Dagblaðið Vísir - DV - 31.10.1987, Blaðsíða 22

r
22
LAUGARDAGUR 31. OKTÓBER 1987.
Enn um framburð
Undanfama tvo laugardaga hef
ég íjallaö um framburð og mim svo
enn um sinn.
Ástæðan?
Þeir sem á annað borð velta fyrir
sér stööu íslenskrar tungu hljóta
að komast að þeirri niðurstöðu að
æskilegt sé að viðhalda máhnu sem
minnst breyttu án þess þó að
hneppa það í fjötra. Það er aldrei
hægt að halda nokkru máli
óbreyttu. Einungis dauð mál geta
haldist óbreytt.
Vandamálið felst þá annars vegar
í því að greina á miili þeirra breyt-
inga sem skipta máli og hinna sem
minna máh skipta, hins vegar að
meta hvort einhver ástæða sé til að
grípa inn í gang breytingarinnar.
Einstakar breytingar eru misaf-
drifaríkar fyrir framtíð íslens-
kunnar. Sumar geta leitt til
veigamikilla breytinga á gerð máls-
ins; aðrar auka einungis á flöl-
breytnina og gera mönnum kleift
að hta mál sitt blæbrigðum.
Hér verða tekin tvö dæmi, annars
vegar þágufallssýki, hins vegar
einhljóðunin æ verður a.
Fyrri breytingin skiptir að mínu
áhti mjög litlu, hún er veigahtil; sú
seinni er afdrifaríkari, er miklu
meiri breyting.
Þágufallssýki felst í því að nota
þágufah í stað þolfahs með óper-
sónulegum sögnum. Um er að ræða
tiltölulega fáar sagnir, flestar sagn-
ir eru persónulegar, þ.e. hafa með
sér fallorð í nefnifalh. Það er engin
breyting á beygingakerfinu sem
slíku þótt menn segi mér langar í
stað mig langar. Málið er jafnbeygt
eftir sem áður.
Breytingin æ verður a veldur á
hinn bóginn því að í hljóðkerfi
málnotandans fækkar um eitt
hljóð. Hljóðkerfið breytist.
Ég þykist ennfremur hafa orðið
var við aðra afleiðingu þágufahs-
sýkinnar, eða öhu heldur tunræð-
unnar um hana. Mér finnst oft
erfitt að heyra hvort menn segja
mér eða mig. Það vih breytast í
mé og mi eða einhvers konar
blöndu beggja orðanna, rétt eins
og menn séu hræddir við að láta
uppskátt um hvom kostinn þeir
hafa valið. Mér finnst það alvar-
legri breyting að mér og mig
breytist í mé og mi heldur en það
hvort falhð menn nota með óper-
sónulegum sögnum.
íslensk tunga
Eiríkur Brynjólfsson
Um tökuorð gildir svipaö. Engin
sérstök ástæða er til að amast við
tökuorðum, nema þeim sem engri
beygingu taka. Ég sé til dæmis enga
ástæðu til að hamast gegn orðinu
videó. Það beygist eftir íslenskri
fallbeygingu, eins og píanó. Öðru
máli gegnir um tökuorð eins og
lýsingarorðið næs. Það beygist
ekki, hvorki í kynjum, tölum né
follum. Næs brýtur í bága við regl-
ur beygingakerfisins og táknar því
veiklun þess. Orðið vídeó gerir það
ahs ekki.
Hér verður reyndar að gera einn
fyrirvara og hann er sá að við vit-
um sjaldnast af hveiju málbreyt-
ingar stafa og enn verra er að spá
um hvaða afleiðingar þær hafa.
Sífellt em að verða breytingar á
málinu og við verðum þeirra vör
eftir á. Breytingar verða hins vegar
fyrst í talmáh og ritmál htast af
þeim. Ýmislegt bendir til þess að
breytingar séu miklar á framburði
íslenskunnar og því finnst mér
meiri ástæða til að gefa framburð-
inum gaum heldur en að vera sífellt
að hamra á því að beygingakerfið
sé í hættu.
Sagan kennir okkur sömu lexíu.
Hljóðkerfi íslenskunnar hefur tek-
ið verulegum breytingum en
beygingakerfiö hefur staðið af sér
erlend áhrif, innlenda vankunn-
áttu og annað sem menn kunna að
telja tungunni hættulegt.
Óskýrmæli
í síðasta þætti nefndi ég þrjú at-
riði sem gera framburð manna
óskýran. Reyndar er ahs ekki
hlaupið aö þvi að skilgreina óskýr-
mæh og upptalning mín er fjarri
því fullnægjandi.
Til að bæta um betur kemur efdr-
farandi:
í nokkur ár hefur staðið yfir
umfangsmikil mállýskukönnun
um aht land. Aðstandendur hennar
eru þeir Kristján Ámason og Hö-
skuldur Þráinson. Eitt af því sem
þeir rannsaka er óskýrmæh. Sam-
kvæmt því eru óskýrmæli:
1. Brottfah önghljóða. Dæmi: dag-
blað verður dabla, ánægður
verður ánæður.
2. Samlögun neftiljóöa, þ.e. m og
n. Dæmi: innbær verður imbær,
hin blöðin verður him blöðin.
3. Brottfall atkvæða. Dæmi: kló-
settið verður klósdið, hjólinu
verður hjólnu, Keflvíkingar og
Akurnesingar verða Keblígar og
Aknesigar.
4. Önghijóðun nefhljóða, þ.e.
þegar m eða n rennur saman við
undanfarandi önghljóð. Dæmi:
samferða verður saverða. (Því
miður er ekki unnt að sýna
framburðinn hér en effið (vaffið)
verður nefmælt).
5. Brottfall neíhljóða. Dæmi: fs-
lendingar verður fsledigar.
Þá er það ekki meira að sinni.
Hafið það gott um helgina.
Það er aldrei hægt að halda nokkru máli óbreyttu. Einungis dauð mál geta haldist óbreytt.
Vísnaþáttur
Ef um það væri spurt hvert væri
frægasta afbrotamál á íslandi frá
hinumsíðari öldum myndu eflaust
flestir nefna morð Natans Ketils-
sonar og fara aö rekja þá miklu
harmsögu sem því er tengd.
Síðasta aftaka á íslandi 1830
Hægt væri að nefna meira en
hálfan tug rithöfunda á síðustu öld
og þessari sem hafa ritað um þessi
efni fræðibækur og skáldrit. Þrír
eða fjórir þeirra eru enn á meðal
vor. Við þessa sögu, þó óbeint sé,
kemur ein af skáldkonum okkar
sem telja verður meðal þeirra list-
fengustu þótt vísur hennar séu æði
misjafnar.
Um Rósu Guðmundsdóttur, eða
Skáld-Rósu, hefur dr. Guðrún P.
Helgadóttir ritað allra manna
fræðilegast. Það er 1 seinna bindi
ritsins Skáldkonur fyrri alda, 1963.'
Vísur eftir Rósu, er hér birtast, eru
teknar úr þeirri bók. Rósa er fædd
1795 í Eyjafirði, bóndadóttir, fermd
í Möðruvahakirkju. Þegar á því
höfðingjasetri hefst þjóðsagan um
Rósu sem ástkonu Páls Melsteð
sem þar var amtmannsskiifari og
síðar valdamaður með þjóð sinni.
Opinberlega er Rósu hvergi getið í
sögu hans. Ung kona á Rósa að
hafa ort til Páls þessa alkunnu vísu:
Man ég okkar fyrri fund,
fom þó ástin réni.
Nú er eins og hundur hund
hitti á tófugreni.
Ástkona ævintýramannsins
Rósa giftist manni úr alþýðustétt
Astir
og lætur elstu dóttur sína heita
Páhnu. En senn kemur ævintýra-
maðurinn Natan Ketilsson th
sögunnar. Hann er ættaður úr
Húnavatnssýslu, ekki alveg efna-
laus, oflátungur, hagmæltur og
gekk í augun á konum. Hann var
ekki grandvar maður í orði og æði,
hafði komist yfir jörð, ávaxtaði fé
sitt og annarra með ýmsum hætti
og fékkst við lækningar. Hann vhdi
gjarnan vinna sér hylh höfðingja
en var hvorki þeim né öðrum trúr.
Almælt var að Rósa heföi gerst ást-
kona hans um tíma og átt með
honum bam sem þó var kennt
manni hennar. Frá þeirri tíð er tal-
in þessi vísa:
Seinna nafnið sonar þíns
sífellt þig á minni,
að oft var fáklædd eyja hns
uppi í hvhu þinni.
En maður Rósu, sem kallaður var
faöir Rósants Bertholds, lét Natan
fara úr vistinni. Th er hka önnur
vísa eftir Rósu sem sumir telja að
ort sé th Natans:
Augað snart er táram tært,
tryggð í partast mola,
mitt er hjartað sárum sært
svik er hart að þola.
Eftirfarandi vísa er eignuð þeim
í sameiningu, Rósu - fyrirpartur-
inn - og Natan - seinni hlutinn:
Ég ann þér meðan í æðum mín
einn blóðdropi kvikar.
Sannlega hefur sálin þín
sopið á vísdómsbikar.
Skáld-Rósu
Vísnaþáttur
Natan myrtur
Vísur Rósu og Natans em miklu
fleiri en hér eru birtar. Þeirra veg-
ir voru löngu aðskhdir og hann
kominn í tygi við aðrar konur þeg-
ar hann var myrtur. Þegar Rósu
bámst þessi miklu tíðindi á hún
samt að hafa ort:
Hef ég lengi heimsfógnuð
haft og gengið bjarta.
Nú veit enginn, utan guð,
að hvað þrengir hjarta.
Og einnig þessa:
Ég hef friðar enga stund
átt, en kviðið harmi.
Mér hefur hðið eins og und
opin svíði í barmi.
Ennfremur:
Sorgin djúpt mig sviptir ró,
sinnið margt fær stungið,
má ei kvarta minnsta þó,
mitt er hjartað spmngið.
Rósa skildi við mann sinn þegar
Súsanna dóttir hennar fæddist og
var þá talin ber að hórdómi því að
ahir eignuðu Natan bamið, enda
mun hann ekki hafa farið dult með
heimsóknirnar th Rósu frekar en
samband sitt við aðrar konur. Því
fór sem fór. Þetta var afbrýðimorð.
Ungur piltur vann ódæðisverkið
með hjálp kvenna sem Natan hafði
svikið.
Rósa og Agnes
Agnes og Friðrik hétu þau og
misstu höfuð sín. Rósa á að hafa
ort til hennar:
Undrast ekki, bauga brú,
þótt beiskrar kenni pínu,
hefur burtu hrifsað þú
helft úr brjósti mínu.
En Agnes var hka gáfukona og
vel hagmælt. Hún orti:
Sálar minnar sorg ei herð,
seka drottinn náðar,
af því Jesús eitt fyrir verð
okkur keypti báðar.
Er mín klárust ósk til þin,
angurs tárum bundin,
ýfðu ei sárin sollnu mín,
sólar báru hrundin.
Um synd sína, þegar’ Súsanna
fæddist, orti Rósa:
Engi lái öðmm frekt
einn þó nái faha,
heldur gái að sinni sekt,
syndin þjáir alla.
Flestu kenna fæ ég á,
fæst þó nenni telja,
verstu brenna nauðir ná,
næstum spennir helja.
Tvær lokavísur
En hverfum nú í lokin th
yngri daga Rósu og birtum vís-
ur frá þeim stundum:
Engan leit ég eins og þann
álma hreyti bjarta.
Einn guð veit ég elskaði hann
af öllum reit míns hjarta.
Rósa varð gömul, dó vorið 1855.
Það þótti þá mikih aldur hjá erfiðis-
fólki. Hún gerði víðreist um sína
daga og féll frá á norðurleið.
Bestan veit ég blóma þinn,
blíðu innst í reitum.
Far vel Eyjafjörður minn,
fegri öhum sveitum.
Utanáskrift: Jón úr Vör
Fannbraut 7, Kópavogi