Þjóðviljinn - 19.12.1970, Blaðsíða 15

JÓLABLAÐ — 15
gerast með ekki alllöngu milli-
bili, og líða frá 100 000 til 1 000
000 ár á milli. Engin veit hver
ástæðan er, hvort það kann að
vera ákafur jarðskjálifti, eða
loftsteinn sem skekur jörðina
svona ákaft, eða eitthvað sem
er að gerast hið innra með
jörðinni, — þetta eru allt ti'l-
gátur, og óvíst að nokkur þeirra
standist.
Samtímis þvi sem sannanir
fyrir þessu hlóðust upp, tólru
fleiri og fleiri stoðir að renna
undir þá kenningu að hafsbotn-
inn færi víkkandi. Samkvæmt
þeirri kenningu koma hraun
upp um sprungur á botni út-
hafanna miðjum, og mynda ný
jarðlög þar niðri. Um leið og
sprungur þessar va'kka við ný
og ný gos, hlýtur hafsbotninn
í heild að færast út.
Klettabelti útsævarins, sem
fylgja þessu sprungum, (Iþau
kallast einnig fjöll t»g er
það réttnefni) og eru afarlöng
sum þeirra, eru nátengd víkkun
halfisbotnsins. Hryggurinn miikli
sem gengur eftir botni Atlants-
hafsins, t. d., er svo langur að
hann nær langleiðina mi'Ui
hedmsskautanna, en hvar sem
hann sveigist og breytir um
stefnu, fylgir hann nákvæm-
lega strandlinum megiinland-
anna í austri t»g vestri. Sprung-
an fylgir honum fast eftir, og
er álitið að upp um hann
komi hraunstraumur án afláts.
Vissan fyrir því að skipt hafi
um segulskaut jarðarinnar á
liðnum jarðöldum, varð til þess
að farið var að athuga betur
um sannanir fyrir kenningunni
um að hafsbotnar séu að vikka.
Sú kenning kiom upp og hafði
við mikdð að styðjast, að segul-
stefna í hrauni hlyti að vera
hin sama sem ríkjandi var
fyrst eftir að hraunið rann, og
mundi hún síðan haldast. Ef
það er rétt að botn sævarins sé
að víkka, mundu jarðlög í hrygg
þessúm í Atlantshafi vera því
eldri, sem fjær drægi sprung-
unni, og mundi muna á segul-
stefnu hjá hinu elzta og ýmsu
af því sem yngra væri. Þetta
hefút* sannazt af aiihugUnum::'á
sogulstefnu í hraungrýti bæði í
Atlantsliafi og Indlándshafi.
Kennimgin um víkkun hafs-
botna hefur fengdð stoð af ýms-
um öðrum athugunum. Aldurs-
rannsóknir á grjóti úr Mið-
Atlantshafshryggnum halfa sýnt,
að það er því eldra sem fjær
dregur sprungunni. Mælingar á
hitaútstreymi á hafsbotni hafa
sýnt, að meira ber á þessu við
hrygginn en annars staðar. Við
þessu væri að búast ef raéfcur
eða undirstöður þessara fjalla
næðu niður í hin heitu iður
jarðar þaðan sem hraunstraum-
ar korna. Einnig verður að álíta,
að sprungan mikla korni af því
að þarna séu öfl að verki, sem
þrýsta á og þenja, og er þetta
í flulliu samræmi við það sem
ætlað var.
Svo framarlega sem jörðdn er
ekki að stækka í þeim mæli
sem fæstir jarðfræðingar munu
vilja viðurkenna, Mýtur sjávar-
botn að hverfa undir hin nýju
jarðlög sem myndast við gos.
Haffræðingar eru nú að leita
sannana fyrir þvi að halfsbotn
Þannig er talið að botn Atlant shafsins ííti út.
rannsóknir sem gerðar voru í
Newcastle upon Tyne í Eng-
landi, að seguilstefna gosstöðva
frá ýmsum tímum, en á sömu
slóðum, gekk í ýmsar mismun-
andi áttir. Þetta þótti benda til
þess að s:?gulskaut jarðarinnar
hefðu færzt til svo um munaði
á liðnum jarðöldum. Síðan
mátti lesa ,§ér -þil um þessar til-
færslur og sjá með vissu
hvernig þéssu hefði verið hátt-
að á ýmsum öldum. Niðurstað-
an er sú að svo virðist sem
seguLskautin hafi „hlaupið til“
umhverfis heimskautin, og hef-
ur þetta nú verið kortlagt.
Rannsóknir á fjöllum sem eldri
eru en 100 miljóna ára, og eru
í Evrópu og N. Ameríku, sýna
það að segulstefnan hefiur, að
því er virðist, bent í tvær
áttir eða fleiri. Þetta sýnist
vera miikil ráðgáta, og engin
leið að leysa hana nema með
því að gera ráð fyrir að megin-
lönd þessi hefðu verið öðruvísi
staðsett á hnettinum en nú er,
og afstaða þeirra hvors til ann-
ars verið önnur, — og raunar
sú, að löndin hefðu legið sam-
síða, en ekki skilið þau breitt
úthaf.
Næst kom sú flrétt til stuðn-
ings landrekskenningunní, sem
óvænt var, en engu að síður
óhrekjanleg: að segulskautin
hefðu snúizt við, norðurskautið
vippast yfir til suðurs og gagn-
kvæmt, og jafnframt kom önn-
ur fregn álíka ótrúleg: víkkun
úthafsbotnanna. Mælingar, sem
hófust um aldamótin, en full-
komnuðust 1963, hafa sannað
að þessar segulstefnubreytingar
sígi í grennd við djúpar geilar
í hafinu, og hafa þá einkum í
huga höfin fyrir utan Ohile,
Japan, Antillaeyjar, Aljútaeyjar
o. fl. þar sem svipað hagar til.
Til sannindamerkis hafa þeir
aukna tíðni jarðskjálfta á botni
úthafanna.
Það er auðséð að víktoun út-
hafanna styður landreikskenn-
inguna, og hryggimir á botni
þeirra mdðjum marka þá línu
þar sem hafsbotninn gliðnar.
Hingað til hefur samt ekiki tek-
izt að sanna annað en það að
botn úthafs gliðnar, skýringin
á því að bil breikkar milli
mdikilla meginlanda er enn
ókomin.
Árið 1967 bættust við sterk-
ari líkur fyTir þvi að álfumar
hafi endur fyrir löngu legið
saman. Hópur jarðfræðinga,
sem vann að því að ákvarða
aldur á bergi í Vestur-Afiríku
og Suður-Ameríku, fann að
jafngamalt berg í þessum
tvedmur álfum hefði myndað
samfellda fjallgarða ef megin-
löndin hefðu legið saman. Sams
konar athuiganir hafa síðan ver-
ið gerðar í Evrópu og Norður-
Ameríku, og sé þetta borið
saman, kemur í ljós að jafn-
gömul fjöll á Nýja Englandi,
íslandi, Noregi og Stóra-Bret-
landi hefðu öll myndað sam-
felldan fjallgarð, ef kenningin
væri rétt.
Allar líkur eru til að land-
rekið sé enn að gerast. Álitið
er að Bandaríkin færist um
tvo sentimetra á ári frá Evrópu.
Fá lönd eru nógu nærri neðan-
sjávaiihrygg til þess að þetta
megi kanna, nema löndin í
kring um Rauðahafið og Island.
Tilfærslu þessara landa mætti
kanna nákvæmlega með að-
stoð lasers.
Jörðin er þétt
í sér
Jarðfræðingum er það kunn-
ugt að plánetan Jörð er gerð úr
þremur mismunandi lögum, aiuk
jarðskorpunnar. Kjarninn í
fniðjunni, sem er úr jámi að
mestu leyti, tekur yfir heiming-
inn af þvermáli hnattarins.
Innri hluti hans er að líkind-
um í föstu ástandi, hinn ytri
í filjótandi. Mötfcullinn er þar
utan yfir, og er allur í föstu
ástandi. Hann nær þvínær út
að yfirborðinu. Álitið er að að-
alefnin séu jámryð, magnesía,
silikon og alúmín. Yzti hluti
möttulsins er tiltöluiega þunn-
ur börkur sem nær nálega út
að yfiiborðinu, — jarðskorp-
unni, en það er hún sem við
stöndum á. Jarðskorpan er að
mestu leyti úr silikon og súr-
efni, þessi tvö fiumefni mynda
75% af þyngdinni, og finnast
einkum í fortni málmgrýtis úr
silikon, auk alúmíns, járns,
(kalksteins, og flleiri málma.
Úr þess konar málmgrýti eru
granítfjöll meginlandanna, og
basaltfjöllin, sem eru á botni
úthafanna.
Samhæfðar rannsóknir gerðar
bæði á rannsóknastofum og
með jarðskjálftamælingum, hafa
fært mönnum heim sanninn um
gerð og þykkt möttuls og
kjarna, þó að ekki sé neinn
vegur að athuga þetta bedn-
línis. Það er kunnugt að jarð-
skjálfti og sprengingar i jörðu
niðri berast með ölduhreyfing-
um af ýmsum gerðum. Það fer
eftir ástandi efnisins í djúpi
jarðar hversu hratt þær berast,
þéttleika þess og samsefcningu,
og geta því vísindamenn getið
sér til með miklum líkindum
hver efni séu þar niðri á hverj-
um stað og i hvaða ástandi.
Síðan er gerður í rannsókna-
stofum samanburður, efni eru
gerð brennandi heit og sett
unddr mikið farg, — hin sömu
sem á var gizkað, og standist
samanburðurinn, má treysta
þessu. Samanburðurinn hefur
staðizt, og þykir nú sannað að
kjami jarðarinnar sé jóm í
fljótandi ástandi, en möttull og
skorpa úr allt öðrum efnum.
Svo segja menn að miklu
meira sé vitað um yfirborð
tunglsins en botn hafdjúpanna,
enda eykst nú þefkikingin á hinu
fyrrtalda dag frá degi. En rann-
sókn hafdjúpanna miðar einnig
drjúgt, jatfnt sem nú eykst óð-
fluga þekkingin á sögu jarðar-
innar og . eðli, steintegundum,
efnasamsetningu sjévarins, o. fl.
o. fl. Um þetta allt hafa verið
skrifaðar þær firæðibækur, sem
fyrir einu til tveimur árum
þóttu vera í fullu gildi, en eru
nú úreltar með öllu — lengri
tíma þurfti ekki til. Auik hinna
vísindalegu sjónarmiða er það
togstreitan milli kjamorkurisa-
veldanna, sem kyndir undir og
veldur þessari hraðfara þróun,
sem einna helzt mætti líkja við
sprengingu. Án gervitunglanna,
sem sveima umhverfis jörðina
án afláts, væri ekiki enn fengin
nákvæm vitneskja um lögun
jarðarinnar né hin miklu meg-
inlönd staðsett með ýtarlegri
nákvæmni. Gervitunglin eru
eskki síður haigkvæm að hafa
þegar fárviðri er í aðsigi, spá
þau veðri betur en nokkur veð-
urspámaður gat gert með því að
líta til lófts eða spá í gigtina í
sjáffum sér. Miklu betur. Einn-
ig tii þess að fylgjast með því
hvort ófiriður ætili að fara að
hreyfa sér: Þau senda óðara
boð ef kveikt er á kjamorku-
sprengju. Auk þess kunna þau
vel að greina jarðskjálftahrær-
ingar, en þetta em ný vísindi
og hafa fært heim fyllri þekk-
ingu á hinum duldu djúpum
jaröar, allt að hinu innsta, en
unnt var að finna fyrr.
Með aöstoð hinna nýju
undratækja að aiuki: lasers og
tölvu, hefur tekitt að afla stað-
góðrar þekkingar á því sem í
jörðinni dylst, og svo að óhugs-
andi hefði verið áður en þetta
kom til sögunnor.
Nýlega hefur verið fundinn
upp jarðskjálftamælir, sem
mælir hræringar langfcum dýpra
niður en áður var unnt. Þebta
tæiki er samsefct úr 60 jarð-
skjálftamælum sem grafnir eru
grunnt í jörð á stóru land-
svæði. Nú er verið að koma
fyrir sams konar jarðskjélfta-
mælitækjum í Noregi. Þau taka
við öldum úr innsta skanti
jarðar. (M.E. þýddi og endurs.).
A. 5. B.
féiag afgreiðslustúlkna í brauða- og mjólkurbúðum
þakkar félagskonum gott samstarf á árinu
sem er að líða og óskar þeim og landsmönn-
um öllum.
GLEÐILEGRA JÓLA!
góðs og farsæls komandi árs.