Morgunblaðið - 19.11.2000, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 19. NÓVEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Siðleg
meðferð
á frumum
Fá blindir sýn, munu lamaðir ganga
á ný, verða þeir sem misst hafa útlim aftur
heilir? Verður hægt að útrýma fæðingar-
göllum og ber okkur að reyna það?
Nýr heimur er að opnast í læknisfræði
með rannsóknum á stofnfrumum manna
en ljóst er að um leið vakna erfíðar siðfræði-
spurningar um hugsanlega misnotkun
á nýrri þekkingu. Kristján Jónsson
var á norrænni ráðstefnu um þessi mál.
Reuters
Bandaríkjamaðurinn Jack Nash, eiginkona hans, Linda, dóttirin Mollý og yngsta barnið, Adarn, sem komst f
heimsfréttimar í október. Þá var skýrt frá því að Nash-hjónin hefðu látið skanna fósturvísa og „valið“ Adam
vegna þess að hann reyndist laus við blóðsjúkdóm er Mollý þjáist af. Við fæðingu Adams tóku læknar blóð úr
naflastreng bamsins og komu því fyrir í beinmerg Mollýar í von um að heilbrigðu frumunum úr bróðumum
tækist að lagfæra erfðafræðilega gallann í beinmerg hennar. Sumir telja að stigið hafí verið hættulegt skref í
þá átt að fólk „framleiði“ með aðstoð vísindamanna sérhæfð börn til ákveðinna nota.
Presslink
Stofnfmma flutt úr sýni úr naflastreng Adams Nash með það að
markmiði að koma henni fyrir í beinmergi systurinnar Mollýar. Hún er
með sjaldgæfan, arfgengan sjúkdóm, Franconi-blóðleysi, sem stöðvar
framleiðslu á beinmergsfrumum og dregur fólk oftast til dauða.
TUGIR vísindamanna og
fræðimanna tóku þátt í
ráðstefnu sem Norræna
lífvísindasiðanefndin hélt
nýlega um rannsóknir á stofnfrum-
um úr mönnum. Fundahöldin fóru
fram um borð í ferju á Eystrasalt-
inu og voru þátttakendur allir frá
Norðurlöndunum að einum undan-
teknum, dr. Anne McLaren, þekkt-
um sérfræðingi í frumurannsókn-
um frá Bretlandi. Varpað var fram
spurningum eins og þeim hvort
rangt væri að leyfa vísindamönnum
að nýta til rannsókna á stofnfrum-
um vefjasýni úr fóstrum kvenna
sem hafa látið eyða fóstri eða misst
fóstur, hvort fóstur hefðu mann-
réttindi sem rétt væri að verja með
lögum og reglum. Nokkur eining
var um að leggjast gegn því að leyft
væri að „framleiða“ af ásettu ráði
fóstur til þess eins að nýta vefi úr
því til lækninga en eyða síðan. En
hugtakið „hálar brautir“ var mörg-
um hugleikið, sérstaklega þegar
rætt var um einræktun eða klónun
fósturvísa og jafnvel manna sem
talið er að geti orðið að veruleika
einhvern tíma í framtíðinni. Ef
menn teldu vera í lagi að búa til
aðra manneskju til að nota hana
eins og hráefni eða varahluti væri
stutt í að virðingin fyrir einstakl-
ingnum sem slíkum, góðum eða
breyskum en alltaf mannlegum,
hjnrfi endanlega. Hann yrði í stað-
inn vara og metinn eingöngu eftir
nytseminni fyrir samtímann.
En mjög var deilt um mörkin,
hve mikillar mannhelgi fósturvísar
ættu að njóta. Innskot McLaren
um að í reynd væri ekki verið að
skapa raunverulegt, nýtt fóstur
með stofnfrumutilraunum heldur
aðeins klónaðar eftirmyndir af
ákveðnum frumuröðum úr nokk-
urra vikna gömlum fósturvísum til
rannsókna og tilrauna vakti athygli
margra óinnvígðra. Lýsing hennar
hljómaði ekki jafnógnvægilega og
viðvörunarorð þeirra sem óttast að
mannskepnan sé að feta í fótspor
vísindamannsins Frankensteins í
skáldsögunni og keppa við Guð.
Fyrirlesarar voru úr röðum
lækna, lögfræðinga, siðfræðinga og
heimspekinga. Og sumir gengust
við því í lokin að þeim hefði ekki
veitt af að fá að kynnast viðhorfum
annarra fræðigreina til þeirra sam-
viskuspurninga sem myndu vakna
þegar vísindamenn færu að geta
notfært sér stofnfrumur við lækn-
ingar.
En hvað er svona merkilegt við
stofnfrumur og hvers vegna þurfa
siðfræðingar að fjalla um þær og
ryðjast inn á svið líffræðinganna?
Frumur með
mikla yfirburði
Stofnfrumur eru sérstök gerð af
frumum sem hafa þann eiginleika
að geta skipt sér við réttar aðstæð-
ur, orðið sérhæfðar og annast
margvísleg hlutverk í líkamanum.
Sumar gerast heilafrumur, aðrar
mynda lifrina, enn aðrar blóðfrum-
ur, húðfrumur, auga, eyra og fleiri
líffæri. Stofnfrumur eða forverar
þeirra eru innst í frumuhópnum
sem myndar smám saman ásamt
legkökunni fóstrið þegar egg hefur
verið frjóvgað, byrja að skipta með
sér hlutverkum um það bil fjórum
dögum eftir frjóvgunina. Þær
mynda vefina í okkur og eru áfram
til staðar á vissum stöðum í líkama
fullvaxins fólks, sumar virkar, aðr-
ar óvirkar. Stofnfnimur sem
mynda blóð eru í beinmergnum en
reyndar einnig í afar litlu magni í
blóðinu sjálfu. Þær halda áfram að
framleiða eftirmyndir af sjálfum
sér allt lífið, framleiðslumátturinn
er svo mikill að nemur nokkrum
tonnum af blóðfrumum hjá manni
samanlagt á lífsleiðinni.
Með aðferðum erfðafræðinnar
hefur á síðari árum loks tekist að
greina og einangra stofnfrumur
manna. Nýtingarmöguleikarnir eru
ótal margir, við framleiðslu lyfja
verður hægt að gera tilraunir á
stofnfrumum til að kanna virknina
og hugsanlegar aukaverkanir.
Minni þörf verður íyrir tilraunir á
fólki sem geta reynst hættulegar.
Stundum er ekki hægt að bjarga lífi
sjúkra með líffæraflutningum
vegna skorts á líffærum en með því
að nýta þekkingu á stofnfrumum
verður að líkindum hægt að fjöl-
falda mörg þeirra að vild.
Þegar er byrjað að nota stofn-
frumur til að búa til nýja húð handa
fólki sem hefur brunnið illa, búa til
nýja hornhimnu handa blindum.
Nýlega var skýrt frá því að tekist
hefði að veita lömuðum músum
hreyfigetu á ný með því að sprauta
óþroskuðum stofnfrumum í mænu-
vökva dýranna. Verður einhvern
Betra að setja
reglur en nota bönn
Anne McLaren er þekktur vísindamaður
á sviði líffræði í Bretlandi og situr í ráðgjafar-
nefndum stjórnvalda sem fjalla um notkun
á stofnfrumum úr fóstrum í vísindarannsóknum,
Bretar hafa fyrstir vestrænna þjóða leyft
slíkar rannsóknir en með skilyrðum.
Morgunblaðið/Kristján Jónsson
Anne McLaren, sérfræðingur hjá Wellcome
CRC Institute í Bretlandi.
AKVÖRÐUN breskra stjórn-
valda í haust um að leyfa vís-
indamönnum að nota stofnfrumur
úr fóstrum við rannsóknir var um-
deild og í Bandaríkjunum eru sett
strangari skilyrði fyrir slíkum
rannsóknum. Þar og víðar óttast
margir að verið sé að leggja drög að
því að fóstur verði „framleidd" til
að nota í rannsóknum. Anne
McLaren er heimsþekktur vísinda-
maður og situr í opinberum ráð-
gjafamefndum vegna lagasetingar
um stofnfrumurannsóknir í Bret-
landi. Hún starfar hjá Wellcome
CRC Instistute-rannsóknastöðinni
þar í landi.
Hún var spurð hvað henni fynd-
ist um þá skoðun að einskorða bæri
tilraunir með stofnfrumur við notk-
un á frumum úr fullvöxnu fólki
vegna siðferðislegra álitamála í
sambandi við fósturfrumur.
„Fyrst vil ég taka fram að sam-
kvæmt bresku reglunum, sem sett-
ar hafa verið, verður ekki um að
ræða að tekið verði fóstur, þ.e. heil
lína af stofnfrumum og hún notuð í
lækningaskyni. Fyrst eru fundnar
og greindar ákveðnar gerðir af
stofnfrumum, t.d. taugafrumur og
þær einangraðar og búnar til svo-
nefndar frumuraðir til að hægt sé
að nota þær til lækninga. Ég er
ekki sammála því að ætlunin sé að
menn geti búið til eða skapað fóstur
til að nota í tilraunum. Sögnin að
skapa er í þessu sambandi ákaflega
gildishlaðin ogvillandi. Það sem
gerist er að vísindamenn taka
óftjóvgað egg sem kona hefur gefið
til rannsókna. Eggið er síðan
frjóvgað með sæði og því er leyft að
skipta sér nokkrum sinnum.
Fólk geri sér grein fyrir
afleiðingum banns
Ef fólk vill banna þetta er nauð-
synlegt að gera sér grein fyrir af-
leiðingunum. Ég minni á glasa-
frjóvgun sem verður æ algengari.
Ekki er hægt að frjóvga egg í til-
raunaglasi nema fyrst séu gerðar
tilraunir með egg úr sömu konu,
rannsaka litningana
og frumuskiptinguna
og kanna hvort allt sé
eðlilegt. Það væri sið-
laust að láta hendingu
ráða hvernig til tæk-
ist, hvort konan eign-
aðist afbrigðilegt barn
eða missti fóstur. Þeg-
ar egginu er síðan eytt
finnst vísindamönnum
ekki að verið sé að
gera verri hluti en að
nota getnaðarvamir til
að koma í veg fyrir
ftjóvgun. Fæstir líta á
frjóvgað egg sem
mannlega veru með
réttindi sem slík.
Einnig hafa vísindamenn verið
að gera mikilvægar tilraunir með
sjálfa frjóvgunina og kannað að-
ferðir við að tryggja að sæðisfruma
komist örugglega inn í eggið.
Markmiðið er að draga úr þörfinni
fyrir frjósemislyf sem notuð eru til
að auka líkurnar á að allt gangi
upp.
Svarið við spurningunni um að
nota eingöngu stofnfrumur úr full-
vöxnum er einfalt. Það myndi tefja
fyrir framfönim á sviði stofnfrumu-
rannsókna. Ég tel best að fylgt
verði þeirri stefnu að setja skýr lög
og reglur en banna ekki rannsókn-
ir. Með þeim hætti er oft auð-
veldara að tryggja að menn misnoti
ekki aðstöðu sína og brjóti gegn
siðferðislegum gildum.“ Hún segir
að of mikið sé um alls kyns mis-
skilning meðal almennings og í
fjölmiðlum í sambandi við notkun á
fósturfrumum til rannsókna. Mikil-
vægt sé að staðreyndir séu ljósar
og fólk viti hvað vísindamenn séu
raunverulega að gera, hvar rann-
sóknirnar séu stundaðar og hverjir
stundi þær. >vAJlt þarf að vera uppi
á borðinu," segir McLaren.
Margir hafa bent á að næsta
skrefið geti verið að fósturfrumur
verði einræktaðar, klónaðar og
þannig verði hægt að framleiða fólk
með ákveðnum eiginleikum, eins og
um sé að ræða dauða hluti.
„Ég sé tvenns konar hættu sem
við þurfum að vera á varðbergi
gagnvart. Klónun á mönnum er
ekki bönnuð alls staðar með lögum
og þar gæti slík klónun orðið að
veruleika. Hvert yrði hlutskipti
barns sem yrði til með slíkum
hætti? Það vitum við ekki og við
viljum ekki feta þá braut núna.
Hin áhættan er að menn færu
einhvers staðar að framleiða
stofnfrumur og nota þær til lækn-
inga án þess að nokkur lög eða
reglur væru til staðar. Slæm mis-
tök gætu orðið, sjúklingur gæti
fengið krabbamein vegna slíkra
mistaka. Með ákveðnum varúðar-
reglum sem fylgja þarf vel eftir er
hægt að draga mjög úr hættunni."
s