Morgunblaðið - 10.03.2001, Blaðsíða 55

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. MARS 2001 55
HINN 1. mars sl.
birti Morgunblaðið leið-
arakafla, þar sem vikið
var að ræðu, sem
bandaríski hæstarétt-
ardómarinn Clarence
Thomas hafði flutt á
kvöldverðarfundi Am-
erican Enterprise Insti-
tute um miðjan febrúar.
Blaðið hafði reyndar áð-
ur birt stutta frétt af
ræðunni, sem byggð
var á fréttaskeyti frá
Associated Press
fréttastofunni.
Í ræðunni hvetur
hinn bandaríski hæsta-
réttardómari þá menn, sem kunna að
vera ósammála pólitískum rétttrún-
aði samfélagsins á hverjum tíma, til
að láta ekki óttann við gagnrýni
hrekja sig frá því að segja skoðanir
sínar. Hann segir það algengt, að þeir
sem taki til máls á opinberum vett-
vangi ritskoði sjálfa sig, til að forðast
gagnrýni pólitískra rétttrúnaðar-
sinna. Þeir sem segi hug sinn verði oft
fyrir ómerkilegum árásum. Þeir séu
stimplaðir sem öfgamenn, kynþátta-
hatarar eða hvað annað sem henta
þyki hverju sinni. Þeir sem taki þátt í
alvarlegum þjóðfélagsumræðum eigi
á hættu að verða fyrir fjandsamleg-
um árásum og jafnvel stundum hrein-
um ærumeiðingum. Afleiðingin af
þessu sé sú að menn ritskoði sjálfa
sig. Í því felist alls ekki sú hæverska
sem menn telji sér trú um, heldur
miklu fremur hugleysi, eða í besta
falli sjálfsblekking. Thomas sagði frá
dæmum um þetta sem snertu hann
sjálfan. Hann hefði t.d., áður en hann
varð hæstaréttardómari, orðið fyrir
hastarlegum árásum fyrir skoðanir
sínar um réttmæti opinberrar stefnu í
svonefndum velferðarmálum, en þar
mætti finna augljóst dæmi af mála-
flokki þar sem pólitískur rétttrúnað-
ur ríkti. Og þá væru rökræður ekki
leyfðar. Þeim væri svar-
að með persónulegum
árásum ef skoðanir
þess sem talaði féllu
ekki að hinum pólitíska
rétttrúnaði. Þegar hann
hafði skilaði sératkvæði
í Hæstarétti 1992 í máli
sem snerist um agamál
í fangelsum, hefði hann
verið sakaður um að
vilja leyfa fangavörðum
að misþyrma föngum,
svo hlægilegar sem slík-
ar ásakanir hefðu verið.
Hvatti hann menn til að
láta ekki óttann við per-
sónulegar árásir hrekja
sig frá því að segja skoðanir sínar.
Erindi við Íslendinga
Ég tel þessa hugvekju Clarence
Thomas hæstaréttardómara eiga er-
indi við Íslendinga. Hér ríkir svo
sannarlega það ástand sem hann lýs-
ir. Í hverju málinu á fætur öðru til-
einka fjölmiðlamenn og síðdegis-
spjallarar sér pólitískan rétttrúnað af
því tagi sem Thomas ræðir um. Slíkar
trúarskoðanir eru langoftast þess
efnis, að þær þola ekki efnislegar um-
ræður. Eina vörnin fyrir þær er þá
einatt að ráðast gegn persónu þeirra
manna sem kunna að taka til máls
gegn þeim. Trúarbrögðin geta bæði
lotið að einstökum málum eða mála-
flokkum. Ég get nefnt tvö dæmi af
málum, þar sem ég hef sjálfur komið
við sögu á undanförnum misserum:
1. Ég lét strax eftir að öryrkjadóm-
urinn féll í desember sl. í ljósi þá
skoðun, að meirihluti Hæstiréttar
hefði farið út fyrir valdmörk sín. Fyr-
ir þessu hafði ég skýr rök, sem reynd-
ar njóta almennrar viðurkenningar í
lögfræði, a.m.k. þegar menn eru ekki
blindaðir af einstökum málum sem
þeir hafa tekið huglæga afstöðu til.
Ég varð ekki var við merkileg efn-
isleg andsvör við þessum röksemd-
um. Hins vegar varð ég, vegna þess-
arar afstöðu minnar, fyrir þeim
ásökunum opinberlega, að ég væri
andstæðingur öryrkja. Þá væri ég
ekki hæfur til að fjalla um það í
starfshópi ríkisstjórnarinnar hvað í
viðurkenningardómi réttarins hefði
falist.
2. Haustið 1999 sýknaði Hæstirétt-
ur mann sem hafði verið sakaður um
kynferðisbrot gegn dóttur sinni og ég
hafði varið fyrir réttinum. Sýknu-
dómurinn byggðist á því að sök
mannsins hefði ekki sannast. Þar
beitti rétturinn einni helgustu mann-
réttindareglu í okkar réttarkerfi, að
menn skuli teljast saklausir þar til
sekt þeirra sannast að lögum. Eftir-
málinn varð skelfilegur. Síðdegis-
spjallarar og leiðarahöfundar sak-
felldu manninn og réðust á
dómstólinn. Svo vel tókst þeim að
trylla almenning, að þjóðfélagið lék
um tíma á reiðiskjálfi út af þessu.
Maðurinn var sakfelldur úti á götu og
helst mátti skilja að í Hæstarétti
sætu dómarar sem ættu sér ekki aðra
ósk heitari en að koma kynferðisaf-
brotamönnum undan refsingum.
Þetta byggðist auðvitað ekki á neinni
þekkingu á sönnunarfærslu í málinu.
Búinn var til rétttrúnaður um þetta
sem drifinn var áfram af fordómum
og vanþekkingu. Ég sá mig knúinn til
að taka til andsvara á hinum opinbera
vettvangi. Leitaðist ég við að skýra
meginregluna sem dæmt var eftir og
hvers vegna dómstóllinn ætti heiður
skilinn fyrir að hafa beitt henni í
þessu erfiða máli. Fyrir þetta mátti
ég þola persónulegar árásir. Ég varð
hins vegar lítt var við efnislegar rök-
semdir gegn því sem ég sagði, enda
eru þær vandfundnar.
Pólitískur rétttrúnaður stendur al-
mennum umræðum um þjóðfélags-
mál fyrir þrifum. Mér finnst oft eins
og sumir þeirra sem komast til áhrifa
í stjórnmálum, og þurfa að taka af-
stöðu til einstakra þjóðfélagsmála,
hugsi fyrst um hvað koma muni þeim
best að segja. Slíkir stjórnmálamenn
tala helst aldrei gegn pólitískum rétt-
trúnaði. Þess vegna skipta þeir engu
máli. Engu máli skiptir, hvort ráð-
herrann heitir Pétur eða Páll ef hann
er aðeins að reyna að falla meirihluta
manna í geð. Sá einn skiptir máli sem
þorir að hafa sannfæringu og er tilbú-
inn til að færa rök fyrir henni og
standa við hana þegar á reynir.
Fíkniefni
Sem dæmi um þjóðfélagsmál sem
lýtur lögmálum rétttrúnaðarins er
stefna ríkisins í fíkniefnamálum. Þar
ríkir sá rétttrúnaður, að herða beri
refsingar og löggæslu til að draga úr
vandanum. Engu máli skiptir þótt
það hafi sýnt sig bæði hér á landi og
erlendis, að þessi stefna ber engan ár-
angur. Neyslan fer vaxandi. Auk þess
fylgja þessari stefnu ótal óæskilegir
fylgifiskar. Fíkniefnaheimurinn er
neðanjarðarheimur, þar sem lög og
regla gilda ekki í samskiptum manna.
Glæpir eru framdir, efnin sem seld
eru geta verið blönduð og því miklu
hættulegri en ella, ungmenni sem
leiðast til neyslu eru gerð að afbrota-
mönnum o.s.frv. Þar að auki er mikill
tvískinnungur fólginn í því að banna
fíkniefni en leyfa áfengi. Eina leiðin
sem er til þess fallin að minnka bölið
sem leiðir af neyslu fíkniefna er sú
sama og dugar best gegn áfengisböl-
inu: Að fá neytendur til að taka sjálfir
ábyrgð á lífi sínu. Veigamikil rök
standa til þess að þjóðir heims taki sig
saman um að hugsa þetta mál upp á
nýtt. En þetta segir enginn stjórn-
málamaður. Oftast er ástæðan sú, að
menn vilja ekki ganga gegn hinum
pólitíska rétttrúnaði.
Lögfræðilegir
álitsgjafar
Þetta gildir ekki aðeins um stjórn-
málamennina. Á því fræðasviði sem
ég þekki best, lögfræðinni, er mikið
um að menn ritskoði sjálfa sig og þori
ekki að segja hug sinn af ótta við and-
úð annarra. Svo er til dæmis um suma
hefðbundna álitsgjafa um lögfræði,
sem einatt er leitað til nú á dögum til
að segja álit sitt á uppkveðnum dóm-
um og öðrum lögfræðilegum málefn-
um sem efst eru á baugi hverju sinni.
Ég þekki mörg dæmi um lögfræð-
inga, sem í einkasamtölum lýsa ein-
dreginni og rökstuddri afstöðu t.d. til
dómsýslunnar, en taka svo til máls á
fundum eða í fjölmiðlum og segja eitt-
hvað allt annað. Menn tala kannski
ekki beint um hug sér. Þeir sleppa því
frekar að tjá skoðun. Margir lögfræð-
ingar láta við það sitja að lýsa atvik-
um og álitaefnum en sleppa því að
segja skoðun. Það er eins og þeir telji
hlutdrægt að hafa skoðun, að minnsta
kosti ef henni er lýst opinberlega. Og
þeir lögfræðingar séu góðir lögfræð-
ingar, sem ekki hafa skoðun.
Gera má ráð fyrir að allir menn hafi
tilhneigingar til að ritskoða sjálfa sig í
þágu áheyrendanna. Jafnvel má
segja, að stundum geti slíkt háttalag
flokkast undir kurteisi; verið eins
konar saklaus hvít lygi. Hitt er svo al-
veg áreiðanlegt, að þessi háttsemi
gengur oftast miklu lengra en þetta
og er beinlínis, eins og Clarence Tho-
mas benti á í erindi sínu, skaðleg fyrir
almennar umræður í þjóðfélaginu.
Menn eiga því að taka sig á og
strengja þess heit, að láta ekki óttann
við fávísa síðdegisspjallara og póli-
tískan rétttrúnað hrekja sig frá því að
hafa skoðanir og færa fram rök fyrir
þeim svo aðrir heyri.
Ritskoðun á sjálfum sér
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Sjálfsgagnrýni
Margir lögfræðingar
láta við það sitja að lýsa
atvikum og álitaefnum,
segir Jón Steinar Gunn-
laugsson, en sleppa því
að segja skoðun.
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
NÝBIRT skoðana-
könnun Price Water-
house-Coopers stað-
festir að æ fleiri
kjósendur eru að átta
sig á því að fyrirhuguð
atkvæðagreiðsla um
Reykjavíkurflugvöll er
ekkert annað en skrípa-
leikur. Samkvæmt
könnuninni fer þeim
fjölgandi sem óákveðn-
ir eru í afstöðu sinni til
flugvallarins og eru
þeir tæplega fjórðung-
ur aðspurðra. Ef hlut-
fall óákveðinna er borið
saman við sams konar
könnun í nóvember,
kemur í ljós að óákveðnum hefur
fjölgað úr 10–24%. Hingað til hefur
sú regla gilt að óákveðnum kjósend-
um fækkar jafnt og þétt fram að kjör-
degi eftir því sem fleiri gera upp hug
sinn og línurnar milli valkostanna
skerpast. En nú hefur R-listanum
tekist hið ómögulega. Eftir því sem
nær dregur atkvæðagreiðslunni,
fjölgar hinum óákveðnu.
Flugvallarmálið
í hnappheldu
Það er einnig athyglisvert að sam-
kvæmt könnuninni virðist andstaða
borgarbúa við flugvöll í Vatnsmýrinni
hafa minnkað verulega eða úr 40% í
27%. Þessa breytingu má að verulegu
leyti skýra með þeirri hnappheldu
sem R-listinn hefur komið flugvall-
armálinu í með klúðri og óvönduðum
vinnubrögðum. Margir andstæðingar
flugvallarins vilja auðvitað vita hvaða
kostir eru fyrir hendi áður en þeir
greiða atkvæði. Skýrir valkostir eru
forsenda þess að „borgaralegt lýð-
ræði“ virki en það á svo sannarlega
ekki við í þessu tilviki.
Kjósendur gera sér því
enga grein fyrir hvað
kjósa á um eða með
hvaða hætti borgar-
stjóri og aðrir borgar-
fulltrúar R-listans muni
túlka hugsanlega niður-
stöðu kosningarinnar.
Fara eða vera?
Á atkvæðaseðlinum
er fólki einungis gefinn
kostur á því að kjósa
hvort flugvöllurinn eigi
að fara eða vera. Þeir,
sem vilja að flugvöllur-
inn fari úr Vatnsmýr-
inni, vilja að sjálfsögðu
vita hvert hann verði fluttur. Allir sjá
að það er mikill munur á því að kjósa
flugvöllinn út í Skerjafjörð eða alla
leið til Keflavíkur.
Hinir, sem vilja halda flugvellinum
í Vatnsmýrinni, vilja einnig vita með
hvaða hætti hann eigi að vera þar
áfram. Á hann að vera þar í óbreyttri
mynd eða á að leggja nýjar flugbraut-
ir meðfram Nauthólsvík eða út í
Skerjafjörð með þeirri umhverfis-
röskun sem slíkum framkvæmdum
fylgir? Þessum spurningum hefur
ekki verið svarað og verði það ekki
gert fyrir 17. mars er ljóst að at-
kvæðagreiðslan verður marklaus.
Ráðvilltir
borgarfulltrúar
Er það nema von þótt hinn almenni
borgarbúi sé ráðvilltur þegar í ljós
kemur að borgarfulltrúar eru engu
betur staddir? Sigrún Magnúsdóttir,
oddviti framsóknarmanna í borgar-
stjórn og formaður fræðsluráðs,
fræddi áheyrendur á borgarstjórnar-
fundi í síðustu viku um það, að hún
myndi greiða atkvæði með flugvelli í
Vatnsmýrinni en tók um leið fram að
hún vildi þennan sama flugvöll burt
úr Vatnsmýrinni. Þótti öðrum borg-
arfulltrúum fróðlegt að heyra þetta.
Öllum hlýtur að vera ljóst að kosn-
ingin mun trauðla endurspegla vilja
borgarbúa enda eru valkostir margir
og hafa þeir engan veginn verið
metnir með tilliti til kostnaðar, um-
hverfisáhrifa og annarra þátta.
Það vantar svo sem ekki hugmynd-
irnar og má nefna óbreytt flugvall-
arstæði eða nýjan flugvöll úti í
Skerjafirði, Lönguskerjum, Engey,
Hvassahrauni eða Miðdalsheiði. Þá
hefur Ágúst Einarsson, hugmynda-
fræðingur Samfylkingarinnar, lagt til
að nýr flugvöllur verði lagður á
hlaðinu á Bessastöðum. Ef til vill vak-
ir fyrir Ágústi að feta í fótspor stór-
þjóða eins og Frakka og Bandaríkja-
manna og skíra flugvöllinn í höfuðið á
einhverjum fyrrverandi forseta.
Mætti þá jafnvel efna til atkvæða-
greiðslu um hvaða forseti yrði fyrir
valinu og án efa yrði mun meiri
spenna í þeirri kosningu en þeirri
sem fram undan er.
Að vera eða vera ekki
í Vatnsmýrinni
Kjartan
Magnússon
Flugvöllur
Æ fleiri kjósendur, seg-
ir Kjartan Magnússon,
eru að átta sig á því að
kosningin um Reykja-
víkurflugvöll er ekkert
annað en skrípaleikur.
Höfundur er borgarfulltrúi.
HINAR nýju tillög-
ur sem komnar eru
fram um bryggju-
hverfi í Garðabæ eru
mjög athyglisverðar.
Greinilegt er að mikið
hefur verið unnið í
þróun tillagnanna og
ríkt tillit tekið til at-
hugasemda íbúa við
endanlega mótun
þeirra. Þessar tillögur
varða mjög framtíðar-
hagsmuni bæjar-
félagsins. Fallegt
hverfi við Arnarnes-
voginn mun setja
mjög fallegan svip á
bæjarfélagið.
Mikilvæg
vítamínsprauta
Bryggjuhverfið mun gefa fjöl-
mörgum tækifæri til að setjast að á
einu fallegasta byggingarlandi á
höfuðborgarsvæðinu. Íbúar hins
nýja hverfis munu vera bæjar-
félaginu mikilvæg vítamínsprauta
og styrkja mjög innviði Garða-
bæjar. Tekjustofnar bæjarfélags-
ins munu styrkjast mjög með nýj-
um greiðendum
útsvars og fasteigna-
gjalda. Verslun og
þjónusta í Garðabæ
mun styrkjast veru-
lega. Verktakarnir
munu afhenda hverfið
fullbúið og Garðabær
mun ekki bera kostn-
að af gerð gatna og
lagna. Það liggur í
augum uppi hvað hér
er um mikið hags-
munamál fyrir Garða-
bæ að ræða.
Bæjarprýði sem
gleður augað
Það er erfitt að sjá
hvað kann að mæla á móti þessari
framkvæmd. Sú landfylling sem
ráðast er í er mjög hófleg og mun
ekki spilla útsýni annarra íbúa.
Ekki fer þó hjá því að menn muni
sjá bryggjuhverfið en það mun
gleðja augað og verður bæjarprýði.
Ekki þarf að búast við að fuglalíf
verði fyrir skaða eða að náttúru
verði alvarlega raskað. Landfyll-
ingar hafa verið notaðar í fjölda
ára bæði hér á Íslandi sem og er-
lendis. Hvernig myndi Reykjavík
líta út ef menn hefðu ekki unnið
land með landfyllingum? Reykjavík
hefur verið mótuð og stækkuð eins
og hefur þótt henta og áratuga
hefð er fyrir því að vinna land úr
sjó. Nú er tækifærið komið upp í
hendurnar á Garðabæ. Verktakar
hafa mótað hugmyndina og lagt
fram mjög áhugaverðar tillögur.
Það er von flestra að málið njóti
brautargengis hjá framsýnni bæj-
arstjórn.
Heildarhagsmun-
ir Garðabæjar
Þorvaldur E.
Sigurðsson
Höfundur er framkvæmdastjóri.
Bryggjuhverfi
Menn munu sjá að
Bryggjuhverfið
mun gleðja augað,
segir Þorvaldur E.
Sigurðsson. Það
verður bæjarprýði.