Dagblaðið Vísir - DV - 16.12.2000, Blaðsíða 10

10
Skoðun
LAUGARDAGUR 16. DESEMBER 2000
Útgáfufélag: Frjáls fjölmiölun hf.
Stjórnarformadur og útgáfustjórl: Sveinn R. Eyjólfsson
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: Eyjðlfur Sveinsson
Ritstjórar: Jónas Kristjánsson og Óli Björn Kárason
Aðstoóarritstjóri: Jónas Haraldsson
Auglýsingastjóri: Páll Þorsteinsson
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaöaafgreiösla, áskrift:
Þverholti 11,105 Rvík, sími: 550 5000
Fax: Auglýsingar: 550 5727 - Ritstjórn: 550 5020 - Aörar deildir: 550 5999
Græn númer: Auglýsingar: 800 5550. Áskrift: 800 5777
Stafræn útgáfa: Heimasiöa: http://www.skyrr.is/dv/
Vísir, netútgáfa Frjálsrar fjölmiölunar: http://www.visir.is
Ritstjórn: dvritst@ff.is - Auglýsingar: auglysingar@ff.is. - Dreifing: dvdreif@ff.is
Akureyri: Strandgata 25, sími: 462 5013, blaöam.: 462 6613, fax: 4611605
Setning og umbrot: Frjáls fjölmiðlun hf.
Filmu- og plötugerö: ísafoldarprensmiöja hf. Prentun: Árvakur hf.
Áskriftarverð á mánuði 2050 kr. m. vsk. Lausasöluverö 190 kr. m. vsk., Helgarblaö 280 kr. m. vsk.
DV áskilur sér rétt til aö birta aðsent efni blaösins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endur-
gjalds. DV greiöir ekki viðmælendum fyrir viötöl viö þá eða fyrir myndbirtingar af þeim.
Ólíkt höfiimst við að
Flokksmennska er ein tegund blaðamennsku, sem var
útbreidd fyrir mörgum áratugum, en er nú horfin aö
mestu. Helzt eimir eftir af henni hjá Ríkisútvarpinu, þar
sem yfirmenn eru þá aðeins ráðnir, að þeir hafi flokks-
skírteini Sjálfstæðisflokksins upp á vasann.
Vændismennska er þeim mun meira stunduð og gætir
ýmissa sérhagsmuna úti i bæ. Mest er hún stunduð á sér-
tímaritum, til dæmis þegar tímarit birtir viðtöl við bók-
arhöfunda eigin forlags en ekki annarra. Sjónvarpsstöðv-
ar birta slíkt efni, m.a. frá auglýsingastofunni Zink.
Leigumennska hefur lengi verið öflug hér á landi. Hún
er einkum rekin á auglýsinga- og kynningarstofum blaða-
manna, sem taka að sér að sjá um fjölmiðlasamskipti fyr-
ir stofnanir, samtök og fyrirtæki og reyna að nota gömul
sambönd sín inni á ritstjórnum alvörufjölmiðla.
Kostunarmennska hóf innreið sína með sjónvarpi.
Stofnuð hafa verið blaðamennskufyrirtæki, sem fá hags-
munaaðila til að fjármagna þætti, er fjalla um efni, sem
skiptir miklu fyrir sama hagsmunaaðilann, hvort sem
það eru samtök útvegsmanna eða ríkisstjórnin.
Sölumennska hefur ótal myndir i fjölmiðlun. Skemmti-
leg tegund er stunduð á Strik.is, þar sem snarlega eru
birtir ritdómar, eingöngu ákaflega jákvæðir, um bækur í
tæka tíð, svo að tilvitnanir í miðilinn komist í auglýsing-
ar bókaútgefenda og auglýsi miðilinn um leið.
Kranamennska hefur lengi verið mikið stunduð og
efldist mjög við tilkomu sjónvarpsviðtala. Hún felst í að
skrúfa frá einu sjónarmiði, en ekki öðrum. Þessi tegund
hefur gengið í endurnýjun lífdaganna með tölvupósti,
sem auðvelt er að klippa og líma á síður.
Kjaftamennska er í mikilli tizku um þessar mundir,
enda ódýrt og vel þegið sjónvarpsefni, sérstaklega ef hin-
ir málglöðu geta verið skemmtilegir á köflum. Efni
skemmtikraftanna er ekki fróðlegt, en drepur tima nú-
tímafólks, sem skjárinn hefur tekið í gíslingu.
Frægðarmennska er skyld atvinnugrein. Hún felst í að
taka frægt fólk og láta það leika hlutverk blaðamanna.
Þetta þjónar persónuáhuga gíslanna við sjónvarpsskjáinn
og getur framleitt kostuleg viðtöl, þar sem alls engar upp-
lýsingar koma fram, er neinu máli skipta.
Kynóramennska er sérhæfð hliöargrein i bransanum.
Hún þjónar kynórum ungra stráka, sem eru ekki komnir
i færi og hefur að markmiði að mynda inn í klofið á nafn-
greindum stúlkum íslenzkum. Höfundarnir telja, að
strákarnir verði með þessu til friðs í þjóðfélaginu.
Kíkismennska myndar fræga fólkið og hrópar upp yfir
sig: Sjáið fínu kjólana, sjáið sætu stúlkurnar, sjáið flottu
pörin! Allt fræga fólkið er ofsalega hamingjusamt á
myndunum. Samkvæmt könnunum nýtur þessi blaða-
mennska mikils trausts og hæfir þar skel kjafti.
í öllum þessum tíu ofangreindu hornsteinum nútímans
rikir áhugi á velferð venjulegrar og hefðbundinnar blaða-
mennsku og áhyggjur af, að hún fari „yfir strikið“ í rann-
sóknum sínum á ýmsu því, sem aflaga fer í hinu full-
komna imyndarþjóðfélagi hornsteinanna.
Venjuleg og hefðbundin blaðamennska er fyrirferðar-
lítil innan um alla þessa fjölbreytni sérhæfingarinnar,
enda þykir ekki fínt að grafast fyrir um staðreyndir og
birta þær, jafnvel hinar óþægilegu. Hún er ekki eitt af
tízkufyrirbærum ímyndarþjóðfélags nútímans.
Eðlilegt er, að sú blaðamennska, sem ein skiptir máli,
sé undir smásjá ofangreindra tíu hornsteina þjóðfélags-
ins, sem eru bara að vinna fyrir kaupinu sínu
Jónas Kristjánsson
I>V
Hæpinn forseti
í Araeríku er nútíminn
gamall, stundum hrörlegur
eins og hús sem má muna
sinn fifil fegri. Það er merki-
legt aö í hinu mikla stórveldi,
sem leiðir heimsbyggðina í
augum þeirra sem þar stjórna,
skuli kosningakerfið vera
eldra en nokkurs staðar ann-
ars staðar. Þegar Bandaríkja-
menn velja sér forseta fylgja
þeir hugmyndum 18. aldar um
hvernig best sé að gera hlut-
ina.
Hugmyndir 18. aldar um
hvernig best sé að kjósa for-
seta eru fullar af torskildum
flækjum. Það er ekki aðalat-
riði að sá sigri sem fær flest
atkvæði, löggjafarsamkundur
einstakra fylkja hafa vald til
að hlutast til um hvorn fram-
bjóðandann fylkið velur og svo
má áfram telja. Þó er sennilega
verst að á stöðum eins og Flór-
SAVE
OUR.
dEA0úRACY

Sá sem vinnur með úrskurði er hæpinn sigurvegari -
völd hans ekki óumdeilanlega fengin frá fólkinu sem
Bandaríkjamenn kenna að sé hið æðsta lögmál frjálsra
stjórnmála. Þau eru fengin frá valdakerfinu sjálfu, rétt
eins og einn einræðisherra tekur við af öðrum í krafti
þeirra valdastofnana sem fyrir eru í ríki hans.
ída nota menn ómerkilegar og úreltar
vélar til að kjósa og telja atkvæði, svo
ónákvæmar og óáreiðanlegar að í hní-
fjöfnum kosningum er á endanum
ekki hægt að segja til um það með
fullri vissu hvaða frambjóðandi hafi
fengið flest atkvæði. Og þá verður ein-
hver stofnun sem valdið hefur að feOa
úrskurð, ákveða hver vann.
Sá sem vinnur með úrskurði er
hæpinn sigurvegari - völd hans ekki
óumdeilanlega fengin frá fólkinu sem
Bandaríkjamenn kenna að sé hið
æðsta lögmál frjálsra stjórnmála. Þau
eru fengin frá valdakerfinu sjálfu, rétt
eins og einn einræðisherra tekur við
af öðrum í krafti þeirra valdastofnana
sem fyrir eru í ríki hans. í sumum
ríkjum er það herinn sem ákveður í
raun, í öðrum einhvers konar löggjaf-
arsamkunda. í gömlu Sovétríkjunum
var það stjómmálaráð Kommúnista-
flokksins. í Bandaríkjunum árið 2000
er það Hæstiréttur.
Áhugaleysi um pólítík eða
kæruleysi um ímynd?
Því er stundum haldið fram að
Bandaríkjamenn séu áhugalausir um
pólitík. Þessi skoðun er rökstudd með
því að þeir nenni ekki einu sinni að
kjósa, ekki nema um 50 prósent at-
kvæðisbærra manna fari á kjörstað. í
forsetakosningunum í nóvember var
kjörsókn með mesta móti og þó ekki
nema rétt rúmlega 50 prósent. En
kjörsókn er viUandi viðmiðun. í sam-
anburði við annaö efni sem stóru
sjónvarpsstöðvamar halda að fólki
vestanhafs er pólitík í öndvegi.
Það sést best hvílíkur almennur
áhugi er á pólitík að þann rúma mán-
uð sem forsetaframbjóðendurnir
tveir, George Bush og A1 Gore, tókust
á um úrslit kosninganna létu sjón-
varpsstöðvarnar ekki deigan síga. AU-
an þennan tíma voru úrslit forseta-
kosninganna aðalfréttaefni fjölmiðla
og slógu út mörg helstu æsingamál
seinni tíma.
Það er því varla hægt að saka
Bandaríkjamenn um áhugaleysi um
pólitík, einhverjar aðrar skýringar
hljóta að vera á því hvers vegna svo
fáir kjósa.
Jón Olafsson
heimspekingur
að aðferð Bandaríkjamanna
væri fjörugar kosningar frek-
ar en blóðsúthellingar.
En það er hægt að lesa
fleiri en eina merkingu í orð-
ið styrkur. Sterk ríki eru ekki
aUtaf bestu samfélögin. Þó að
ein valdastofnun hafi slíkan
styrk að hún geti skorið úr
um deUumál heiUa þjóða þá
er ekki þar með sagt að það sé
gott. Það er aUs ekki gott ef
styrknum er ranglega beitt og
guUnar reglur verða ekki
annað en hluti af mælskulist-
inni. Það er vissulega gott að
stuðningsmenn þeirra Gores
og Bush skuli hafa stiUt sig
um að reisa götuvígi. En er
þar með sagt að lýðræðið hafi
sigrað?
Niðurstaða Hæstaréttar
var fyrirsjáanleg: hún fór eft-
ir stjórnmálaviðhorfum dóm-
aranna. Þetta vita aUir og það
En kannski annað einkenni þeirra
hafi birst í kosningaslagnum, megi
maður leyfa sér slíkar alhæfingar, og
það er ákveðið kæruleysi um ímynd.
Eða eru úrslitin í þessum slag líkleg
til að auka tUtrú manna á bandaríska
stjórnkerfinu?
Brestir í kerfinu eða aukinn
styrkur?
í ræðum sínum í vikunni eftir að
Hæstiréttur hafði komist að þeirri
niðurstöðu að ekki væri hægt að
framkvæma endanlega talningu á
vafaatkvæöum reyndu Gore og Bush
báðir að halda því fram að sú stað-
reynd að Hæstiréttur hefur í raun
feUt úrskurð um niðurstöðu í kosn-
ingunum sýni styrk kerfisins en ekki
veikleika þess. Joseph Lieberman,
varaforsetefni Gores, orðaði það svo
verður aldrei hægt að halda því fram
af alvöru að niðurstaðan hafi ráðist af
túlkun á stjórnarskránni. En það er
ekki til að auka hróður Bandaríkj-
anna og spiUir ímynd þeirra út á við.
Eitt grundvaUaratriði réttarríkis er
hugmyndin um sanngjarna málsmeð-
ferð þar sem sanngjarn merkir hlut-
lægur, málsmeðferð sem er óháð hags-
munum þeirra sem um málið fjaUa.
Meðferð kosningaúrslitanna sýndi
svo ekki varð um villst að þegar mik-
ið liggur við þá hrynur kerfið og ber-
ir hagsmunirnir takast á.
Rökin fyrir lýöræöi
Fyrir nokkrum árum deildu vaida-
stofnanir í Rússlandi um mannaráðn-
ingar. Jeltsín vUdi losa sig við ríkis-
saksóknara, efri deild þingsins varði
hann og tókst á við Hæstarétt Rúss-
lands. Þetta varð margra mánaða
sjónarspil og aUir vissu að baráttan
snerist ekki um prinsipp af neinu tagi
heldur ósköp einfaldlega um hags-
muni og hvaða valdastofnun væri á
endanum sterkari.
Það er ákveðin kaldhæðni í því að
Bandaríkjamenn skuli þurfa að reyna
svo mjög á dómstóla og löggjafarsam-
kundur sínar við val á forseta. Sá
slagur sem heimurinn hefur nú orðið
vitni að á miUi þings og Hæstaréttar
Flórída, miUi Hæstaréttar Bandaríkj-
anna og annarra dómstóla, kjörnefnda
og ýmissa annarra stofnana hefur
nefnUega öU sömu einkenni og slagur-
inn um ríkissaksóknara í Rússlandi
um árið: hagsmunir og völd takast á.
Og því er engu líkara en ein helstu
rökin fyrir lýðræði, að það tryggi
sanngjama málsmeðferð og hlutleysi
dómstóla, séu runnin Bandaríkja-
mönnum úr greipum.
Kosningamar í árgcetu
aukið á tortryggni manna...

og áregið frekar úr
kiörsókn...
og þœr munu leiða til krafna
um meiri nákvcemni.
Við getum því átt von á nyög
nákvcemri talningu kjósenáana
12 sem eftir eru.