Morgunblaðið - 15.03.2001, Síða 41

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 15. MARS 2001 41
VALGERÐUR Sverris-dóttir, iðnaðar- og við-skiptaráðherra, segir Ís-lendinga standa á
tímamótum í markaðsvæðingu raf-
orkukerfisins á Íslandi. Á næstunni
mun ríkisstjórnin leggja fram á Al-
þingi frumvarp til nýrra raforkulaga
sem m.a. tekur mið af tilskipunum
ESB samkvæmt samningi um Evr-
ópska efnahagssvæðið. Hornsteinar
þeirrar tilskipunar eru afnám einka-
réttar starfandi orkufyrirtækja þar
sem áhersla er lögð á að samkeppni
eigi að leiða til lækkandi verðs til
raforkunotenda. Þetta kom m.a.
fram á málþingi um markaðsvæð-
ingu raforkukerfisins sem haldið var
í fyrradag í Háskóla Íslands.
Ráðherra sagði Íslendinga á
margan hátt hafa náð góðum ár-
angri við uppbyggingu raforkukerf-
isins en hins vegar væri endurskipu-
lagning markaðarins óhjákvæmileg
því Íslendingar þurfi að innleiða til-
skipun EES um innri markað raf-
orku fyrir 1. júlí 2002. Valgerður
sagði málið vera afskaplega flókið og
snerta á mörgum þáttum en meg-
inmarkmið skipulagsbreytinganna
væri að stuðla að þjóðhagslega hag-
kvæmri nýtingu orkunnar. „Í því
sambandi er vert að hafa í huga að
hagkvæm orkuframleiðsla styrkir
samkeppnisstöðu almenns atvinnu-
lífs gagnvart öðrum löndum.“
Að sögn ráðherra verður endur-
skipulagningin að fullnægja lág-
markskröfum tilskipunarinnar en
hins vegar sé ljóst að íslenska raf-
orkukerfið sé lítið og ótengt öðrum
kerfum og því erfiðara að koma á
virkri samkeppni hér á landi en í
flestum öðrum löndum.
„Þá eru markaðslegar forsendur,
þar sem eitt fyrirtæki er langstærst,
staðreynd. Engu að síður er engin
ástæða til að ætla að samkeppni geti
ekki þrifist þegar til lengri tíma er
litið. Til að svo megi verða þarf að
skapa forsendur fyrir samkeppni.
Aflétta verður sérstökum skyldum
og afnema þá réttindi á vinnslu- og
sölufyrirtækjum og tryggja á allan
hátt jafnræði.“
Á málþinginu hélt Steve C. Ridd-
ington, ráðgjafi hjá KEMA Consult-
ing Europe, erindi og fjallaði um
hvaða lærdóm megi draga af alþjóð-
legri markaðsvæðingu raforku-
kerfa. Almennt séð hefur reynslan
af markaðsvæðingu verið góð í Evr-
ópu og skilað notendum lægra verði.
Riddington tók undir ábendingar
um sérstöðu Íslands, þar sem eitt
fyrirtæki annist um 90% af raforku-
framleiðslu landsins og 70% af allri
raforkuframleiðslunni sé seld til
ig búin til uppskrift að öruggum tap-
rekstri. Í Kaliforníu er jafnframt
mjög erfitt um vik að útvega
vinnsluleyfi og aðgangur nýrra aðila
á markaðinn takmarkaður.
Þjóðverjar gengið lengst í
markaðsvæðingu raforkukerfa
Kristján Halldórsson, rafmagns-
verkfræðingur við Tækniskólann í
Darmstadt, sagði í erindi sínu að í
Þýskalandi hefðu menn gengið hvað
lengst Evrópuríkja í markaðsvæð-
ingu raforkukerfisins og náð þar
góðum árangri. Þar hefði raforku-
verð lækkað í kjölfarið en það hafi
hins vegar ekki skilað sér nægilega
vel til neytenda þar sem yfirvöld hafi
sett umhverfisskatt á veitufyrirtæk-
in og sökum þess hafi markaðsvæð-
ingin ekki skilað sér enn þá í lægri
rafmagnsreikningum til neytenda.
Í kjölfar markaðsvæðingar hefur
þróunin orðið sú í Þýskalandi að
talsverður samruni fyrirtækja hefur
orðið og nú eru nokkrir stórir sölu-
aðilar áberandi á markaðinum. Það
hefur m.a. leitt til uppsagna starfs-
manna í kjölfar hagræðinga auk
þess sem smærri óarðbærari orku-
veitum hefur verið lokað. Miðað við
aðstæður í dag er rekstraröryggi
raforkukerfisins ekki ábótavant en
hins vegar hafi ýmsir sett við það
spurningarmerki hvort framboðið
verði nægjanlegt í framtíðinni og
hafa m.a. bent á að lokun smærri
orkuveitna geti haft alvarlegar af-
leiðingar.
Framtíð markaðsvæðingar er
óráðin hér á landi, a.m.k. á meðan
ekki liggur fyrir hvað felst nákvæm-
lega í væntanlegu raforkufrumvarpi
ríkisstjórnarinnar. Í erindi sínu
lagði Aðalsteinn Guðjohnsen, orku-
ráðgjafi borgarstjóra, áherslu á að
stjórnmálamenn ynnu vandlega úr
drögum að því frumvarpi til raforku-
laga sem nú lítur brátt dagsins ljós.
Taldi Aðalsteinn þessum málum
ekki hafa verið nægjanlega sinnt og
velti m.a. upp þeirri spurningu hvort
iðnaðar- og viðskiptaráðuneytið
hefði ekki verið of störfum hlaðið
undanfarin misseri til þess að sinna
undirbúningi nýrra raforkulaga
nægjanlega. Benti Aðalsteinn á að
samkvæmt yfirliti Þjóðhagsstofnun-
ar frá 1999 væri hlutdeild orkubú-
skapar í fjármunaeign landsmanna
tæplega 17% en hlutdeild sjávarút-
vegs væri 14% og landbúnaðar tæp
9%. Hlutdeild orkubúskapar færi
jafnframt stækkandi með aukinni
stóriðju og ljóst væri að stjórnmála-
manna biði erfitt hlutskipti við að
taka ákvörðun um framtíð þessarar
mikilvægu greinar.
stóriðju. Hann varaði hins vegar við
því að bera lönd of mikið saman þó
að læra mætti margt af reynslu ann-
arra þjóða og óþarfi væri að finna
upp hjólið á nýtt.
Að sögn Riddington snýst mark-
aðsvæðing um það, að notandinn
hafi möguleika á að velja á milli fyr-
irtækja sem selji raforku. Í Bret-
landi geta neytendur valið á milli 10
og 14 fyrirtækja um kaup á raf-
magni af smásölufyrirtækjum sem
sjálf kaupa orkuna á mörkuðum með
samningum við orkuframleiðendur.
Þessi breyting hefur skilað sér í
lægra raforkuverði en Riddington
lagði áherslu á að umskiptin úr ein-
okun ríkisfyrirtækja í markaðsvædd
þjónustufyrirtæki væru gríðarlega
flókin og kölluðu á sterka pólitíska
stefnumörkun og nánast vonlaus í
framkvæmd nema til komi full þátt-
taka og skilningur meðal aðila sem
starfa í orkugeiranum.
Kreppa á raforkumarkaði
í Kaliforníu
Þrátt fyrir jákvæðan árangur af
markaðsvæðingu raforkukerfa hafa
þó komið upp alvarleg vandamál í
kjölfarið. Alvarlegasta dæmið er án
efa núverandi aðstæður á raforku-
markaðinum í Kaliforníu og á mál-
þinginu fjallaði Friðrik Már Bald-
ursson, prófessor við viðskipta- og
hagfræðideild HÍ, um aðstæður þar.
Þar hófst kreppa á raforkumarkaði
vorið 2000, aðeins fáum árum eftir
að markaðurinn var opnaður, og
hefur kreppan leitt til skorts á raf-
magni, mikillar hækkunar á heild-
söluverði raforku, skammtana og
þess að stærstu veitufyrirtækin
ramba nú á barmi gjaldþrots. Að
sögn Friðriks er ekki enn þá séð fyr-
ir endann á þessum vandamálum
þar sem framboð á raforku muni
fyrirsjáanlega ekki aukast nægjan-
lega á næstu árum.
Friðrik sagði hæpið að kenna
markaðsvæðingunni um þessa
kreppu því raforkukerfið hafi verið
veikt fyrir og mátti því tæpast við
áföllum. Spurn eftir rafmagni hafði
aukist um 25% áratuginn á undan á
meðan framboð stóð í stað, auk þess
sem leiða má líkur að því að ein-
hverjir aðilar hafi spilað á kerfið og
spillt fyrir. Þá sagði Friðrik að kerf-
ið hefði verið of flókið og ýmis höft
sett á veitufyrirtækin sem gerðu
þeim erfiðara fyrir. Þeim var gert að
selja alla vinnsluna og bannað að
gera langtímasamninga, sem gerði
þeim ókleift að stýra áhættunni. Þá
var fyrirtækjunum skylt að kaupa
orkuna á skyndimarkaði á meðan
sett var þak á smásöluverð og þann-
Stefnt að afnámi
einkaréttar til að
auka samkeppni
Víða erlendis hafa verið
stigin skref í átt til
markaðsvæðingar raf-
orkukerfa með það að
markmiði að lækka
orkuverð og auka hag-
kvæmni í orkufram-
leiðslu. Hérlendis er nú
í lokavinnslu frumvarp
til breytinga á raf-
orkulögum sem ætlað
er að koma til móts við
tilskipun Evrópusam-
bandsins um aukið
frelsi í raforkusölu. Morgunblaðið/Júlíus
Frá framkvæmdum við stöðvarhús Vatnsfellsvirkjunar.
Tímamót varðandi markaðsvæðingu raforkukerfisins
arlegur vandi þetta er,“ segir Har-
aldur. Áhrifin láta ekki á sér standa,
árið 1996 voru sjö fiskvinnsluhús
starfandi á Ísafirði og í Hnífsdal þar
sem 35 eða fleiri höfðu störf við fisk-
vinnslu í hverju fyrirtæki. Hjá þess-
um sjö fiskvinnsluhúsum störfuðu
samtals 620 manns í fullu starfi. Ár-
ið 2000 er aðeins eitt þessara fyr-
irtækja starfrækt og tvö ný stofn-
sett. Hjá þessum þremur
fyrirtækjum störfuðu samtals 190
manns á síðasta ári og því nemur
fækkun starfa hjá bæjarfélögunum
tveimur 430 starfsgildum. Á árun-
um 1980 til 1994 fjölgaði íbúum á
Ísafirði og Hnífsdal um 217 en á
næstu fimm árum fækkaði íbúum
öll árin um samtals 433 íbúa, fólks-
flóttinn var greinilegur.
Skuldir sjávarútvegsins
hafa aukist um 60%
Þjóðhagsstofnun hefur tekið
saman upplýsingar um heildarverð-
mæti aflaheimilda og samkvæmt
þeim útreikningum eru heildar-
verðmætin 220 milljarðar króna. Til
samanburðar hafa skuldir sjávarút-
vegsins aukist úr 108 milljörðum
upp í 173 milljarða eða um rúm 60%
á árunum 1995 til 2000 á föstu verð-
lagi. „Hagræðingin með kvótakerf-
inu er því ekki að skila sér ef skuld-
irnar vaxa,“ segir Kristinn.
Þjóðhagsstofnun áætlaði að við-
skipti með kvóta á árunum hefðu
verið 24 milljarðar á tímabilinu 1991
til 1999 en kaup stærri fyrirtækja á
hlutabréfum í smærri fiskvinnslum
sem síðar eru sameinuð móðurfyr-
irtækinu eru ekki tekin inn í þessa
útreikninga. Haraldur segir töluna
því ekki sýna rétta mynd af kvóta-
kaupum þar sem nánast öll sala
veiðiheimilda á t.d. Vestfjörðum
hafi farið fram með kaupum á hluta-
bréfum og sameiningu fyrirtækja,
því sé óhætt að ætla að verslun með
kvóta sé miklu hærri.
Haraldur segir áhrif af frjálsa
framsalinu einnig koma fram í laun-
um fiskverkafólksins sem nú eru
ívið lægri en meðallaun fólks í öðr-
um atvinnugreinum í landinu. Séu
laun við frystingu, söltun og herslu
athuguð kemur í ljós að hlutfall
launa fólks í þeim greinum hefur
lækkað úr 96% árið 1992 í 84% árið
1997. Í skýrslunni kemur fram að
miðað við þá þróun sem orðið hefur
í þjóðfélaginu megi gera ráð fyrir að
þetta hlutfall hafi lækkað enn frek-
ar frá árinu 1997. Viðmiðunarlaunin
eru reiknuð sem meðaltal af launum
allra launþega á landinu í öllum at-
vinnugreinum. „Ástæðan fyrir því
að Íslendingar vinna ekki lengur í
fiski, og fiskverkun er að miklu leyti
í höndum aðflutts verkafólks, er
ekki sú að Íslendingar vilji ekki
vinna í fiski heldur hafa þeir ekki
um neitt að velja því launin eru svo
lág. Það eru launin sem fólk er að
flýja en ekki að það vilji ekki vinn-
una,“ segir Haraldur.
land vestra, Suðurland, höfuðborg-
arsvæðið og Vestfirðir. Vestfirðir er
sá landshluti sem hefur orðið fyrir
mestri skerðingu aflaheimilda eða
45% á síðasta áratug, þ.e. sé fisk-
veiðiárið 1992 til 1993 borið saman
við yfirstandandi fiskveiðiár. Alls
hafa verið fluttar aflaheimildir sem
nema 10.338 tonnum þorsks en
samkvæmt upplýsingum frá Kvóta-
og skipasölunni efh., sem vitnað er
til í skýrslunni, þá er söluverð nú á
óveiddum þorskveiðiheimildum 850
krónur á kg. Miðað við þessar tölur
er verðmæti þess kvóta sem fluttur
hefur verið frá Vestfjörðum um 8,8
milljarðar. „Ef Vestfirðingar vildu
kaupa aftur þennan kvóta þyrftu
þeir að snara fram tæpum 9 millj-
örðum, á þessu má sjá hversu gríð-
kilin eftir
a þarf hið
atvinnu-
rétt eins
darlegum
dum okk-
Spurður
snir sem
stjórninni
Byggða-
a þær til-
yrir vald-
t að þær
vanda
ka á sig
mildum en
ngu fisk-
, Norður-
tveg og byggðaþróun á Íslandi
Morgunblaðið/Jim Smart
Haraldur L. Haraldsson kynnir niðurstöður skýrslu sinnar.
%  3







 




/


&
0 



 1



 

  



5 *'3
5

 !
"
"



"



1 #
$

 %!$
$

1 #
$

  #
&
 $ 

 '$
 #
$$
 %$

 ($$)
$
* %!$
$$
 +,$$-)

 ($$) -
$