Þjóðviljinn - 19.12.1970, Blaðsíða 14

14 — JÓLABLAÐ
Aranguriim al visindaaUhug-
um á útlhöfunum lofair góðu um
það sem í vændum kann að
vera. Ha£raiinsófcnir eru nú
taidar vera á svipuðu stigi og
j arðskjálftamæiingar voru fyr-
ir 50 árium. Þó að höfin þeki
meira en helmingi stærra svaeði
af yfirborði hnattarins, er það
sannast sagna að enn vitum við
minna um úthöfin en yfirborð
tunglsins.
Hötfin hafa myndazt á þús-
undum miljóna ára fyrir áhrif
eldgosa. Sjórinn — vatnið í
höfunium — og önnur efni, sem
í honum eru, svo sem kólsýra
og kilór, hafa komið djúpt að
innan. Ar hafa borið fram í
sjó aiur úr jöfclum og fjöllum,
sem blaedaður var sodium,
magnesíum og 'pottösku. Þessi
mildi grautarpöttur ýmissa efna
varð svo vagga lífsins á jörð-
inni. A ófcomnum tímum imm
sjórinn verða óþrotleg lind að
ausa af fæðu handa lífverum í
sjó og á landi.
Sjálft úthafið er mifcil afl-
vél, sem safnar og dreifir orku
sinni við yfirborðið á marg-
brotinn hátt, og liggja þetr
straiumar í ýmsar áttir og einn-
ig upp og niður. í grennd við
heimsfcautin leitar kaida vatnið
ætíð niður í djúpið, vegna þess
að það er þyrigra, en þegar
komið er niður á mikið dýpi,
leitar það suður á bóginn um
hinar vestari leiðir, og fylgir
þeirri stefnu unz komið er suð-
ur í hitabeltið. Oftast veidur
snúningur jarðar því, að kaidi
sjórinn leitar í frernur þröngar
rásir, en samt dreifist ætíð út
frá jöðrunum, svo að heims-
skautasjórinn berst í sífellu tii
miðbiks og eystri hluta úthaf-
anna, og stundum koma þessir
straumar alveg upp. Sem dæmi
um þetta má nefna Golfstraum-
inn og Kuroshio-straum, hinn
fyrmgfndj flýtur um Atlants-
hafið vestarlega, en hinn um
Kyrrahaf vestast. Staðvindar
hrekja þessa strauma í tiltölu-
lega þröngar rásir, vestast í
höfunum, snúningur jarðarinn-
ar hjélpar til og lega landanna
ræður miklu. Straumrásin er
fjarri þvi að vera stöðug, rastir
myndast víða og straumamir
breyta um stefnu, en ekki
kveður svo mikið að þessu að
stefna slíks straums truflist al-
geriega. Haffræðingar hafa ný-
»
lega fundið undirstrauma sem
stefna í gagnstæða átt við elfri
strauma.
Hafstrauma má kortíleggja.
Allt hafið rennur fram og aft-
ur um farveg sinn á fáeinum
dögum og svo koll af kólli.
Jarðsfcjálftar geta valdið miki-
um ölduigangi, ógiurieigum hol-
skeflum, sem á japönsku kallast
„tsunamis"; þær fara með
feiknarlegum hraða og geta
valdið miklum usla í borgum
og þéttbýli í þúsund 'kílómetra
fjariægð frá uppkomustaðnum.
öldur þessar eru nokkurra
hundraða km langar og koma
nokkrar saman í rennu, en sáð-
an líða frá 20 mín. og allt að
því klukfoustund á milli. Flest-
ir þefckja betur haföldur sem
stormar valda, ólgusjói. Nýlegar
athuiganir haifa leitt í ljós að
slíkar öldur geta farið óravegu
áður en þær hjaðna og þannig
náð frá hafi til hafs, þar sem
lengst er á milli.
Aulk þess. sem hér var talið,
má nefna þann hátt öldiuihreyf-
inga, sem haffræðingar hafa
nýlega fundið, að öldur Sökkva
og koma upp á víxl, svo að
nemur nofckrium hiundruðum
metra, og er útlit fyrir að haf-
inu sé lífct farið og lofthjúpn-
um, að undirstraumar rási um
langan veg í láréttri stefnu.
Á næsitu tíu árum má búast
við mörgum nýjungum í þess-
um efnum. Með borunum miun
verða unnt að ákvaða aldur
halfanna. Rannsóknir á málm-
steinum og stedngervingum, sam
vafalaust munu finnast í jarð-
lögum neöansjávar, munu gefa
margt til kynna. Neðansjávar-
skip munu kafa hin dýpstu höf
til botns. Víð svæði af hafinu
munu vera höfð til að ræfcta í
þeim fiska til manneldis, og
jurtir auðuigar af eggjajhvítu-
efnum. Olia og önnur efni
munu verða unnin á djúpsaevi.
Jafnvél nú sem stendur fara
fram mælingar á straumum,
hitastigi og saltmagni sjávar í
miklu dýpi. Þessar mælingar
munu vedta aukinn skilning á
hringrás sjávarins og áhrifum
hans á veðráttu jarðarinnar.
Vafalaust munu gervihnettir
verða notaðir i sívaxandi mæli
við hatfrannsóknir. Þeir rounu
bæta upp það sem á vantar það
sem athugað verður úr skipum,
og með öðrum aðferðum.
OFSINN
0G MILDIN
BÚA ÞÉR
UNDIR
BRÁNNI
Lítil samantekt um srtthvað
það sem vísindamenn hafa
komizt á snoðir um við
rannsóknir sínar á þurrlendi
jarðdr og hafsvœðum
Hringrás
iofthjúpsins
Efcki er enn farið að senda í
loft upp gervitungl til rann-
sókna á úthöfunum, en þvi
fleiri sveima nú umhverfis
jörðina til athugana á lofthjúp
hennar, og verður ekki annað
sagt en að árangurinn sé góður.
Snemma á árinu 1966 hófst
þetta fyrir alvöru og tveimur
árum síðar varu veðurathug-
anastöðvar þær orðnar 300, sem
tóku við boðum frá gervihnött-
um um skýjafar í hálofti o. fil.
þar að lútandi. Gervitungl hatfa
reynzt geysihagkvæm til þess
að gera veðurathuganir á lág-
um breiddargráðum, en hingað
tíl hefur þótt skorta á það. Þau
aiuka vissulega mjög miklu við
vitneskju veðuriræðinga um
lofthjúpinn.
Jarðboranir
Þó að jarðfræðingar geti afil-
að sér mikillar vitneskju um
sögu og byggingu jarðarinnar
af ýmsum athugunum og efcki
sízt jarðsfcjálftamælingum, hafa
þeir mestan hug á að ná í sýn-
ishom af efnum úr djúpum
jarðar, og er þess skemmst að
minnast að Bandarikjamönnúm
tókst að bora 2,4 km djúpa
holu niður í ísinn mikla á Suð-
urheimskauitinu, og fengu við
það yfirlit um sögu hans um
þúsundir ára. Mælingar á
maigni og kóltvíildi og ildi, og
rannsóknir á öskuilögum í ísn-
um gáfiu margt til kynna um
loftslag á jöröinni á liðnum öld-
um.
Ein tilraun sem mikils var
vænzt af (Mohole), rann út í
sandinn 'árið 1966, að mestu
leyti, en þar átti að bora eftir
sýnishomum úr möttlinum.
Orsökin til þessa gæfuleysis var
ósamþyfcki milli aðila frá ýms-
um ríkjum, enda gálfu fyrstu
tílraunir lítinn árangur. Samt
er haldið áfram að bora.
Þá var stofnað til mikilla til-
rauna af ýmsum haffræðistofn-
unum tíl að bora efitir sýnis-
homum úr jörðu árið 1969.
Þetta fyrirtæki nefnist á ensku,
Joint Oceanographic Instítutions
for Deep Eartíh Sampling
(skammstafað JOIDES).. Ekki er
ætíunin að bora djúpt í berg,
aðeins þangað tíl bdtið fer úr
nafaroddinum.
Nú vinna sjö stórfyrirtæfci að
því að bora á hafsbotni, eftir
olíu í bergi unddr landgiunni
og sums staðar er farið að
vinna olíu á þessum stöðum.
Borað hefiur verið á allt að 550
m dýpi. Það var útí fyrir
ströndum Kalifiomíu.
Landrek
4
Árið 1620 setti Francis Bacon
fyrstur manna fram þá kenn-
ingu að allt þurrlendi jarðar-
ijnnar hafði verið samfast í ár-
daga, en ekki fékk þessi hug-
mynd neinar undirteifctir fyrr en
1912. Þá var það að þýzfcur
jarðeðlisfræðingur, Alfred We-
gener að nafni, komst að þvi
við rannsóknir sínar á stein-
gervingum, að furðu margt hafði
verið sameiginlegt í dýralífi
hinna ýmsiu meginlanda á fyrri
jarðöldum, og það þótt þau
skilji nú bredð höf. Aiuk þess
varð hann fyrstur til að taka
eftír því hve vel „skagar“ og
„flóar“ standast á ef Afiríka og
S. Ameríka eru færðar saman
yfir Atlantshaf (á kortinu). En
þá var engin leið að hleypa
stoðum undir þessa kenningu,
og féll hún í gleymsku. En á
sjötta áratug þessarar aldar
voru samt gerðar ýmsar upp-
götvanir, sem bentu tíl þess að
biUð miíu hinna ýmsu megin-
landa væri að gleikka.
Ein af þeim gerðist við rann-
sóknir á segulsviði jarðarinnar
og áJhrifum þess á fjölHn ofan-
sævar. Jarðfræðingar vissu, að
þegar hraun, sem kemur upp
um gíg eða jarðsprungu, storkn-
ar, myndast í því varanlegt
segulaflsvið sem stefnir í sömu
átt sem segulaflsvið jarðarinn-
ar. Hið sama kemur fram í
fjöilum, sem mynduð eru úr
setlögum (foksandi og ryki sem
setzt fyrir og hleðst upp), en
hvort heldur sem er, er stefna
segulsviðsins nákvæmlega hin
sama sem segulsviðs jarðarinn-
ar. Endamir stefna þráðbeint á
segulskaut hennar í norðri og
suðri. Ef segulskaut jarðarinn-
ar hefðu aldrei færzt til, mundi
segulstefna í fjöUum, hversu
gömuil eða ung sem þau væru,
ætíð vera hin sama, hvar sem
væri á hnettinuim. Nú sýndu