Morgunblaðið - 10.09.2000, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 10. SEPTEMBER 2000 11
sem eiginleikar þeirra eru leiddir
fram. Það er nú þegar búið að hanna
nokkrar gerðir af svona framleiðslu-
lífverum. Algengasta lífveran sem er
notuð er saurgerillinn Escherichia.
coli, sem hefur lengi verið rannsókn-
arstofudýr og er notað í framleiðslu.
Flestir reyna að nota örverur í slíka
framleiðslu vegna þess að þær eru
mjög hagkvæmar,“ segir Jakob.
Hl hagsbóta fyrir fólk og umhverfi
Prokaria notar DNA raðgreiningu
og líftæknigagnagrunn sem komið
hefur verið á fót til að finna og þróa
ný ensím og smásameindir út nátt-
úrulegum örverum. Hann segir að
þessi efnasambönd séu ein helsta
stoðin í þróun líftækninnar á kom-
andi öld. Stór hluti efnaiðnaðar í
heiminum þarf lífræna efnahvata í
stað ólífrænna til að auka virkni og
minnka mengun. Paþpírsiðnaðurinn,
olíu og námaiðnaður ásamt hefð-
bundnum efnaiðnaði lítur í æ ríkara
mæli til líftæknilegra lausna í fram-
leiðslu, að sögn Jakobs. Aukin eftir-
spurn er eftir hitaþolnum ensímum á
fjölmörgum sviðum efnaiðnaðarins
og stórir markaðir eru þegar fyrir
hendi s.s. í þvottaefni, til bjórfram-
leiðslu og við framleiðslu sætuefna.
Þessi líftæknifraleiðsla er einnig
sérstaklega til hagsbóta fyrir fólk og
umhverfi. Bendir Jakob því til stuðn-
ings á að framleiðsla á líftækniplasti
sé t.d. þegar hafin, sem muni minnka
mengun vegna þlastúrgangs og
landbúnaðurinn hafi þegar nýtt sér
erfðafræðina til kynbóta. Ensím
munu í auknum mæli verða notuð til
að auka meltanleika fóðurs og nýta
enn betur arðsemi fóðurræktunar og
kjötframleiðslu.
,,Á bak við þetta allt eru gen. Við
erum að sækja þessi gen út í náttúr-
una. Hitakærar örverur eru áhuga-
verðar vegna þess umhverfis sem
þær lifa í við háan hita. Það þýðir að
þau efni sem þær framleiða, sem er
aðallega ensím en geta verið ýmis
önnur efni líka s.s. fitur og ýmis
smærri efni eins og lyfjaefni og efni
sem hægt er að nota sem rotvarnar-
efni, verða að þola þetta harðgera
umhverfi. Það er hægt að finna
þessa harðgerðu eiginleika hjá
hveraörverum. Sú er grunnástæðan
fyrir því að hveraörverur eru svona
áhugaverðar.
Og tækninni fleygirfram þannig að
þetta byggir ekki lengur eingöngu á
því að við sækjum náttúruleg gen, þó
það sé grunnurinn. Þegar búið er að
einangra genin er þeim breytt, þau
endurbætt og löguð til.
Það má segja sem svo að við
séum á genaveiðum en við fáumst
ekki eingöngu við að veiða hráefnið,
heldur vinnum við líka úr því til að
skapa meiri verðmæti. Fyrir nokkrum
dögum síðan var Samherji að vígja
nýtt, stórt og öflugt skip, fullbúið alls
konar tækjum. Forstjórinn lýsti skip-
inu svo að þeir gætu unnið aukin
verðmæti úr tegundum eins og kol-
munna og loðnu og síld. Þetta snýst
því bæði um að sækja í auðlindina,
hafa fjölþætta möguleika á að geta
sótt í fleiri en eina auðlind og að
vinna úr verðmæti úr hráefninu.
Þetta er mjög svipað þeirri hugsun
sem ríkir hjá okkur. Við byggjum
starfsemina upp utan um hveraör-
verur en ég legg mikla áherslu á að
við getum beitt henni á hvaða örver-
ur sem er.“
Sækja upplýsingar í gagnabanka
„Hluti af þessari tækni okkar bygg-
ir á erfðaupplýsngum sem eru að
verða til út um allan heim. Raðgrein-
ingu alls erfðamengis mannsins er
að mestu lokið og það er búið aö rað-
greina fleiri lífverur, m.a. allt erfða-
mengi yfir 20 bakteríutegunda,
þ.á m. nokkurra sýkla og allar þessar
upplýsingar eru aðgengilegar. Stór
hluti starfsemi okkar felst núorðið í
að safna úr þeim upplýsingum sem
þegar eru til staðar. Við förum í
þessa gagnabanka og sækjum
genaraðir fyrir ákveðnar genafjöl-
skyldur."
Jakob var spurður hvort íslenska
hveraauðlindin, genanámurnar,
væru einstæðar í heiminum. „Já,
hún er það. Auðvitað eru hverir úti
um allan heim en ég hef ekki heyrt
neinn mótmæla því að hér sé besta
hverasvæði í heimi, a.m.k. út frá okk-
ar sjónarmiði. Hér höfum við aðgang
að stærsta og besta jarðhitasvæði
heims. Það er meiri jarðhitaorka sem
kemur hér út en á nokkrum öðrum
Rannsóknir á hitakærum örverum hófust 1982.
Prokaria (íslenskar hveraörverur) stofnað 1998.
\/ Samsarfssamningur gerður við ísl. erfðagreiningu.
</ Veitt sérleyfi til hagnýtra rannsókna til 5 ára.
\/ Heildarfjárfesting komin yfir milljarð króna.
\/ Starfsmenn eru nú 20.

Markaður fyrir líftækni og ensím
í efnaiðnaði
\/ Chiral (hendin) lyf
V Anti-oxidantar
V Vítamín
Litarefni
V Plast
\/ Pólymerar og trefjar
í lyfjaiðnaði
\/ Sívirk smáefni
\/ Sýklalyf
Sveppalyf
\/ Rotvarnarefni
V Ensímtengd mótefni
í iðnaði
\/ Þvottaefni
\/ Sætiefni og ethanol
V Fjarlægja sterkju úr efnum
V Pappírsframleiðsla
V Endurbættar olíur
\/ Örverur til olíuvinnslu
í landbúnaði
\/ Ensím til að bæta meltanleika fóðurs
V Phytasar (losar fosfat og járn)
\/ Carbohydrasar (aukin orkunýting)
•/ Proteasar (ungviðisfóður)

Framtíðin
•S Safna og greina valin gen og örverur.
\/ Raðgreina genamengi veira og baktería.
\/ Byggja upp gagnagrunn um genafjölskyldur.
\/ Sérhanna ný ensím úr náttúrulegum genum.
\/ Vinna með öflugum samstarfsaðilum.
\/ Sækja um 100 einkaleyfi á næstu 5 árum.
einum stað í heiminum, heildarflatar-
mál hverasvæða er meira og heildar-
fjöldi hveraopa eru fleiri en finnast
annars staðar. Þessu til viðbótar er
fjölbreytileikinn alveg gífurlegur. Við
erum með hveri niður á sjávarbotni, í
fjörunni og alla leið uppi undir jökl-
um, við alls konar skilyrði. Það
hversu aðgengileg hverasvæðin eru,
mikill fjöldi þeirra og fjölbrytileiki
skapar okkur líka mikla sérstöðu.
Hér höfum við aðgang að 5.000 mis-
mundandi hverum í innan við klukku-
stundar akstur frá rannsóknarstof-
unni. Það er einstakt í heiminum. Við
getum því unnið hér með fersk sýni
alla daga ef okkur sýnist svo. Allt
þetta gerir okkur mjög auðvelt um
vik,“segirhann.
- í október 1999 fékk Prokaria sér-
leyfi til 5 ára til að stunda rannsóknir
á 28 af helstu hverasvæðum lands-
ins. Að sögn Jakobs gerir leyfið fyrir-
tækinu kleift að stunda rannsóknir
sem ekki er hægt að stunda annars
staðar og gefur því forskot á erlenda
samkeppnisaðila.
„Það var farin sú leið að skipta
landinu í 60 svæði. Síðan auglýsti
iðnaðarráðuneytið eftir umsóknum
um 30 svæði að eigin vali að undan-
skildum 12 svæðum sem voru tiltek-
in sem náttúruverndarsvæði. Við
sóttum um 30 svæði. Bláa lónið sótti
um tvö svæði og fékk í Svartsengi og
á Reykjanestá en við fengum 28, að
eigin vali og erum sáttir við það sem
við fengum. Við völdum annars veg-
ar hverasvæði sem eru aðgengileg í
nágrenni okkar og hins vegar svæði
sem hafa margs konar sérstöðu,
sem við skilgreinum svo út frá okkar
hagsmunum."
- Það gerir ykkur þannig kleift að
búa til nýja þekkingu, sem er megin-
viðfangsefnið?
„Já, við erum að skapa þekkingu.
Genin eru auðvitað efnisleg verð-
mæti en stærstur hlutinn felst í þekk-
ingarsköpuninni og þekkingarverð-
mætum. Þegar að því kemur að við
förum út á markaðinn, en við eigum
nú í viðræðum við ýmsa aðila, þá
setjum við fram nokkur þær leiðir
sem við höfum upp á að bjóða. Við
bendum á að við höfum þróað að-
ferðir til að leysa ákveðin vandamál,
við búum yfir þekkingunni og höfum
aðstöðu til að ná í þau gen sem
menn vilja fá. Við skilgreinum verk-
efnin og höfum við lagt áherslu á
erfðatækniensímin og síðan ensím
fyrir sykur og fóðuriðnð. Svo kynnum
við viðskiptavinunum það sem við
erum að vinna að en bendum jafn-
framt á tæknina sem við höfum yfir
að ráða, við sýnum fram á getuna og
færnina og erum þá komnir í þá að-
stöðu að selja öðrum lausnir. Þar
eigum við auðvitað í samkepgni við
önnur fyrirtæki, því út í heimi eru fyr-
irtæki, sem sum hver eru að fást við
það sama og við, þ.e. að sækja gen
út í náttúruna. Önnur einbeita sér
hins vegar að því að breyta genun-
um o.s.frv. Þarna er því til staðar
Ný svið
V Kuldakærar örverur
\/ Lyfjaleit
\/ Sjávarlífverur
•/ Fléttur
ákveðinn geiri sem selur lausnir fyrir
önnur fyrirtæki í efnaiðnaði, fóðurfyr-
irtæki, lyfjafyrirtæki o.fl. og á þessum
markaði störfum við.“
Líftækniiðnaðurinn í heiminum
hefur safnað gífurlegu fjármagni á
undanförnum árum og er enn að
safna að sér fé, segir Jakob. „Þessi
geiri hefur sennilega safnað um 25
milljörðum dollara á þremur árum,
það eru þeir fjármunir sem eru í líf-
tækninni í dag. Líftæknigeirinn sjálf-
urerþannig orðinn markaðurfyrirlíf-
tæknifyrirtækin. Við munum því ekki
eingöngu einbeita okkur að því að
selja til stórra fyrirtækja á borð
DuPont og Hoffmann laRoche held-
ur líka til annarra líftæknifyrirtækja
og búa til samstarfsverkefni með
öðrum líftæknifyrirtækjum,1' segir
hann.
Jakob segir að fram að þessu hafi
Prokaria ekki lagt mikla áherslu á
markaðsstarfið, heldur einbeitt sér
að því að byggja upp tæknina og
þekkinguna. „Eg hef mjög víðtæk al-
þjóðleg sambönd og við höfum átt
fundi með nokkrum fyrirtækjum sem
hafa af fyrra bragði sýnt okkur
áhuga. Þetta er þó enn sem komið er
ekki komið neitt verulega áleiðis en
viðræður eru í gangi. Þessir aðilar
vilja allir vinna með okkur og sjá
möguleikana í því sem við erum að
gera og bjóða upp á, en svo er þetta
alltaf spurning um verð og kjör og
ekkert hægt að fullyrða um endan-
lega samninga. Við eigum líka í við-
ræðum við samstarfaðila, háskóla,
stofnanir og fyrirtæki. Við lítum svo á
að við séum evrópskt fyrirtæki.
Evrópubandalagið hefur á síðustu
tíu árum veitt 10-15 milljónir evra af
styrkjafé sínu í rannsóknir á hveraör-
verum, þannig að úti í Evrópu er
fjöldi vísindamanna sem hafa í mörg
ár unnið að hveraörverum. Þar er þó
ekkert alvörufyrirtæki til á þessu
sviði, þau eru öll í Ameríku."
Samstarfssamningar
við háskóla í Evrópu
í aprfl sl. tilkynnti ESB að Prokaria
hefði verið valið til að stýra 1,3 millj-
óna evra rannsóknarverkefni í sam-
vinnu við tvo háskóla. „Við eigum
mjög góðan aðgang að samstarfs-
aðilum úti í Evrópu. Við erum búnir
að gera samstarfssamninga við tvo
háskóla um Evrópuverkefni sem við
fengum styrki til að vinna að, og við
eigum í viðræðum við fleiri aðila.
Menn eru mjög opnir fyrir samstarfi.
Það virðist einfaldlega vera þannig
að við séum bara á undan öðrum. í
Brussel eru menn mjög hrifnir af okk-
ur og ætla að kynna okkur í líftækni-
kynningarbæklingi sem þeir ætla að
gefa út í haust og taka okkur sem
gott fordæmi um fyrirtæki sem a.m.k.
að hluta til hefur orðið til úr rannsókn-
aráætlunum Evróþubandalagsins,“
segir Jakob.
- Þekkt er orðið í erfðatækninni að
langur tími getur liðið þar til líftækni-
fyrirtækin fara að skila hagnaði. Að-
spurður um þetta segir Jakob að ekki
sé reiknað með að Prokaria fari að
skila hagnaði alveg strax. „En þetta á
samt að geta gengið miklu hraðar
fyrir sig en t.d. í mannerfðafræðinni
og í lyfjageiranum, vegna þess að
ferlið er miklu styttra frá því hugmynd
vaknar og leit fer fram að geni og þar
til farið er að selja markaðsvöru til
fyrirtækja og stofnana. Það er ekki
sama þörf á að fara í gegnum tíma-
frekar leyfisveitingar og annað sem
þessu fylgir," segir Jakob.
Sækja um 100 einkaleyfi
- Einkaleyfaverndin er forsenda
þess að hægt sé að hagnýta þekk-
inguna í þessum iðnaði. Hvar er
Prokaria á vegi statt hvað einkaleyfa-
umsóknirvarðar?
„Það tekur töluverðan tíma að fá
einkaleyfi eða 3—4 ár en við höfum
sótt um tvö grunneinkaleyfi. Annað
þeirra er svokallað rammaeinkaleyfi,
sem við sóttum um í Bandaríkjunum
fyrir hálfu öðru ári. Þá sóttum við um
einkaleyfi á heilli veiru, sem í eru 140
þúsund basar og inniheldur hún 200
gen. Við vitum hins vegar að við
munum ekki fá einkaleyfi á 200 gen-
um, enda höfum við ekkert með það
að gera í þessu sambandi, heldur er
þetta gert til þess að tryggja sig
snemma. Það er mikilvægt að gera
sér grein fyrir því að þetta ferli er allt-
af að færast framar og því er nauð-
synlegt að sækja um einkaleyfi nán-
ast áður en aflað mikillar vitneskju og
fylla svo í eyðurnar á þeim tíma sem
við vinnum frá því umsóknin er lögð
fram. Þessu einkaleyfi höfum við nú
breytt í alþjóðlega umsókn og það
ferli er í gangi."
Jakob sagði fyrirtækið einnig hafa
sótt um einkaleyfi á einu erfðabreyttu
ensími, sem brýtur niður sellulósa og
unnt er að nota t.d til þess að laga lit
á fötum og búa til steinþvegnar galla-
buxur. og þetta virkar líka í púður-
notkun. Þriðja einkaleyfið er í vinnslu
og verður vætnalega lokið við að
skrá það innan tveggja til þriggja
vikna. Auk þessa eru fleiri hugmyndir
í gangi. að þarf alltaf að reyna að
vera eins fljótur eins og hægt er
vegna samkeppnisaðilanna.
Við höfum sett okkur það markmið
að vera búnir að sækja um 100
einkaleyfi á fimm árum. Þetta er auð-
vitað mjög metnaðarfult en sam-
keppnin er hörð og þetta er sú stærð-
argráða sem samkeppnisaðilar
okkar eru að vinna eftir."
Fordæmi fyrir gjaldtöku
- / lögum sem Alþingi setti um nýt-
ingu hveraauðlinda og verndun er
gert ráð fyrir heimild til gjaldtöku af
nýtingu auðlindarinnar. Jakob var
sþurður um þetta og hvort Prokaria
myndi greiða auðlindagjald fyrir að-
ganginn að genaauðlindinni í ís-
lenskum hverum?
Jakob sagði að sett hefði verið
bráðabirgðaákvæði í lögin um rann-
sóknir og nýtingu á auðlindum jarðar,
þar sem hveraörverur væru skil-
greindar sem auðlind. „Þar er ráð-
herra veitt heimild til að veita rann-
sóknarleyfi, eins og við höfum þegar
fengið. Þegar svo kemur að nýting-
unni vaknar spurning um gjaldtök-
una. Á það hefur ekki reynt ennþá,
en við reiknum með því að þurfa að
greiða gjald. Það eru þegar komin
ákveðin fordæmi fyrir slíkri gjaldtöku,
þar sem byggt er á Ríó-sáttmálanum
í nokkrum löndum og alþjóðlegum
fyrirtækjum hefur verið gert að borga
leyfisgjöld. Eru þáyfirieitt greidd 0,1-
0,25% af arði sem fengist hefur af
viðkomandi efni sem fundist hefur.
Mönnum kann að finnast þetta lítið
en eðli málsins samkvæmt er um að
ræða eitt af mörgum sýnum. Þegar
litið er á þetta verðmætahlutfallið,
verður að hafa í huga hvers virði sýn-
ið er í upphafi. Öll „verðmætin" verða
til eftir að sýnið hefur verið tekið og
þau eru sköpuð með gífuriegum
rannsóknar- og einkaleyfakostnaði.
Þetta verður því að teljast raunhæft
hlutfall og það hlýtur að verða tekið
mið af því sem önnur fyrirtæki í al-
þjóðlegri samkeppni búa við. Það
verða varla tekin hærri gjöld af okkur
en aðrir eru að borga.“
Framta'ðin er mjög spennandi
Jakob var spurður um framtíð fyrir-
tækisins og líftækniðnaðarins.
„Framtíðin er mjög spennandi. Ég er
sannfærður um að hún lofar góðu.
Líftæknin hefur þanist hratt út. Þetta
hófst allt fyrir um það bil 25 árum og
hefur svo átt sinn meðgöngutíma en
við vorum það heppnir íslendingar
að komast snemma inn í þetta ferli,
Það var óskaplega þýðingarmikið að
við skyldum hafa byijað á undirbún-
ingi að þessu á svipuðum tíma og
aðrar þjóðir. Það er raunhæft að
þetta hafi tekið svona langan tíma en
það þýðir líka að nú er tæknin orðið
það þroskuð að núna eru hlutirnir
farnir að gerast. Læknisfræðin og
lyfjafræðin leiða þessa þróun, eins
og eðlilegt er. Þar eru verðmætin og
eftir mestu að sækjast. Ég hugsa að
það séu nú þegar komin um 50 líf-
tæknilyf á markað og önnur 100 eru í
pípunum, þannig að þetta þýðir að
líftæknigeirinn er þegarfarinn að afla
mikilla tekna. Þær byltingar sem við
sjáum framundan á allra næstu ár-
um í læknisfræðinni eru gríðarlegar.
Öll þessi tækni steypist síðan yfir
aðrar greinar. Við getum beitt
líftæknilausnum á svo margt og líf-
tæknin mun leika lykilhlutverk í fram-
tíðinni í sambandi við alla umhverfis-
vernd, við að fæða vaxandi
mannfjölda á umhverfisvænan hátt,
án þess að eyðileggja jörðina og
framleiða meira fóður á minna lands-
væði, með minni úrgangi. Líftæknin
mun leysa þessi mál öll.“
Stefnt að skráningu
á hlutafjármarkaði
- Stefnir fyrirtækið á skráningu á
hlutafjármarkaði?
„Að því er að sjálfsögðu stefnt.
Leiðirnar sem famar eru þar sem
starfsemin verður að endanlegum
verðmætum fyrir fjárfestana eru
þekktar. Þar er í fyrsta lagi um að
ræða þá klassísku leið sem Prokaria
stefnir á að fara á hlutafjármarkað.
Við stefnum á það innan fárra ára.
En það eru líka aðrar leiðir fyrir
hendi, s.s. sameining og eða upp-
kaup fyrirtækja. Þetta eru allt formúl-
ur sem eru vel þekktar í líftæknigeir-
anum,“segir Jakob.
Prokaria er nú til hústa í Efna- og
líftæknihúsinu á Keldnaholti en
ákveðið er að það mun flytja starf-
semi sína í nýja rannsóknar- og skrif-
stofuaðstöðu á Gylfaflöt 5 fyrir næstu
áramót. Að sögn Jakob gerir nýaf-
staðin hlutafjáraukning fyrirtækinu
kleift að efla starfsemi sína og sækja
inn á líftæknimarkaðinn. Stjórnendur
fyrirtækisins stefni að því að afla
verkefna og reikni með að innan
fimm ára verði 50-70 manns starf-
andihjá fyrirtækinu.
Helstu samkeppnisfyrirtæki Prok-
aria eru bandarísku líftæknifyrirtæk-
in Maxygen og Diversa. Markað-
sverðmæti Maxigen er í dag metið á
rúma 100 milljarða króna (en það er f
dag með 100 starfsmenn samanbor-
ið við 20 fyrir þremur árum) og Di-
versa er metið á 70 miiljarða.
- Stendur Prokaria jafnfætis þess-
um fyrirtækjum?
„Tvímælalaust,“svarar Jakob. „Og
við teljum okkur hafa alla burði til að
keppa við þau.“