Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1993, Page 107

ÍSLENSKA LANGSPILIÐ
111
af hljómþýðri tónlist. Eftir undrun okkar í fyrstu héldum við að tónlist-
in, sem barst af hæðinni fyrir ofan, væri frá piano-forte; en okkur var
sagt að það væri íslenskt hljóðfæri, kallað langspil; og að hljóðfæraleik-
ararnir væru sonur og dóttir hr. Stephensens, sem sjálfur var sagður
leika mjög vel á þetta hljóðfæri. Langspilið, sem nú var flutt niður til að
við gætum skoðað það, er gert úr mjóum trékassa, um þriggja feta löng-
um, bungulöguðum á öðrum endanum, þar sem hljómopið er, en hinn
endinn er líkur fiðlu. A því eru þrír látúnsstrengir, sem strekktir eru eft-
ir því endilöngu, þar af eru tveir stilltir á sama tón og einn áttund neð-
ar. Annar hinna fyrrnefndu liggur yfir lítilli brík með vírbútum þvers-
um að ofanverðu. Þeim er komið fyrir þannig, að þegar strengnum fyrir
ofan þá er þrýst niður með þumalnöglinni, eru mismunandi tónar mynd-
aðir með boga sem strokið er þvert yfir; og hinir strengirnir gegna sama
hlutverki eins og bordúnpípur á sekkjapípu. I stuttu máli er það ein-
faldlega monochord með tveimur viðbótarstrengjum til að mynda eins
konar bassa. Þegar hljóðfærið er nálægt, er hljómur þess fremur harður;
en frá nærliggjandi herbergi, sérstaklega í samleik tveggja, eins og fyrst
þegar við heyrðum tónlistina, eru áhrifin mjög viðfelldin.’
Þessar frásagnir, sem og munnlegar lýsingar sem skráðar voru á meðan
þessi rannsókn stóð yfir, gefa til kynna að mertn notuðu íslenska langspil-
ið sér og öðrum til skemmtunar á íslenskum sveitaheimilum á átjándu og
nítjándu öld. Hljóðfærið var einfalt að gerð og smíðað úr þeim efniviði
sem tiltækur var í landinu og var notað bæði sem einleiks- og undirleiks-
hljóðfæri.
Árið 1855 kom út á Akureyri ritgerð eftir Ara Sæmundsen, Leiðarvísir til
að spila á langspil. Hugsanlegt er, að í því riti gæti áhrifa frá þróun hljóð-
færisins psalmodikon, sem fundið var upp af J. W. Bruun í Kaupmanna-
höfn árið 1823, en fyrirmyndin að smíði þess var miðaldahljóðfærið mono-
chord. Psalmodikon varð á skömmum tíma vinsælt hljóðfæri og kom
talsvert við sögu í kirkjusöng og skólasöng, einkum í Svíþjóð og Noregi á
19. öld. Rit um psalmodikon eftir skandínavíska höfunda, svo sem Svíann
J. Dillner og norska tónskáldið J. A. Lindeman, gætu því hafa orðið Ara
Sæmundsen hvatning til að skrifa ítarlegan leiðarvísi um íslenska lang-
spilið, smíði þess, stillingu og leikmáta. Ritinu var ætlað að vera til leið-
beiningar um smíði og tónsetningu gripbrettisins, stillingu strengjanna,
beitingu bogans, og jafnframt að veita undirstöðuþekkingu í tónfræði.
Með athugunum sínum og samningu leiðarvísisins lagði Ari Sæmundsen
sitt af mörkum til að samræma leikmáta og smíði langspilsins á síðari
hluta nítjándu aldar.