Morgunblaðið - 10.09.2000, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 10. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
BJÖRN INGI HRAFNSSON |; bmgi@mbl.is
Skrifaði BA-ritgerð um fósturbörn í Reykjavík á fyrri helmingi aldarinnar
Saga sem
að mestu er
enn ósögð
Vísindamaðurinn
NÁFN: Njörður Sigurðsson, f. 1974.
FORELDRAR: Sigurður Einar Magnússon
vélsmiður, f. 1933 og Borghildur Traustadóttir
húsmóðir, f. 1941.
MAKI: Kolbrún Vilhjálmsdóttir kennaranemi, f.
1976.
BARN: Danfel Njarðarson, f. 1999.
MENNTUN: Grunnskólapróf frá Grunnskóla
Hveragerðis, 1990.
Stúdentspróf frá Fjölbrautaskóla Suðurlands á
Selfossi, 1994.
B.A.-próf í sagnfræði með stjórnmálafræöi
sem aukagrein frá Háskóla íslands, 2000.
STARF: Skjalavörður á Borgarskjalasafni
Reykjavíkur frá júnf 2000.
Greiðslur vegna meðlaga fóstur-
barna yngri en sextán ára í Reykjavík
námu allt að 7% heildarútgjalda
Reykjavíkur fyrstu fjóra áratugi ald-
arinnar. Feður óskilgetinna bama
voru skyldir til að greiða meðlög með
bömum sínum, en ef greiðslan var
komin í vanskil átti íramfærslumaður
rétt á því að sveitarfélagið greiddi út
meðlagið. Atti það svo endurkröfu-
rétt á hendur föðumum.
Aðeins brot af meðlögunum var
jafnan endurgreitt og athyglisvert að
eftir því sem leið á öldina hækkaði
greiðslubyrði bæjarins vegna þessa
málaflokks, enda þótt fósturbömum
færi fækkandi. Má það vitaskuld
rekja til hækkunar á meðlagsgreiðsl-
unni.
ÞETTA var mjög
skemmtilegt rannsókn-
arverkefni og um leið
spennandi,“ segir Njörð-
ur Sigurðsson, 26 ára
gamall Hvergerðingur,
sem sl. vor útskrifaðist með BA-próf í
sagnfræði frá Háskóla íslands. Loka-
verkefni hans til tíu eininga, Fóstur-
börn í Reykjavík 1901-1940, var
skrifað undir handleiðslu Guðmundar
Jónssonar, lektors.
Rannsókn Njarðar beinist að fóst>
urbömum í Reykjavík á fyrrgreindu
árabili, 190W0, en við hæfi þótti að
setja tímamörkin við upphaf 20. ald-
ar, þar sem miklar breytingar urðu á
því tímabili á þeirri löggjöf sem sneri
að fósturbömum með setningu fá-
tækralaganna 1905. Seinni tíma-
mörkin ákvarðast hins vegar af her-
námi Islands, en þá urðu sem
kunnugt er miklar breytingar á ís-
lensku samfélagi, svonefnt ástand
hélt innreið sína og bömum sem
fæddust í lausaleik fjölgaði mjög.
Njörður segir að hugmyndin að
verkefninu hafi orðið til í samtali við
Guðmund, en hann hafí bent sér á að
upplýsingar skorti um þessi málefni.
„Við urðum ásáttir um þetta efni og
í ljós kom að lítið sem ekkert hefur
verið skrifað um þessi mál hér á landi,
hvað þá rannsakað svo neinu nemi,“
segir hann.
Samkvæmt fátækralögum, sem
gildi tóku hér á landi árið 1905, átti
hið opinbera að sjá um framfærslu
þeirra sem ekki gátu séð fyrir sér á
annan hátt. Foreldralaus böm töld-
ust t.d. til þessa hóps, svo og böm
sem áttu foreldra og sett höfðu verið í
fóstur.
Njörður segir að erfitt hafi reynst
að finna heimildir um fjölda fóstur-
bama, enda séu heimildir gloppóttar
og þá hafi ekki öll fósturbörn verið í
bænum. Aukinheldur sé nánast
ómögulegt að sjá hversu mörgum
bömum hafi verið komið fyrir án
nokkurra afskipta bæjaryfirvalda, en
gera megi ráð fyrir að umtalsverðum
fjölda bama hafi ávallt verið komið í
fóstur af foreldrum og þá jafnvel án
meðgjafar.
Fósturböm skráð með
ýmsu móti í manntölum
„Fósturbömin vom ýmist skráð
sem fósturböm, tökuböm, tökuböm
með meðgjöf, uppeldisböm, sveitar-
ómagar, niðursetningar eða ættingj-
ar á heimili,“ segir Njörður um skrán-
ingu fósturbama í þeim manntölum
sem gerð voru á þessu tímabili.
Fjöldi fósturbama í Reykjavík
hélst svipaður fram eftir öldinni, en
um 1930 tók tala þeirra að lækka
mjög. Leiðir Njörður líkur að því að
mannúðlegri fátækralöggjöf haíi ráð-
ið þar einhverju, en í lögunum 1927
var tekið fyrir að böm mætti taka frá
foreldrum án leyfis, nema um illa
meðferð væri að ræða.
Erfið staða
einstæðra mæðra
Fram kemur í niðurstöðum Njarð-
ar að meðlögin með hverju bami vora
ekki há. Þannig má sjá að meðlagið
hafi rétt náð rúmlega helmingi fram-
færslukostnaðarins. Arið 1939 var
framfærslukostnaður á hvert barn
áætlaður 771 kr. en taxti meðalmeð-
lags var mikið mun lægri, eða 413 kr.
Lágar meðlagsgreiðslur vora enda
aðalkvörtunarefni framfærendanna.
Stór hluti fósturbamanna kom frá
einstæðram mæðram sem ekki var
kleift að sjá bömum sínum farborða.
.Aðstaða þeirra var gjörólík því
sem við þekkjum í dag. Erfitt var að
koma bömum þeirra í fóstur meðan
móðirin sinnti vinnu sinni og dag-
heimili urðu ekki algeng fyrr en
nokkuð var liðið á öldina. Einstæðar
mæður urðu því að vinna einar fyrir
fjölskyldunni, borga húsaleigu og
fæða og klæða sig og bömin. Laun
kvenna vora lág og erfitt að lifa af
þeim,“ segir Njörður.
Fátækrahjálpin var eina aðstoðin
sem einstæðum mæðram sem engan
áttu að stóð til boða. Ekkjur vora í
svipaðri stöðu, þótt ekkjum sjómanna
landsins væra tryggðar dánarbætur
frá 1903.
Aðrar nutu ekki viðlíka réttinda og
lög um almannatryggingar vora ekki
sett fyrr en árið 1936. Því urðu marg-
ir hópar illa úti þegar slys bar að
höndum.
Fósturbörn skv. manntölum í Reykjavík
1901-1939
Fósturbörn 133
#
1
68
116
78
34
7 ættingjar á heimili
13 niðursetningar
8 sveitarómagar
6 uppeldisbörn
Flokkunin fer eftir því
hvernig börn undir
16 ára eru skráð
eftir stöðu á heimili
*
f
13
4 5 5
9n Q3=L
1901 1913 1922 1931 1939
50
3 tökubörn með meðgjöf
61
Tökubörn
57
n1
33
t
15
1901 1913 1922 1931 1939
1901 1913 1922 1931 1939
• „Litla stúlkan ... sem hjá okkur hefur dvalið í 7 ár og er
á framfæri er nú farin að þurfa og gjöra meiri kröfur til
lífsins en þegar hún var 4 ára bæði hvað föt og skófatnað
snertir. Því flestum mun kunnugt hvað það hefur stigið á
þessum árum. Því vil ég mælast til að meðlag hennar sé
fært úppí þrjátíu krónur um mánuðinn ...“
Vr bréfi til fátækranefndar, 1918.
• „Henni dettur í hug að gefa ungbarnið, þá mundi fara
betur um það. Hún auglýsir, og tuttugu manns koma i litla
herbergið til þess að líta á barnið. En hún fær sig ekki til
þess að láta það. Neyðin sverfur að, og henni er ráðlagt að
koma barninu á barnaheimili. Það getur það verið þangað
til að ef til vill verði hægt að finna því heimili.“
Úr blöðum Laufeyjar Valdimarndiktur. Unga móðirin átti tvö börn
og varð að gefa frá sér bæði. Enginn vildi hjálpa henni.
í skjölum Borgarskjalasafns er að
finna örlagasögu móður með sex börn
sem misst hafði mann sinn sem
drakknaði við hafnarvinnu í Reykja-
vík árið 1913. Fjölskyldan náði að lifa
á líftryggingu heimilisföðurins í þrjú
ár, en þá var hún uppurin. Vegna
bama sinna, sem árið 1916 vora á
aldrinum 3 til 11 ára, gat móðirin ekki
sótt vinnu og unnið þannig fyrir
heimilinu. Því varð hún að beiðast
sveitarstyrks fyrir sjálfa sig og börn-
in sex.
I árslok 1921 var skuld hennar við
fátækrasjóð orðin 18.827 kr. Móðirin
veiktist síðan illa og þurfti að leggja
hana inn á Vífilsstaðaspítala og koma
bömum hennar í fóstur. Móðirin lést í
nóvember árið 1921 en systkinin vora
öll í fóstri á mismunandi stöðum.
Dvalarstaðimir mismunandi
Dvalarstaðir fósturbama á þessum
tíma vora jafn mismunandi og þeir
vora margir. Þeir vora ekki eingöngu
staðsettir innan bæjarmarka Reykja-
víkur, heldur virðist þeim hafa verið
komið fyrir alls staðar á landinu.
Af 120 dvalarstöðum sem þekktir
vora á tveggja ára tímabili á árunum
1937-1939, vora aðeins 33 í Reykja-
vík, en allir aðrir utan hennar. Af
þessum 33 stöðum í Reykjavík vora
tíu pláss á vegum bamahælisins Vor-
blómsins við Skólavörðustíg og síðar
við Grand við Kaplaskjólsveg. Það
þýðir að aðeins 23 fjölskylduheimili í
Reykjavík tóku að sér fósturböm á
vegum bæjarins á þessum tíma.
Af dvalarstöðum utan Reykjavíkur
vora átta á bamahælum, sjö á Sól-
heimum í Grímsnesi en einn á Sil-
ungapolli, sumarheimili fyrir böm.
Bömum var oftast komið fyrir í ná-
grenni bæjarins, t.d. í Gullbringu- og
Kjósarsýslum en einnig kom fyrir að
þau væra sett í vist í Borgarfirði eða
Amessýslu.
Eftir því sem leið á annan og þriðja
áratug aldarinnar varð enn ljósari
þörfin fyrir barnaheimili. Nokkrar
konur höfðu tekið sig til og haft frum-
kvæði í þeim efnum, en hið opinbera
var seinna að taka við sér.
„Eg set þá kenningu fram að
ástæðan fyrir tilkomu bamaheimil-
anna á umræddu tímabili hafi verið sú
að þéttbýlið og minni fjölskylduein-
ingar í Reykjavík en tíðkaðist áður í
sveitum hafi orðið til þess að fólk átti
erfiðara að taka fósturböm inn á
heimili sín í Reykjavík. Því hafi kraf-
an um barnahæli eða munaðar-
leysingjahæli orðið háværari vegna
þéttbýlisþróunarinnar," útskýrir
Njörður.