Dagur - 12.02.1968, Blaðsíða 54

í ritgerð þessari er lýst þingræðis-
stjórnarfari og skýrður sögulegur réttur
Islands til sjálfsforræðis.
Séra Hannes Stephensen beitti sér
fyrir því, að Arnesingar og Borgfirðing-
ar sendu bænarskrár til konungs, þar
sem þess var farið á leit, að kjörnir full-
trúar á Islandi fengju að fjalla um allt
það, er Island varðaði í sambandi við
hið nýja stjórnarfar. Samhljóða bænar-
skrár voru síðar á þessu ári undirritað-
ar víða um land, og urðu undirskriftir
alls um 2500 talsins. Hinn 5. ágúst var,
fyrir forgöngu Jóns Guömundssonar,
hinn fyrsti Þingvallafundur haldinn um
þetta mál, og átti sá fundur mikinn þátt
í því, hve bænaskrárnar urðu almennar.
Einnig barst konungi bænarskrá frá 24
mönnum í Reykjavík, aðallega embætt-
ismönnum. Var hún raunar nokkuð á
annan veg samin, en bar þó vott um
áhuga. A þessu ári hófst útgáfa frelsis-
blaðsins Þjóðólfs í Reykjavík, og í
Kaupmannahöfn byrjuðu skáldin Gísli
Brynjólfsson og Jón Thoroddsen að gefa
út blaðið Norðurfara. Reykjavíkurpóst-
ur Þórðar Jónassonar byrjaði að koma
út 1847 og Landstíðindi sr. Péturs Pét-
urssonar 1849, og bar það einnig vott
um nýtt hugarfar í Þjóðmálum, þótt
eigi þættu þessi síðastnefndu blöð sókn-
djörf í stjórnfrelsismálum Islendinga.
Loks má nefna Undirbúningsblað (undir
þjóðfund), en í því birtust bænarskrár
eða tillögur héráðsnefnda o. fl.
Til áhrifa íslendinga í Kaupmanna-
höfn, Þingvallafundarins og bæna-
skránna má að líkindum rekja ástæður
þess, að gefið var út sérstakt konungs-
bréf varðandi Island („ang. Islands for-
'fatningsmæssige forhold") 23. septem-
ber 1848. Var þar borin fram afsökun
á því, að Islendingar hefðu að svo
stöddu verið til mála kvaddir á sama
hátt og aðrir þegnar konungs, og gefið í
skyn, að til þess muni þó koma. Þetta
bréf var af hálfu forystumanna Islend-
inga jafnan skýrt svo, að með því hefði
veriö gefið fyrirheit um stjórnlagaþing
á Islandi, þótt orðalag bréfsins um það
efni væri íremur óljóst. Þetta haust var
ákveðið að skipa í fyrsta sinn íslenzkan
mann (Pál amtmann Melsted) í stöðu
konungsfultrúa á Alþingi, og stofnuð var
sérstök stjórnardeild fyrir íslenzk mál.
Var Fjölnismaðurinn Brynjólfur Péturs-
son gerður að forstöðumanni þeirrar
deildar. Þegar Alþingi kom saman árið
eftir (1849) var lagt fyrir það frumvarp
til laga um kosningu fulltrúa vegna fyr-
irhugaðs fundarhalds og fjallaði þingið
um það rpál. Kosningalögin voru síðan
gefin út 28. september. Fyrirsögn þeirra
54 DAGUR 50 ÁRA
í „Lovsamling for Island" er á dönsku:
„Valglov for Dannelsen af en constitu-
erende Forsamling for Island". I danska
textanum stendur: „Valglov for Dann-
elsen af den ved allerhöjeste Resolution
af 23. sept. 1848 debutede forsamling i
Island". En í íslenzka textanum á eftir
stendur: „Lög um kosningar til þjóð-
fundar þess á Islendi, sem heitið var í
konungsbréfi 23. sept. 1848.“ í Alþing-
istíðindum 1849 er samkoman nefnd
Þjóðfundur. I erindisbréfi konungsfull-
trúa 19. maí 1851 er talað um „den
Forsanding, hviiken Vi i fölge aller-
höjest Rescript af 23. sept. 1848 ville
höre, forinden de Grundbestemmelder,
der með Hensyn til Islands særegne
Forhold matte være nödvendige for at
ordne denne Statsdels forfatningsmæs-
sige Stilling i Reget, endelig veðtager."
I upphafi 1. fundargerðar er talað um
„Þjóðfundarmenn" og notar forseti
fundarins það orð, er hann þakkar kjör
sitt. Konungsfulltrúi talaði jafnan um
„fund“ og „fundarmenn“ eða „þing-
menn.“
Gert var ráð fyrir, að Þjóðfundurinn
yrði haldinn á árinu 1850, en dráttur
varð á. Kosningar til fundarins fóru þó
fram á því sumri öndverðu. A því sama
sumri héldu íslendingar enn Þingvalla-
fund, 10.—11. ágúst, og varð hann eftir
atvikum fjölmennur. Jón Sigurðsson var
þá ekki hér á landi, en fundinum stýrði
sr. Hannes Stephensen, sem hafði verið
kjörinn varaforseti Alþingis árið áður
um leið og Jón Sigurðsson varð forseti
í fyrsta sinn. Hinn þriðji Þingvallafund-
ur var svo haldinn árið 1851 rétt fyrir
Þjóðfund. A þessum Þingvallafundum
var sú stefna boðuð, er síðar kom fram á
Þjóðfundinum. I augum þjóðarinnar
urðu Þingvallafundirnir ímynd hins
forna Alþingis og glæddu sjálfsvitund
hennar.
Á árinu 1850 tók sá maður við emb-
ætti stiftamtsmanns hér á landi, er síðar
kom við sögu Þjóðfundarins á þann hátt,
að haft hefur varanleg áhrif á eftirmæli
hans hér á landi, Trampe greifi, ná-
frændi þess manns með sama nafni, er
hér var áður stiftmatsmaður, á árunum
1806—1809. Trampe þessi hinn siðari
var fæddur árið 1808, var hér stiftamt-
maður til 1860 og lézt í Danmörku árið
1868. Dr. Páll E. Ólason lýsir honum
svo í ævisögu J. S. II, bls. 460: „Trampe
var maður léttur á sér, viðmótsgóður og
lá ekki á skoðunum sínum, við hvern,
sem eiga var, glaðlyndur og mannblend-
inn. Varð hann því brátt vinsæll af ís-
lendingum. Jók það honum og mann-
hylli með þeim, að hann kom því á fast-
an fót, sem Rosenörn (fyrirrennari
Trampe í embætti, varð ráðherra. í Dan-
mörku 1850) hafði hafið, að bréfagerðir
væru á íslenzku innanlands frá skrif-
stofu sinni og embættismanna í milli.
Að öðru leyti þótti hann nokkuð laus
fyrir, málugur og óstöðugur í rásinni."
-—■ Enn jók það á vinsældir Trampe í
öndverðu, að hann hagaði sér fyrst í stað
næstum sem Islendingur væri, mætti á
Þingvallafundinum 1850 og var þar í
fundarlok kjörinn í forstöðunefnd, sem
átti að standa fyrir fundarhöldum og
ályktunum og hafa með höndum útgáfu
Undirbúningsblaðs. Auðvitað varð þetta
fordæmi stiftamtmanns til uppörvunar
ýmsum embættismönnum íslenzkum,
sem allir töldu sér skylt að taka frelsis-
kröfum landsmanna með varúð. I fljótu
bragði sýndist því um þessar mundir
allvel horfa.
En á ofanverðu ári 1850 og öndverðu
ári 1851 dró smám saman blikur á loft.
Þjóðfundarhaldið hafði dregizt um of.
Frelsissólin á meginlandi Norðurálfu
skein nú ekki eins skært og hún hafði
gert sumarið 1848. Napóleon III. var í
þann veginn að verða keisari Frakk-
lands. Danir höfðu í svip borið hærra
hlut í átökum við hertogadæmin. For-
stöðumaður nýju Islandsmáladeildar-
innar í stjórnarráðinu í Kaupmannahöfn,
Brynjólfur Pétursson, sem miklar vonir
voru tengdar við, missti heilsuna og lézt
1851. Og áhugi stiftamtmannsins nýja
hvarf eins og dögg fyrir sólu. Stjórnin
fór að áminna embættismenn fyrir sjálf-
stæðiskröfur, og Trampe, sem var í for-
stöðunefndinni, neitaði að láta prenta
„Undirbúningsblaðið" í prentsmiðju
landsins. Vonin um að Brynjólfur Pét-
ursson yrði konungsfulltrúi á Þjóðfund-
inum, eins og til stóð um hrið, varð að
engu. Síðar kom í ljós, að Trampe hafði
beðið um hervörð í Reykjavík meðan
Þjóðfundur stæði yfir, og hermennirnir
komu, 20 talsins, á sínum tíma. Eftir-
vænting lá í lofti. Hér heima biðu marg-
ir skapþungir vorskipanna og þess boð-
skapa er þau myndu flytja — en fyrir-
liðar foringjá sins og leiðsögu hans.
Samkvæmt fundarboði áttu Þjóðfund-
armenn að koma saman í Alþingissaln-
um í húsi Latínuskólans föstudaginn 4.
júlí 1851 um hádegisbil. Jón Sigurðsson
kom til landsins 22. júní, og mætti á
hinum fjórða Þingvallafundi 28.—29.
júní. Hann hafði farið frá Kaupmanna-
höfn 15. maí en skip hans hreppti and-
byr og lá í fullar tvær vikur við Noreg.
Myndi slíkt þykja erfið þingför nú á
tímum, en alls fór J. S. 14 ferðir til Al-
þingis frá heimili sínu í Kaupmannahöfn