Frjáls verslun - 01.01.1974, Side 91

Lpphaf frjálsrar verzlunar
Grein eftir Vilhjáim Þ. Gíslason, sem birtist
í fyrsta hefti Frjálsar verzlunar.
Allir þekkja dönsku einokunarverzlunina
hér á landi og afleiðingar hennar. Við-
skiptaháttum hennar, höftum og oft vöru-
skorti og vörusvikum þarf ekki að lýsa og
ekki þeim áhrifum, sem þaö hafði eðlilega
á þjóðarbúskap og þjóöarhag, að verzlun-
inni var stjórnað úr fjarlægu landi, frá
sjónarmiði erlendra hagsmuna og þannig,
að afrakstur hennar lenti allur út úr land-
inu. Þetta ófremdarástand lagaðist ekki á
þann hátt, sem góðir menn gerðu sér von-
ir um, þegar farið var að losa um verzlun-
arhöftin á síðara hluta átjándu aldar. En
með opnu bréfi frá 18. ágúst 1786 lofaði
konungur því, að íslendingar skyldu sjálfir
fara aö taka þátt í verzlun sinni, og með
tilskipuninni frá 13. júní árið eftir var á-
kveðið, að íslenzka verzlunin skyldi vera
frjáls, eða svo frjáls, sem föng væru á eftir
„ásigkomulaginu11. En sú „fríverzlun“, sem
þá hófst, tókst ekki vel. „Fríhöndlan oss
drepur Dana, drengja engum lízt á hana“,
kvað Sigurður Pétursson. Það hafði tíðk-
azt, að íslenzka verzlunin var boðin upp í
Kaupmannahöfn (um það orti t. d. Eggert
Ölafsson á sínum tíma Markaðarrímu), og
var oft togstreita um verzlunina og lítið
hugsað um íslands hag, og helzt svo enn,
þrátt fyrir fríverzlunina. Þó að réttir séu
sjálfsagt í öllum aðalatriðum dómar þeir,
sem hinir beztu og kunnugustu menn
átjándu aldarinnar kváðu upp um ókosti
einokunarinnar, jafnvel það, sem Eggert
sagði, að henni mætti kenna um fjárfelli
og hungurmorð, þá eru ekki allar syndir
Dönum einum að kenna. Það má til sanns
vegar færa um sumar greinir, að íslend-
ingar báru sig full eymdarlega í ýmsum
bænarskrám sínum, eins og Tómas Sæ-
mundsson benti seinna á, eða það væri
öllu réttara að segja, að þá skorti raunsæi
og hagnýt sjónarmið og sjálfstætt kaup-
sýsluvit í kvörtunum sínum og kröfum,
þegar á annað borð var um nokkrar kröf-
ur að ræða. Venjulega var ekki um að tala
rökstuddar kröfur, heldur auðmjúkar
kvartanir úrræðalítilla manna „fyrir hans
Majestatis fótskör“. Þessar kvartanir voru
raunarollur fólksins, sem flest var orðið
bljúgt og beygt af óáran og áþján, sem átti
ekki sízt rætur sínar aö rekja til illrar og
ófrjálsrar verzlunar. Það er til marks, sem
margir þekkja, um þetta einokunarástand,
þegar amtmaðurinn lét binda öreiga bónda
við staur og hýða sextán vandarhöggum
fyrir það, að hafa selt í Keflavík nokkra
úrgangsfiska, sem áttu að seljast í Hafnar-
firði, en voru ekki hirtir þar, eða þegar
nokkrir ísfiröingar voru sviftir aleigu sinni
og dæmdir á Brimarhólm til hegningar
fyrir það, að hafa keypt klæðispjötlu í
enskri skútu, þegar þeir áttu að verzla við
Dani eina. Þetta haftavald einokunarinnar
bitnaöi þó ekki á almúganum einum, því
að sjálfur sýslumaðurinn í ísafirði var
dæmdur í embættis- og eignamissi fyrir
það, að fá sér nokkur færi í skiptum fyrir
prjónles hjá enskum sjómönnum. Þetta
var seinast á seytjándu öldinni, eða um
aldamótin.
Þennan hátt verzlunarsögunnar þekkja
sem sagt flestir, undan og ofan af að
minnsta kosti. Hitt er almenningi miklu
ókunnugra, sem á eftir fór, annað en starf-
semi Skúla fógeta. Sá skapmikli og stór-
brotni athafnamaður hefir í meðvitund
fólksins orðið merkisberi verzlunarfrelsisins
og innlends athafnalífs. Þó að sumt ynni
sá mæti maður meira af kappi en forsjá
og ýms framfaraviðleitni hans félli um
sjálfa sig, en ekki einungis fyrir áróður
danskra kaupmanna, þó harðvítug væri,
þá hélt hugsjón hans velli, þótt hann félli.
Hann sigraði í krafti persónuleika síns
fremur en í krafti fjármálavits síns eða
framkvæmda.
Þá var komin önnur öld, sú öld sem
Eggert Ólafsson var fjölþættastur fulltrúi
fyrir í upphafi. Á þeirri öld áliðinni varð
fyrst til frjáls, íslenzk verzlunarstétt.
Landsfólkinu opnuðust ný sjónarmið.
Eymdaróðir fyrri tíma snerust í hvatning-
arkvæði. Kvartanirnar verða að kröfum.
Kröfurnar verða að krafti til hagnýtra,
þjóðlegra framkvæmda. Menn líta aftur
fyrir sig í sögu sína og sækja þangað kraft
1 sóknina til nýrrar framtíðar. En menn
líta einnig út yfir takmörk síns eigin
lands, til umheimsins. Baráttan fyrir nýrri
verzlunarstefnu var einn meginþáttur bar-
áttunnar fyrir nýju þjóðlífi. Eitt það, sem
mestum aldahvörfum olli var nýr hugsun-
arháttur, sem smám saman óx og dafnaði,
fyrst og fremst nýtt sjálfstraust, ný sögu-
skoðun og ný hagnýt lífsskoöun og skiln-
ingurinn á því að ekki tjóaði að varpa allri
FV 1 1974
01