Dagblaðið Vísir - DV - 16.12.2000, Blaðsíða 33

LAUGARDAGUR 16. DESEMBER 2000
33
DV
Helgarblað
aði afgreiðslustúlku og þangað fór hún
að sækja um starfið. Bakaríið var til
húsa við Bankastræti, þar sem nú er
veitingastaðurinn Lækjarbrekka.
„Þegar í ljós kom að kaupið var ekki
nema 35 krónur á mánuði leist mér
ekki á, þakkaði fyrir mig og gekk út úr
bakaríinu. En ég var ekki komin nema
fáein skref þegar það rann upp fyrir
mér að bakaríið var áfast húsinu þar
sem Rögnvaldur átti heima. Ég sneri
við og tók vinnuna."
Rögnvaldur hafði tólf ára gamall
skellt sér í inntökupróf í píanóleik i
Tónlistarskólanum sem varla var þá
nema árs gamall og til húsa í Hljóm-
skálanum við Tjamarbrúna. „Þar með
var listamannsferillinn hafmn,“ segir
hann. „Ekki þótti öllum gæfulegt að
leggja út á þá braut. - Ætlarðu að láta
hinn soninn fara í þetta líka, sagði
kona við mömmu þegar Hörðm- bróðir
minn var kominn í píanótíma í Tón-
listarskólanum, - það er bara ein staða
fyrir tónlistarmann í útvarpinu og þar
er hann Emil Thoroddsen."
En stúlkan frammi í bakaríinu var
hvergi bangin, og hlustaði eins og í
leiðslu á tónana sem bárust fram í búð-
ina þegar jafnaldrinn hamaðist á pí-
anóið. Hún harmaði víst ekki hvað það
var hljóðbært í gömlu timburhúsunum
á Bakarabrekkunni, en þetta dreifði at-
hyglinni.
„Einn morguninn um tíuleytið var
Rögnvaldur að spila Scherzo eftir
Chopin. Ég setti kafflbollann frá mér á
reiknivélina og hlustaði yfir mig hrif-
in. Gleymdi stað og stund. Svo þurfti
ég að afgreiða og þegar ég stimplaði á
kassann hafði ég gleymt bollanum,
skúffan kom þjótandi fram og kaffið
dembdist yfir mig.“
Þau hittust svo fyrir alvöru haustið
1935, bæði 17 ára gömul og hafa síðan
fylgst að jafnt í sól og regni.
Að vera 17 ára
haustið 1935 ...
Landið var enn mjög einangrað. Þó
var verið að opna talsamband við út-
lönd og leggja homsteininn að Ljósa-
fossvirkjun. Rögnvaldur: „Það var
stórviðburður ef erlendir tónlistar-
menn komu til landsins, ekkert flug og
löng sigling hingað norðureftir.
Fásinnið var mikið og fátæktin, en
samt var heimurinn rosalega spenn-
andi. Þótt það væri kreppa og fólk
hefði varla að éta fannst okkur veröld-
in fógur eins og Tómasi..
Arfurinn frá Evrópu, langþróaðar
hefðir í tónlist, myndlist, og bókmennt-
um, var að berast upp á klakann. Svo
ólíklega sem það kann að hljóma þá
varð samkomustaður þeirra sem létu
heillast af þess háttar andans gæðum
lítið hús við Garðastræti. Þar bjó Er-
lendur Guðmundsson, starfsmaður og
síðar skrifstofustjóri hjá tollinum, og
var húsið nefnt eftir móður hans sem
þá var látin, Unuhús.
Rögnvaldur: „Ég kom þangað með
skólabróður mínum úr Tónlistarskól-
anum sem hét Ásgeir Júlíusson og
varð seinna teiknari og stofnandi Tón-
listarfélags Hafnarfjarðar. Hann var
frændi Erlendar. Þá var lítið um tón-
leika í bænum, og aldeilis ekki græjur
í hverju húsi. Erlendur átti einstakan
dýrgrip: þennan stóra grammófón með
stórri trekt og trénálum sem þurfti að
ydda ... Svo sat maður dolfallinn yfir
öllum plötunum."
Eins og græn engispretta
í Unuhúsi mátti oft hitta Halldór.
Hann var alltaf að koma og fara, til eða
frá útlöndum. Sundurgerðarmaður í
klæðaburði, í stórum Kashmir frakka
og marglitum sokkum.
Helga: „Gagga Lund sagði einhvern
tíma löngu seinna í boði hjá okkur,
þegar skáldið birtist á nýjum fagur-
grænum fötum: Svo er það hann Hall-
dór, eins og græn engispretta. . .En
hann Halldór varpaði fjötrum af okkur
með því að vera svona djarfur...“
Rögnvaldur: „Hann var óskaplega
elskulegur við okkur alla tíð. Ég
gleymi ekki hvað hann var uppnum-
inn þegar ég spilaði fyrir hann Prókoff-
ieff: það gengur ekki að spila alltaf 100
ára gamla tónlist, sagði hann. Halldór
var alinn upp við tónlist, einn af fáum
í þá daga. Faðir hans lék á fiðlu og á
kvöldin kom fólk í heimsókn til þeirra
að syngja. Systir hans, Helga, var
þekktur píanókennari héma í bænum.
Hvernig var það? Spilaði hann sjálfur
studdi skáld sitt vel: „Það sem hún
Auður ekki lenti í að útvega." Rögn-
valdur rifjai- upp eina söguna: „Hall-
dór og Auður voru að taka við íbúð-
inni sem þau leigðu yfir veturinn.
Leigusalinn var nákvæmur maður, og
þegar hann hafði rakið ítarlega ýmis
smáatriði um afgjald og umgengni
nokkra stund var þolinmæði skáldsins
að þrotum komin og hann kallaði:
Auður, í guðanna bænum komdu og
talaðu við þennan mann, ég nenni ekki
að tala um svona Kleinigkeiten!"
Eins og margar listamannakonur er
Auður ráðagóð og Qalltraust.
Helga: „Hún annaðist stórt sem
smátt: Halldór bað mig að líta fyrir sig
á bfia, sagði hún einn daginn, þegar
hún kom við hjá okkur á leið í bæinn.“
Um jólin héldu Halldór og Auður
boð fyrir alla íslendingana sem þá
voru í Vinarborg.
Helga: „Þar var dansað og Halldór
sagði: Má ég bjóða í spásseritúr, þegar
hann sótti okkur dömumar út á gólfið.
Rögnvaldur: „Þetta var skemmtileg-
ur vetur."
Heim snera þau full af krafti, endur-
nýjuð eftir samvistir þessa góða fólks.
Við tóku tónleikaferðir Rögnvaldar til
Sovétrikjanna og Vesturheims, en
Helga stofnaði ásamt systur sinni og
vinkonu þeirra listverslunina
Dimmalimm, sem var merkilegt fram-
tak á sínum tíma, en of snemma á ferð.
Pabbi þinn vinnur aldrei neitt!
Listin er galdur og listamaðurinn,
þegar vel tekst til, einhvers konar sjá-
andi. Um þá sýn sem kveikir verk
hans mætti kannske segja að hún
byggðist á einhvers konar ófreskigáf-
um. „Eins og oft vill verða hjá höfundi
þegar hann er að vinna þá verður
veraleikinn kringum hann að dauflegu
skuggaríki, sem hann aðeins hrærist í
stund og stund með einhverjum smá-
vegis hundraðshluta vitundarinnar,"
skrifar Halldór í Skáldatíma.
Það gengur á ýmsu þegar verið er að
skapa. Mikill álagstími er fyrir út-
komu bókar, eða þegar tónleikar era
framundan ... Sveiflukennt lif, stund-
um stórkostlega gaman, aðra tíma
erfitt.
Rögnvaldur: „Stundum er byr,
stundum allt á móti. . Helga: „Það
þarf svo margt að ganga upp, staður,
stund, hjálparhellur . . . Listamenn
þurfa oftast sterkan bakhjall, fiölskyld-
ur sem styðja þá.“
Umhverfið tekur ekki ævinlega já-
kvætt i þetta framlag, síst þegar lista-
menn ráðast gegn ríkjandi gOdum og
vanahugsun.
Rögnvaldur: „Almannarómurinn
sagði að þetta væra fyllibyttur, ekki
annað. Goðsögnin um sífulla lista-
manninn lifði góðu lífi. Aðeins þeir
fóra í listir sem gátu ekki annað. Það
dugði ekkert hálfkák, baráttan var upp
á líf og dauöa. Og eins og í öllum styrj-
öldum verðui' mannfall. Enginn hefur
lýst því betur en Halldór sjálfur í Ljós-
víkingnum.“ Langt fram yfir 1960 vár
oft verið að hnýta í listamenn. Krakk-
ar á götunum gerðu hróp að bömum
þeirra: Pabbi þinn vinnur aldrei neitt!
Eldra afbrigði af eineltinu í dag.
Margir viðurkenndu alls ekki Hall-
dór fyrr en hann hafði fengið
Nóbelinn, og eim þann dag í dag má
finna fólk sem ekki má heyra hann
nefndan.
Frá Austurlandi kann ég sögu um
hjón, ekki miklu yngri en Halldór.
Bóndinn las Gerplu þangað til hún var
öll dottin sundur í blöð. Húsfreyjan
sagði að hann þyrfti ekki annað með
sér á eyðieyju.
Hún hafði óbeit á Kiljan og var af-
brýðisöm út í bókina. Þegar hún var
orðin öldrað og sálin hrum lét hún
loks verða af því að gera það sem hana
hafði lengi langað og henti ræskninu
af Gerplu út með ruslinu. Bóndinn
sagði ekki orð, enda kunni hann
Gerplu þá utan að og þurfti ekki bók-
ina. En ekki löngu síðar brá svo við að
gamla konan eignaðist Dagleið á fiöll-
um og í hugum yngri kynslóðarinnar á
bænum geymist enn minningin um
hana þar sem hún situr flötum beinum
i rúmi sínu og les aftur og aftur frá-
sagnir af ferðum Halldórs upp í aust-
firsku kotin á Jökuldalsheiði í bland
við pistla um spiritisma, Sovétríkin og
rithöfundaþing. I sama mund uppgötv-
aði hún ljóð Halldórs og varð yfir sig
hrifin af því hvað þau væra falleg.
-PÁÁ
Nóbelsskáldiö aö störfum í nágrenni Gljúfrasteins
Halldór setti allt þjóölífiö á annan endann meö skrifum sínum á þriöja áratugnum. Á þeim tíma var hann ýmist aö
feröast um landiö aö skoöa íslenska alþýöu á annesjum og afskekktum heiöarbýlum eöa hann sat allsnakinn meö
einglyrni suöur á Sikiley og hristi upp í löndum sínum meö krassandi bókum og blaðagreinum:
ekki alltaf Bach á morgnana?"
Löngu seinna skrifaði Halldór um
Unuhús „þar sem oft var gestkvæmt og
ýmsir gesta sem þar voru innlifaðir
töldu vera sálarheimili sitt... ýmsum
sem verið höfðu á öðram akademium
með stærra nafni þótt þessi best. . . í
þessu húsi lifðu listimar allar í þrætu
bókarformi. . . þar sátu menn í einn
mannsaldur og vora að leita að réttum
niðurstöðum um listina lífið og öldina."
í formála að bók Hrafnhildar Schram
um Ninu Tryggvadóttiu staðfestir
skáldið að hin undurfagra Kristsmynd
Nínu, steinfellan yfir altarinu i Skál-
holtskirkju, er í raun mynd af Erlendi.
Vmarfor hin síðari 1961-1962
Eins og fyrr sagði höfðu Rögnvaldur
og Helga dvalið í Vínarborg veturinn
1955-1956. Fáum árum seinna - haust-
ið 1961 - greip útþráin þau á ný og þau
ákváðu að halda öðra sinni með fiöl-
skylduna til Vínarborgar.
Helga: „Auður og Halldór hugðu
líka á utanferð. Auður kom til okkar
og stakk upp á að við hefðum samflot.
Það var mjög fint, enda synir okkar
tveir, Þór og Geir, og dætur
þeirra tvær, Sigríður og
Guðný (Duna), á sama
aldri. Svo fóram við öll
saman til Vínar.“
Rögnvaldur: „Þá styrkt-
ist okkar vinskapur. Við
hittumst næstum daglega."
Helga hefur ævinlega verið
síprjónandi, heklandi eða
saumandi og í Vín sat hún
og pijónaði ullarpeysur.
Þau voru háffblönk, þessi
veitulu listamannshjón.
Helga: „Svo dreif Auður
mig af stað til að selja peys-
urnar. En það vildi enginn
líta við þeim fyrr en Auður
fann upp á því að fara í fin-
ustu tískubúðirnar. Þar
fengum við góðar viðtök-
ur!“
Rögnvaldur: „Á meðan
þær vora í söluferðunum
fóram við Halldór á litla
matstofu, fengum okkur
hádegissnarl og spjölluðum
saman. Halldór fekk sér
alltaf eitt staup af sterku
fyrir mat, undantekning ef
þau urðu tvö, og eina litla
flösku af tékkneskum bjór.
Eflaust var hann þá farinn
að velta fyrir sér Skálda-
Inga Huld Hákonardóttir rithöfundur
Fyrstu dægrin reis ég ekki úr koju, örmagna eftir allt
umstangiö við aö komast afstað. Þáverandi eigin-
maöur minn, Leifur Þórarinsson tónskáld, og Ijós-
hæröi snáöinn okkar Hákon, kallaöur Tumi, nutu hins
vegar sjóferöarinnar í botn.
tíma sem út kom tveimur áram
seinna, því honum varð tíðrætt um
ástandið austantjalds. Hann útskýrði
fyrir mér lögmál ógnarstjórna: Þegar
þú ert búinn að láta drepa mann, þá
þarf að drepa þann sem drap, og svo
þann sem drap hann, og svo gengur
þetta endalaust áfram ...
Annars var Prjónastofan Sólin meg-
inverkefhi hans þennan vetur. Ég man
vel þegar hann hringdi og sagðist vera
búinn. Kom svo og las hana fyrir okk-
ur öll. Halldór var ekki siður fyndinn
persónulega en í bók. Hvernig er
myndlistin þar eystra, spurði ég hann
þegar hann hafði skroppið til Rúss-
lands. „Jah, þeir mála svona þessar
löngu Maríu myndir . . .“ og nú gerir
Rögnvaldur sig langan í framan því
hann er snjöll eftirherma. Svo heldur
hann áfram:
„Halldór hafði gaman af fólki, var
forvitinn um það, alltaf elskulegur við
vini sína, en sjálfur var hann dulur á
sinn hátt. Væri hann spurður út í verk
sín var hann vís til að svara, um leiö
og hann skaut augabrúnunum upp á
enni: Ha, hef ég skrifað það? Hann
þræddi með mér plötubúðimar til að
sjá hvað ég keypti.
Jesús fæddur í Nasaret...
Stundum kom hann með mér á tón-
leika og skoðaði þá áheyrendur í krók
og kring. Hann velti fyrir sér hvaðan
þeir kæmu, og af hverju, af brennandi
tónlistarþrá, vegna fiárfestinga eða
hvað þeim annars gengi til. Hann var
alltaf að safna og skrifa hjá sér, og
spurði margs. Ég kenndi honum einu
sinni amböguljóð sem ég hafði heyrt
og byrjaði svo: Jesús fæddur i Nasaret
/þá var ég alveg bet. Honum fannst
það bráðfyndið. Svo las ég þetta í einni
sögunni hans seinna, þar sem hann
sagði að það væri gamall sálmur."
Helga segir frá því hvað Auður