Morgunblaðið - 04.01.2001, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. JANÚAR 2001 33
TALIÐ er að Sovétmennhafi ætlað að bjóðasænska stjórnarerindrek-ann Raoul Wallenberg í
skiptum fyrir sovéska flóttamenn
eftir lok heimsstyrjaldarinnar síðari.
Sænsk stjórnvöld tóku aftur á móti
ekki mark á sovéskum yfirvöldum
þegar þau létu að þessu liggja, að því
er fram kemur í niðurstöðum
sænsk-rússneskrar nefndar sem
hefur rannsakað afdrif Wallenberg.
Málið er ein þekktasta, óleysta gáta
heimsstyrjaldarinnar síðari og hefur
orðið tilefni mikilla skrifa og vanga-
veltna um örlög mannsins sem
bjargaði lífi þúsunda gyðinga í Ung-
verjalandi.
Sérfræðinganefndin leggur niður-
stöður sínar opinberlega fram í
næstu viku en Svenska Dagbladet
hefur frétt sína eftir
heimildarmönnum úr
nefndinni. Sovétmenn
handtóku Wallenberg í
janúar 1945 í Ung-
verjalandi, þar sem
hann var stjórnarer-
indreki Svía, og sendu
hann til Moskvu. Ekk-
ert hefur verið staðfest
um örlög hans síðan
enda hafa Sovétmenn
ýmist lýst því yfir að
hann hafi látist sama ár
og hann var handtek-
inn, tveimur árum síð-
ar, eða þá neitað allri
vitneskju um hann.
Sænsk og rússnesk
yfirvöld gáfu hópi sér-
fræðinga aðgang að
leynilegum skjölum ár-
ið 1991 í von um að þau
gætu skýrt afdrif Wal-
lenberg. Nú, tíu árum
síðar, liggur niðurstað-
an fyrir. Fullyrðir
Svenska Dagbladet að
hún sé sú að Sovét-
menn hafi handtekið
Wallenberg í von um
að nýta sér hann í
skiptum og að þetta
hafi verið gert að
skipan sovétleiðtogans Jósefs Stalín.
Er þetta í fyrsta sinn sem lögð er
fram tilgáta studd jafnafgerandi
rökum um ástæðu handtökunnar en
hún hefur hingað til verið jafnóljós
og afdrif Wallenberg.
Samið við Svisslendinga
Það rennir stoðum undir þessa til-
gátu að tveir svissneskir stjórnarer-
indrekar voru handteknir í Búda-
pest daginn á undan Wallenberg en
voru síðar látnir lausir í skiptum fyr-
ir Sovétmenn sem höfðu fengið póli-
tískt hæli í Sviss. Yfirheyrslunum
yfir öllum þremur svipar saman
samkvæmt skjölum sem fundust í
Sovétríkjunum.
Munurinn var hins vegar sá að
Svisslendingar reyndu allt sem í
þeirra valdi stóð til að fá mennina
látna lausa og hótuðu m.a. Sovét-
mönnum að rjúfa stjórnmálasam-
band við þá. Sovésk yfirvöld kröfð-
ust þess þá að tveir sovéskir
borgarar sem höfðu flúið til Sviss og
fengið pólitískt hæli yrðu framseldir
í skiptum fyrir stjórnarerindrekana.
Sovésk sendinefnd gekk á fund
Svisslendinga í desember 1946 til
þess að reyna að semja um málið og
tveimur mánuðum síðar voru alls
fimm Svisslendingar sem voru í
rússneskum fangelsum látnir lausir í
skiptum fyrir sex sovéska flótta-
menn.
Fundað með Stalín
Annað reyndist hins vegar uppi á
teningnum gagnvart sænskum
stjórnvöldum að því er fram kemur í
heimildum sem lýsa því þegar
sænski sendiherrann í Moskvu,
Staffan Söderblom, gekk á fund
Stalíns í júlí 1946, hálfu ári eftir að
Svisslendingarnir höfðu verið látnir
lausir. Stalín hitti nær aldrei erlenda
stjórnarerindreka en varð við ósk
Söderblom um fund þar sem sá síð-
arnefndi var að láta af störfum.
Ekki er vitað hvers vegna Stalín
féllst á að hitta sendiherrann en sér-
fræðinganefndin getur sér þess til
að hann hafi viljað ræða við hann um
örlög Wallenberg. Frumupptaka af
samtalinu er ekki lengur til en á af-
riti sem til er heyrist Söderblom
hefja fund þeirra á því að bera lof á
samskipti ríkjanna. Er Stalín spurði
hann um erindi nefndi Söderblom
Wallenberg og var þá greinilegt að
sovétleiðtoginn þekkti vel til máls-
ins. Sagðist hann hafa gefið skipun
um að Svíarnir nytu verndar. Í stað
þess að ganga á lagið brást Söder-
blom við með því að segjast sann-
færður um að Wallenberg hefði lát-
ist í slysi. Stalín spurði þá hvort
Sovétmenn hefðu ekki veitt neinar
upplýsingar um Wallenberg og Söd-
erblom svaraði því til að hann teldi
sovésk yfirvöld ekki hafa neinar
upplýsingar um afdrif hans.
Vitað er að Stalín gerði ráð fyrir
klukkustundar áheyrn og Söder-
blom sagði síðar að fundurinn hefði
staðið í hálftíma. Hið rétta er að hon-
um lauk eftir aðeins fimm mínútur
og telja sérfræðingarnir það til
marks um að Stalín hafi ekki talið
ómaksins vert að reyna frekar að
vekja áhuga Söderblom þar sem sá
síðarnefndi sýndi engin viðbrögð við
orðum hans um vernd og upplýsing-
ar.
Ekki er vitað hvers vegna Söder-
blom brást ekki við tilraunum Stalín
en líklegt telst þó að hann hafi orðið
við ósk utanríkisráðherrans, Östens
Undéns, sem var mótfallinn öllum
tilraunum til að grafast fyrir um ör-
lög Wallenberg. Undén vildi ekki
fyrir nokkra muni hætta á að sam-
skiptin við Rússa versnuðu og var
það opinber yfirlýsing sænska utan-
ríkisráðuneytisins þegar snemma
árs 1945 að Wallenberg væri látinn
þótt Söderblom hefði komið þeim
skilaboðum á framfæri frá Sovét-
mönnum að hann „nyti verndar
Rauða hersins“.
Utanríkisráðherrann
mótfallinn skiptunum
Undén mun hafa vísað öllum hug-
myndum um skipti á fólki á bug og
sagt að sænsk stjórnvöld tækju ekki
þátt í mansali þrátt fyrir að það væri
ítrekað gefið til kynna. Dekanozov,
þáverandi utanríkis-
ráðherra Sovétríkj-
anna, hitti Söderblom
árið 1945 og nefndi þá
að Sovétmenn vildu
endurheimta sex
sovéska sjómenn sem
höfðu sótt um hæli í
Svíþjóð. Í skýrslu um
fundinn tengdi Söder-
blom þetta ekki máli
Wallenberg þótt afdrif
hans hefðu einnig ver-
ið rædd á fundinum.
Þá sagði Alexandra
Kollontaj, sendiherra
Sovétríkjanna, móður
Wallenberg og eigin-
konu utanríkisráð-
herrans sænska að
hann væri í öruggum
höndum í Sovétríkjun-
um og honum liði vel.
Utanríkisráðherrann
lét þó undir höfuð
leggjast að greina frá
þessum orðum Kollon-
taj þar til fjórum árum
síðar. Í þriðja lagi má
nefna að sovéskir
ráðamenn ýjuðu mjög
sterklega að því að
þeir vildu skipta á Wall-
enberg fyrir Sovétmenn
í Svíþjóð í samtölum við undirmann
Söderblom í Moskvu árið 1946 en er
sá sendi skeyti um áhuga þeirra var
honum svarað með þögn. Þess í stað
eru fjölmargar heimildir um að Söd-
erblom hafi lýst því yfir í samtölum
við ýmsa sovéska ráðamenn að hann
teldi Wallenberg látinn. Þar sem
Svíar sýndu engan áhuga á því að fá
Wallenberg lausan sáu Sovétmenn
sér ekki hag í því að halda honum í
fangelsi. Ein lífseigasta tilgátan er
að hann hafi verið tekinn af lífi sum-
arið 1947. Í ágúst það ár lýstu
Sovétmenn því formlega yfir að
Wallenberg væri „ekki í Sovétríkj-
unum og okkur ókunnugur“.
Tíu árum síðar viðurkenndu
sovésk yfirvöld að hafa haft hann í
haldi en sögðu hann hafa látist úr
hjartaáfalli árið 1947. Fjölmörg vitni
hafa gefið sig fram sem segjast hafa
séð hann síðar á lífi í fangelsi. Er-
lendir sagnfræðingar, þeirra á með-
al hin bandaríska Susan Mesinai,
segja gögn vera til um að Sovétmenn
hafi tekið upp þráðinn þar sem frá
var horfið og óskað eftir að skipta á
Wallenberg og öðrum. Þetta hafi
gerst árið 1956 og aftur 1966 en þá
vildu Sovétmenn fá sænska njósn-
arann Stig Wennerström. Benda
sérfræðingarnir á að þetta hljóti að
þýða að Wallenberg hafi verið á lífi.
Þá hefur ekki fengist skýring á
því hvers vegna Sovétmenn afhentu
fjölskyldu Wallenberg óvænt skil-
ríki hans árið 1989. Á meðan ekki
fæst úr örlögum hans skorið lifa
kenningarnar góðu lífi. Formaður
sænsk-rússnesku sérfræðinga-
nefndarinnar hefur látið nægja að
segja að niðurstaða hennar bindi
ekki enda á málið.
Vildu skipta á Wall-
enberg og sovésk-
um flóttamönnum
Kaupmannahöfn. Morgunblaðið.
Sænski sendimaðurinn Raoul Wallenberg.
Skýrsla sænsk-rúss-
neskrar sérfræði-
nefndar um örlög
Raouls Wallenberg
bendir til þess að
Sovétmenn hafi rænt
honum í von um að
geta skipt á honum og
Sovétmönnum sem
leitað höfðu hælis í
Svíþjóð. Svíar
höfnuðu boðinu.
AP
við að setja nýjar reglur um innflutn-
ing á mjöli og lýsi, þar sem gert er
ráð fyrir að ekki sé leyfilegt að nota
fiskimjöl í fóður fyrir jórturdýr, en
hins vegar verður leyfilegt að nota
það í fóður fyrir svín, alifugla, gælu-
dýr og í laxeldi.
Að sögn Jóns Reynis voru lagðar
þær kvaðir á fóðurframleiðendur
sem kaupa og nota fiskimjöl, að þeir
þyrftu að aðskilja framleiðslu fóðurs
fyrir jórturdýrin frá hinni fram-
leiðslunni þar sem notað er fiskimjöl.
„Það hefur verið rætt um að gefin
verði út reglugerð sem kveður á um
að aðskilnaður sé nægur ef það eru
tvær línur í verksmiðjunni, önnur
línan sé þá bara í framleiðslu fyrir
jórturdýrafóður og hin línan þá í
hinu fóðrinu. Þetta held ég að sé
kannski erfitt að uppfylla, a.m.k.
meðal minni fóðurframleiðenda. Yf-
irleitt eru þeir bara með eina línu og
maður sér ekki ennþá hvaða áhrif
þetta hefur á markaðinn og eftir-
spurnina.“
Erum í slæmum málum hvað
varðar díoxíninnihald
Að sögn Jóns Reynis ríkir því
meiri óvissa núna en nokkurn tíma
áður um útflutning á fiskimjöli.
Fleiri blikur eru á lofti varðandi út-
flutninginn, en væntanleg ákvörðun
Evrópusambandsins um hámarks-
magn af díoxíni í fiskimjöli og lýsi
getur orðið til þess að notkun fiski-
mjöls í allt dýrafóður verði bönnuð
innan sambandsins. Slíkt myndi
nánast leggja íslenskan fiskimjöls-
iðnað í rúst, þar sem mestur hluti
þessara afurða er seldur til ESB.
„Ég myndi segja að við værum í
frekar slæmum málum hvað díoxín-
innihald varðar, sem er meira í okk-
ar afurðum en í öðrum afurðum sem
eru notaðar í fóðurblöndur. Ef þessi
mörk verða sett mjög lágt erum við
bara í ansi slæmum málum,“ segir
Jón Reynir.
Hann segir að verð á lýsi og mjöli
hafi verið afskaplega lágt undanfarin
ár og þá sérstaklega á lýsi, sem sé þó
að skríða aðeins upp á við. „Árin
1996–1998 fengum við El Niño inn í
þetta, sem hækkaði verðið upp úr
öllu valdi bæði á lýsi og mjöli, og það
var auðvitað ágætt meðan á því stóð.
Síðan fengum við það í bakið aftur,
því þeir sem notuðu fiskimjöl og lýsi
voru farnir að nota eitthvað annað
þar sem verðið var orðið svo hátt og
það er erfitt að snúa því við.“
Sala á frystri loðnu hefur sveiflast
mikið upp og niður á síðustu tíu ár-
um. Árið 1991, þegar loðnuveiðin var
mjög léleg, voru 329 tonn fryst í
landi og 44 á sjó. Ári síðar voru 2.467
tonn fryst í landi og 61 á sjó, en
næstu árin jókst loðnufrysting tals-
vert og náði hámarki 1997 þegar
75.517 tonn voru fryst í landi og 638 á
sjó. Síðan hefur dregið úr frystingu
loðnu, en í fyrra voru 10.378 tonn
fryst í landi en ekkert á sjó. Sam-
kvæmt áætlun Þjóðhagsstofnunar
nam loðnufrysting síðasta árs 7.868
tonnum.
Útflutningur á loðnuhrognum hef-
ur einnig sveiflast nokkuð. Árið 1991
voru flutt út 3.954 tonn, en áætlanir
gera ráð fyrir að útflutningur hafi
numið 5.649 tonnum í fyrra. Á síð-
ustu tíu árum var útflutningur loðnu-
hrogna mestur árið 1995, eða 6.179
tonn.
Smærri loðna til frystingar
Steindór Gunnarsson, markaðs-
stjóri hjá Sölumiðstöð hraðfrystihús-
anna, segir að menn líti til þess að
einhver framleiðsla verði á frystri
loðnu á Japansmarkað á komandi
vertíð. „Við erum að gera okkur von-
ir um að við getum framleitt þá loðnu
sem við höfum alltaf getað gert, og
erum þá að vonast til að ná stærðinni
50–60 stykki í kílói.“
Að sögn Steindórs er markaður-
inn þó mjög erfiður og mikið fram-
boð þar af fiski. Norðmenn komu
með 22.000 tonn inn á markaðinn á
síðustu vertíð og lentu þá í erfiðleik-
um með að ná samningum eftir ver-
tíðina.
„Við eigum okkar ákveðna sess
þarna á markaðnum og erum með
aðra stærð af loðnu en Norðmenn.
Þeir hafa verið með allt undir 50
stykki í kílói, en okkar stærð er á
bilinu 50–60 stykki í kílóinu. Það er
ákveðinn markaður fyrir þessa vöru í
Japan, en við vitum ekki ennþá hver
þörfin verður fyrr en við erum búnir
að fara út og reyna að semja um bæði
magn og verð, en það verður farið í
það núna seinnihlutann í janúar.“
Steindór segir að markaðurinn
hafi undanfarin ár tekið þeim sveifl-
um sem orðið hafi og verðið sveiflast
upp og niður eftir því hvert fram-
boðið var á frystri loðnu frá Íslend-
ingum, Norðmönnum og Kanada-
mönnum.
„Íslendingar hafa lengi setið að
þessum markaði einir, þangað til í
fyrra og árið þar á undan, en þá
komu Norðmenn inn og þar áður
voru Kanadamenn búnir að vera á
markaðnum með mjög stóra loðnu.
Við höfum lent í því að vera með
smærri loðnu en við reiknuðum
með.“
Loðnuveiðar gengu mjög vel í
upphafi síðasta árs og höfðu íslensk
skip veitt um 130 þúsund tonn í lok
janúar. Var það besti árangur í
loðnuveiðum frá árinu 1990, þegar
rúm 202 þúsund tonn komu á land í
janúar, en minnst veiddist í janúar-
mánuði árið 1995 þegar aðeins 1.219
tonn komu á land. Sumarveiðin var
einnig með betra móti á síðasta ári
og komu alls rúmlega 145 þúsund
tonn á land, þar af rúm 104 þúsund
tonn af íslenskum skipum. Haustver-
tíð brást hins vegar og veiddist þá lít-
ið.
Lítið sást af fullorðinni loðnu
Árlegur haustleiðangur Hafrann-
sóknastofnunar til að meta stofn-
stærð loðnunnar tókst ekki sem
skyldi, þar sem lítið fannst af fullorð-
inni loðnu. Af þeim sökum er fiski-
fræðingum ekki unnt að segja til um
ástand stofnsins á þessari stundu.
Ráðgert er að fara í mánuðinum í
mælingaleiðangur austur fyrir land,
en mikil bræla hefur verið þar und-
anfarið.
Hjálmar Vilhjálmsson, fiskifræð-
ingur hjá Hafrannsóknastofnun,
segir að sáralítið hafi sést af fullorð-
inni loðnu í hefðbundnum mælinga-
leiðangri Hafrannsóknastofnunar í
nóvember og byrjun desember.
„Svipað var reyndar upp á ten-
ingnum haustið 1999 og eins 1998.
Eftir sem áður birtist nú loðnan bæði
í fyrravetur og veturinn 1998 á sín-
um venjulega tíma í janúar. Og þang-
að til annað kemur í ljós gerir maður
ráð fyrir að ástandið sé svipað núna.“
Að sögn Hjálmars er hinn mögu-
leikinn auðvitað sá að eitthvað
óheppilegt sé að gerast varðandi
loðnustofninn, en hann segir í sjálfu
sér engar haldbærar vísbendingar
um það, sökum þess að ástandið hafi
verið með sama hætti undanfarin tvö
ár.
man síðustu tvö árin
ur í út-
imjöls
Morgunblaðið/Friðþjófur Helgason
Ólafssyni AK.
  












  





phafi
ur í
ur í
afa í
rðist
unds-
að
ng á
vissu.