingi 1994, en þar eru skilgreindar
erfðaauðlindir ráttúrunnar eins og
aðrar náttúruauðlindir. Hann hefur
þá þýðingu að hvert land fyrir sig fær
fullan yfirráðarétt yfir sínum
erfðaauðlindum. Sáttmálinn hefur
ekki lagagildi fyrr en viðkomandi ríki
hafa lögfest hann. Ég ræddi við Geir
um hvort ekki væri hægt að virkja
■HHH
Reiknum með
því að þurfa að
greiða gjald
þennan samning og búa til það sem
ég kallaði á sínum tíma „landhelgi
um erfðaauðlindir íslensku náttúr-
unnar". Aðgangur að þessum auð-
lindum var opinn og öllum frjáts og
erlendir vísindamenn og fyrirtæki
sóttu óhindrað sýni í íslensku hver-
ina. Við vorum þeirrar skoðunar að
það gengi ekki að hafa þetta allt opið
þar sem hver sem er gæti komið til
landsins og safnað sýnum úr ís-
lensku hverunum.
Við Geir vorum farnir að vinna svo-
lítið í málinu þegar hann sagði Kára
Stefánssyni [forstjóra íslenskrar
erfðagreiningar] af þessu og það
varð svo til þess að Geir boðaði okk-
ur tvo á fund á skrifstofu sinni. Ég
lýsti fyrir Kára hvað ég væri með í
huga, um að settar verði reglur um
aðgang að þessari auðlind, en þá
sagði Kári; „Þetta er algjör lágkúra
hjá þér Jakob. Við gerum þetta bara
sjálfir. Við förum ekki að taka upp
eitthvað rúllugjald og selja útlending-
um aðgang".
Kári bauðst til að standa við bakiö
á mór ef ég vildi halda þessu áfram
og sú varð niðustaðan, þannig að
segja má að fyrirtækið hafi raunveru-
lega orðið til þarna á skrifstofunni hjá
Geir H. Haarde.
Við Kári og Hannes Smárason,
aðstoðarforstjóri ÍE, stofnuðum svo
fyrirtækið formlega í júní 1998 og
fyrstu starfsmennirnir voru ráðnir í
október. Þessi breyting var kynnt og
gerð í góðu samráði við Iðntækni-
stofnun og Háskóla íslands, þar sem
ég starfaði. Við lukum hér við öll
verkefni og skyldur og réðum síðan
sex lykilstarfsmenn, sem starfað
höfðu að þessum rannsóknum hjá
Iðntæknistofnun, til nýja fyrirtækis-
ins. Starfsemin hefur vaxið smátt og
smátt og eru nú 19 starfsmenn hjá
fyrirtækinu en verða 20 innan tíðar,“
segir Jakob.
Tímamót í sögu líftækni á íslandi
Hann segir að nú sé komið að
þáttaskilum þar sem til er orðið sjálf-
stætt fyrirtæki með eigin fjárhag.
„Þetta eru því mikil tímamót, ekki
bara í sögu fyrirtækisins, heldur í allri
þessari sögu líftækni á íslandi og þá
hveraörvera sérstaklega,“ bætir Jak-
ob við.
Að sögn Jakobs fékkst allt fjár-
magnið sem safnað hefur verið frá
íslenskum áhættufjármögnunaraðil-
um, samtals 1,1 milljarður króna.
„Það sýnir okkur líka hvað fjár-
magnsumhverfið er orðið breytt. Hér
starfa ákveðnir fjármögnunaraðilar
sem sérhæfa sig í líftækni, hafa orðið
þekkingu og reynslu úralþjóðlegu líf-
tækniumhverfi og eru færir um að
meta þessi mál og taka þátt í svona
verkefni á eigin forsendum."
- Það hlýtur að vera sérstök
reynsla fyrir þig að fá skyndilega
svona mikla fjármuni til ráðstöfunar
eftir að hafa árum saman starfað að
þessum rannsóknum hjá opinberri
stofnun og í sífelldrí baráttu við að
krfa út „smápeninga “ í styrki hér og
þar?
„Já, maður verður oft að klípa sig í
handlegginn til að sannfærast um að
þetta sé allt raunverulegt. Þetta er
þvílík breyting að það er naumast
hægt að lýsa því. Viðhorfsbreytingin
var mjög skyndileg. í árslok 1997 var
ég að gera áætlanir um samdrátt og
uppsagnir en nú höfum við fengið
þennan mikla stuðning og áhuga.
Um leið og við Kári tókum þessa
ákvörðun á sínum tíma, urðum við
strax varir við mikinn áhuga. Þó að
við séum að Ijúka þessari fjármögn-
un núna þá trúðum við því frá upp-
hafi að þetta myndi takast.
Það hefur verið ótrúlegt að upplifa
þær miklu breytingar, sem hafa raun-
verulega átt sér stað á öllumsviðum.
Hér hefur allt efnahagsumhverfi gjör-
breyst. Það hefur myndast auður í
þjóðfélaginu en mestu skipta þó
kynslóðaskiptin í atvinnulífinu.
Gjörbylting í atvinnulífinu
Sú gjörbylting sem orðið hefur í
öllu atvinnulífinu hófst fyrir um áratug
síðan. Eldri menn sem stóðu að
stofnun fyrirtækja landsins voru að
hverfa af vettvangi og yngri menn
tóku við. Þessu hefur fylgt viðhorfs-
breyting vegna þess að þarna kom
þekkingin inn. Fyristaðan sem við
rákum okkur á hér áður fyrr var sú,
að þegar við fórum og töluðum við
menn í atvinnulífinu skildu þeir okkur
ekki og tortryggðu það sem við vor-
um að gera. Við komumst ekkert
áfram og þó tekið væri kurteislega á
móti okkur þá komum við í raun og
veru alls staðar að lokuðum dyrum.
Nú taka á móti okkur nýir stjórnend-
ur, sem hafa þekkingu á hátækniið-
naði og möguleikum hans, hafa trú á
sjálfum sér og treysta sér til að taka
þátt í svona verkefnum. Fyrir nokkr-
um árum stofnaði Kári Stefánsson
svo íslenska erfðagreiningu, sem
velti stærsta steininum á þessu sviði.
Segja má að við höfum farið inn í al-
þjóðlegt viðskiptaumhverfi á einni
nóttu.“
Sækja genin út í náttúruna
Jakob segir Prokaria sé orðið öfl-
ugasta fyrirtæki í Evrópu á sínu sviði,
sem einbeiti sér að öflun verðmætra
erfðavísa og lífefna með því að
sækja erfðaefnið beint í náttúruna.
Hann var beðinn að útskýra á hvern
hátt fyrirtækið stundaði rannsóknir á
erfðavísum úr náttúrunni og skapaði
úr þeim verðmætar afurðir og þekk-
ingu.
„Við erum í rauninni að sækja gen
út í náttúruna. Uppskriftin að öllum
efnum sem unnin eru úr lífheiminum
eru í genum lífvera, hvort sem þar er
um að ræða hveiti eða hverja aðra
framleiösluafurð. Erfðatæknin og líf-
tæknin fæst við að vinna með genin.
í einföldu máli felst þetta í því að ein-
angra einstök gen. Lífverurnar eru
flóknar, þær eru uppbyggðar af tug-
þúsundum gena sem starfa saman
en þegar við ætlum að nýta þetta í
iðnaði þá gerum við hlutina einfald-
ari. Segja má að við förum inn í lífver-
una og sækjum eitthvert eitt gen,
sem hefur ákveðna eiginleika, sem
við erum að sækjast eftir. Síðan þarf
að laga þetta gen til og koma því fyrir
f einhverjum framleiðslulífverum, þar