Dagblaðið Vísir - DV - 28.10.1985, Blaðsíða 10

10
DV. MÁNUDAGUR 28. OKTOBER1985.
KERFISBUNDIN
MISTÖK?
— landbúnaðarkreppan í sameignarríkjum
Sumar staðreyndir stjórnmála-
manna eru svo miklar, að við
eigum í erfiðleikum með að
koma auga á þær fyrir öðrum
staðreyndum og stundlegri. Við
sjáum ekki til þeirra á síðum
dagblaðanna eða á sjónvarps-
skjánum. Ein slík staðreynd er
sú, að þjóðir sameignarríkjanna
geta ekki lengúr brauðfætt sig.
Rússland, eitt helsta forðabúr
Norðurálfunnar fyrir bylting-
una 1917, er til dæmis orðið mjög
háð korninnflutningi frá
Bandaríkjunum og Argentínu.
Sænski hagfræðingurinn dr.
Svén Rydenfelt reynir að skýra
þessa miklu staðreynd í bókinni
Kerfisbundin mistök: Land-
búnaðarkreppan i sameignar-
ríkjunum (A Pattern for Failure.
Sociaiist Economies in Crisesj, sem
kom út á síðasta ári í Bandaríkjun-
um, en frá henni ætla ég lítiilega
að segja í þessari grein.
Skýringin á fæðuskortinum
liggur i kerfinu
Bókarheitið veitir væntanlega
nokkurt hugboð um boðskap dr.
Rydenfelts. Orsakarinnar til þess,
að þjóðir samcignarríkjanna geta
ekki lengur brauðfætt sig, er ekki
að leita í því, að þær séu latari en
ávinningsvonar og eignagleði.
Líklega kom Adam gamli Smith
skýrustum orðum að henni í Auð-
legð þjóðanna árið 1776.
„Ég hygg,“ sagði Adam Smith,
„að reynsla fyrri alda og genginna
kynslóða sýni oss, þannig að ekki
verði um villst, að vinna sú, sem
ánauðugir menn inna af höndum,
er dýrari en nokkur önnur vinna,
þótt svo virðist við fyrstu sýn sem
hún kosti ekki annað og meira en
uppihald þeirra. Maður, sem ekki
getur eignast neitt, finnur ekki hjá
sér hvöt til annars en reyna að eta
eins mikið og vinna eins lítið og
honum er framast unnt. Sú vinna,
sem hann leggur af mörkum um-
fram það, sem honum er bráðnauð-
synlegt lífsviðurværis síns vegna,
er barin út úr honum með hörku,
en ekki látin af hendi af eigin
hvötum."
Alls staðar sömu mistökin:
sorfið að ávinningsvon
og eignagleði bænda
Að sögn dr. Rydenfelts hafa
sameignarsinnar á tuttugustu öld
alls staðar gert svipuð mistök.
Fyrst hafa þeir þjóðnýtt einstök bú
og gjarnan samoinað þau í risastór
samyrkjubú og þannig tekið af
bændum möguleikann á að nýta
Júlíus Nyerere, forseti Tanzaníu, sem nýtur mikilla vinsælda á
Vesturlöndum, hefur, eins og margir aðrir stjórnarherrar í Afríku,
reynt að neyða áætlunarbúskap upp á þegna sína en það hefur
haft í för með sér fæðuskort og sóun.
aðrar þjóðir, búi við verri náttúrleg
skilyrði eða hafi orðið fyrir upp-
skerubresti eða illu árferði. Auð-
vitað geta slíkar ástæður sums
staðar komið til álita, en þær geta
ekki náð til allra þeirra landa, þar
sem reynt hefur verið að reka
áætlunarbúskap.
Dr. Rydenfelt heldur því þess
vegna fram, að meginskýringin á
þessari miklu staðreynd liggi í því
kerfi, sem þjóðir sameignarríkj-
anna búi við. Þau mistök, sem gerð
hafi verið, séu ekki bundin stað eða
stund, heldur séu þau kerfisbundin.
í fyrsta hluta bókar sinnar reifar
dr. Rydenfelt í stuttu máli þá kenn-
ingu, sem hann styðst við - hina
gamalkunnu kenningu hagfræð-
innar um nauðsynlegt hlutverk
sérþekkingu sína sjálfum sér og
öðrum til hagsbóta. Síðan hafa þeir
reynt að knýja niður verðið á land-
búnaðarvörum með þeim afleiðing-
um, að bændur hafa tregðast við
að framleiða meira af slíkum vör-
um en nægði handa þeim sjálfum
og fjölskyldum þeirra.
Sameignarsinnar hafa alls staðar
talið stórar einingar betri en litlar,
en það kallar dr. Rydenfelt „gigan-
tomania". Þeir hafa alls staðar
reynt að efla iðnað á kostnað land-
búnaðar, en ekki leyft markaðsöfl-
unum að koma á jafnvægi á milli
þessara tveggja höfuðgreina at-
vinnuh'fsins.
í öðrum hluta bókar sinnar rekur
dr. Rydenfelt dæmi um hin kerfis-
bundnu mistök sameignarmanna

mt
og ríkisafskiptasinna í fimmtán
löndum: Ráðstjórnarríkjunum,
Póllandi, Rúmeníu, Tékkóslóvak-
íu, Ungverjalandi, Portúgal, Kína,
Indlandi, Víetnam, Sri Lanka,
Ghana.Tanzaníu, Kúbu ogArgent-
ínu. Er sú samantekt öll hin fróð-
legasta.
Líklega vita íslendingar þó öllu
minna um hinar hörmulegu afleið-
ingar óhóflegra ríkisafskipta í þró-
unarlöndunum en í þeim löndum
Norðurálfunnar, sem Kremlverjar
og skoðanabræður þeirra ráða fyr-
ir. Ég hyggst hér því fara örfáum
orðum um afleiðingar þeirra í
tveimur þróunarlöndum, eins og
dr. Rydenfelt segist frá þeim.
Ghana: Úr bjargálnum í fátækt
Lítum fyrst á Ghana. Þetta frjó-
sama land á vesturströnd Afríku-
þeirrar heimsálfu, sem Einar skáld
Benediktsson kallaði „Bláland hið
mikla“ hlaut sjálfstæði þegar árið
1957. Þá fluttu Ghanabúar út meira
kókó en nokkur önnur þjóð í heimi.
Hinir nýju stjórnarherrar, Kwame
Nkrumah og félagar hans, hugðu
því gott til glóðarinnar. Þeir skip-
uðu kókóeinkasölu ríkisins að
kaupa kókó af bændum á mjög lágu
verði og selja það erlendis á heims-
markaðsverði. Þeir hirtu sjálfir
mismuninn og notuðu hann til að
kaupa sér fylgi í borgum landsins
með ýmsum framkvæmdum. Metn-
aður þeirra átti sér engin takmörk
fremur en skilningsskortur þeirra
á lögmálum atvinnulífsins.
Bændur tregðuðust auðvitað við
að láta af hendi vöru sína á miklu
lægra verði en þeir gátu fengið
fyrir hana annars staðar. Þeir
reyndu því að selja hana á svörtum
markaði innan lands eða smygla
henni til nágrannalandanna.
Versta afleiðingin af stefnu stjórn-
arherranna var þó sú, þegar til
iengri tima var litið, að kókófram-
leiðsla landsins dróst mjög saman.
Hún féll úr 439 þús. tonnum af
kókóbaunum árið 1960 niður í 225
þús. tonn árið 1982, á meðan sam-
bærileg framleiðsla Brasilíumanna
jókst á sama tíma úr 160 þús. tonn-
um upp í 314 þús. tonn.
Valdsmenn í Ghana hafa ekki
snúið við á þessari óheillabraut.
Bændur fá ekki sannvirði fyrir
vöru sina og framleiða því miklu
minna af henni en búast mætti við
að öðrum kosti. Útflytjendum er
gert erfitt fyrir með rangri gengis-
skráningu. Verði á ýmsum nauð-
synjavörum er haldið niðri af
stjórnarherrunum, sem óttast reiði
borgarmúgsins, en af því hefur
óhjákvæmilega leitt, að skortur er
á þessum vörum og langar biðraðir
að sjá fyrir framan allar verslanir.
Ghanabúar hafa orðið fátækari og
fátækari, frá því að land þeirra fékk
sjálfstæði, og stjórnarskipti í
landinu tíðari og tíðari.
Tanzanía: Misheppnaður
rekstur samyrkjubúa
Víkjum síðan að Tanzaniu, sem
er öllu harðbýlla land á austur-
strönd Afríku, en það hlaut sjálf-
stæði 1961. Júlíus Nyerere, sem er
yfirlýstur samhyggjumaður (sósíal-
isti) eins og flestir aðrir „þjóðar-
leiðtogar" á Blálandi hinu mikla,
varð fljótlega forseti þessa eins-
flokksríkis. Árið 1967 þjóðnýtti
hann öll stærstu verslunar- og
iðnfyrirtæki landsins og birti mikla
áætlun um stofnun samyrkjubúa,
svonefndra ujamaa-þorpa.
í upphafi var hugmynd Nyereres
sú, að fólk flytti ekki á þessi sam-

{g* ^ ', «<*r •*S'"<ij**,* t>!*’

’ r ; f J
• r*. ■ ’
Rússland var fyrir byltinguna 1917 eitt helsta kornforðabúr heims-
ins, en nú neyðast Kremlverjar til að flytja korn í miklum mæli
frá Bandaríkjunum og Argentínu.
yrkjubú nema ótilneytt. En árið
1974 höfðu ekki nema 2,5 milljónir
hlýtt kallinu, svo að hann greip til
þess ráðs að reka fólk inn í þau
með valdi og láta jafna fyrri hýbýli
þeirra við jörð. Við þetta íjölgaði
fólki á samyrkjubúunum úr 2,5
milljónum í 13 milljónir á tveimur
árum.
Rekstur samyrkjubúanna hefur
þó ekki gengið sem skyldi, og smám
saman hefur því verið horfið að þvi
ráði að skipta landi þeirra aftur
upp á milli fjölskyldna. En bændur
þurfa gjarnan að fara langar leiðir
til vinnu sinnar úti frá kofum þeim,
sem þeim voru fengnir í ujamaa-
þorpunum, eftir að fyrri hýbýli
þeirra voru jöfnuð við jörðu.
Stjórnarherrar leyfa bændum
ekki heldur að selja vörur sínar á
markaðsverði, svo að þeir reyna
að selja þær á svörtum markaði eða
smygla þeim til Kenýa. Mikill
skortur er á landbúnaðarvörum í
landinu sjálfu, og nú er svo komið,
að Tanzaníumenn verða að flytja
inn megnið af matvælum sínum og
treysta á „þróunarhjálp".
Því verri sem stjórnarherrar
eru þegnum sínum, því meiri
þróunaraðstoð fá þeir!
Örlítill útúrdúr, úr því að minnst
er á „þróunarhjálp til Tanzaníu
(sem er því miður hjálp án þróunar,
að því er virðist): Hinn kunni
breski hagfræðingur, Peter Bauer
lávárður, benti á það vorið 1984 í
fyrirlestri í Reykjavík (sem birtist
í 1. hefti Frelsisins 1985), hversu
óeðlilegt væri að nota fátækt þá,
er beinlínis stafaði af stefnu stjórn-
arherra, sem röksemd fyrir frekari
þróunaraðstoð við slíka stjórnar-
herra. Því verri sem slíkir þrjótar
eru þegnum sínum, því meiri aðstoð
fá þeir!
Þessi ábending á ekki síst við um
Tanzaníu. Forseti landsins, Nyer-
ere, hefur fengið á sig einhvern
helgiblæ í augum hrekklausra
manna og góðfúsra á Vesturlönd-
um, þótt hann hafi beitt mikilli
harðneskju við þegna sína og leitt
þá á sömu óheillabrautina til frek-
ari fátæktar og Kwame Nkrumah
í Ghana og óteljandi aðrir harð-
stjórar, sameignarmenn og ríkisaf-
skiptasinnar.
Kinu náttúrlega samræmi
raskað með ríkisafskiptum
Dr. Rydenfelt kemst að þeirri
meginniðurstöðu i bók sinni, að
hinn geigvænlegi fæðuskortur í
heiminum sé af manna völdum.
Hann stafar ekki af því, að jörðin
geti ekki brauðfætt allt það fólk,
sem í heiminum lifir, heldur af því
að markaðsöflunum er ekki leyft
að laða fram þann þrótt, sem býr í
einstaklingunum.
Dr. Rydenfelt er með öðrum orð-
um þeirrar skoðunar, að fæðu-
skorturinn í heiminum sé ekki
vegna getuleysis okkar til að fram-
leiða meiri mat og reyndar ekki
vegna viljaleysis valdsmanna,
heldur umfram allt vegna skiln-
ingsleysis þeirra á einföldustu lög-
málum atvinnulífsins.
Valdsmenn, hvort sem þeir eru í
sameignarríkjunum eða þróunar-
Iöndunum, gera sér ekki grein fyrir
því, að tilraunir þeirra til að breyta
þeim verðum, sem markaðsöflin
setja á vörur, hafa oftar en ekki
óvæntar og óvelkomnar afleiðing-
ar. Með slíku umstangi raska þeir
því náttúrlega samræmi, sem
markaðsöflin hafa komið á. Ef þeir
neyða bændur til dæmis að selja
sér vöru á of lágu verði, þá reyna
bændurnir að selja þeim eins lítið
og þeir geta. Afleiðingin verður
vöruskortur. Ef þeir selja þessa
vöru síðan aftur á of lágu '-erði,
þá fara kaupendurnir ekki svo
sparlega með hana sem skyldi.
Afleiðingin verður sóun.
Vöruskortur í
sameignarríkjunum -
offramleiðsla á
Vesturlöndum
f þriðja og síðasta hluta bókar
sinnar lýsir dr. Rydenfelt síðan
þeim vanda, sem vestrænar þjóðir
eigi við að glíma. Hann sé ekki
fólginn í fæðuskorti. Valdsmenn á
Vesturlöndum reyni ekki að knýja
verð á landbúnaðarvörum niður,
heldur upp, en afleiðingin verði
auðvitað offramleiðsla.
Stjórnarherrar skilja það ekki,
segir dr. Rydenfelt, að þjóðarauð-
urinn er ekki eins og sjóður, sem
þeir geta skipt að vild á milli þegna
sinna, heldur miklu frekar eins og
straumur, sem á upptök sín í ein-
staklingunum. Þessi straumur
eyðist í sífellu, því að fólk notar
framleiðsluvörurnar, og hann þarf
því sífelldrar endurnýjunar við. En
með hóflegum afskiptum sínum
trufla og torvelda valdsmenn þenn-
an straum og geta stundum jafnvel
stíflað hann með öllu.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson skrifar frá Oxford: