Morgunblaðið - 23.05.2001, Blaðsíða 10

FRÉTTIR
10 MIÐVIKUDAGUR 23. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
STJÓRNVÖLD á Íslandi hafa reynt
að leggja sitt af mörkum til að tryggja
framhald samstarfsins yfir hafið í Atl-
antshafsbandalaginu að sögn dr. Vals
Ingimundarsonar sagnfræðings sem
flutti erindi um þessi efni á öryggis-
málaráðstefnu í Hels-
inki á laugardag. En
aukin áhersla á sjálf-
stæðar varnir Evrópu
gæti leitt í ljós mót-
sagnir í þessari stefnu,
óhjákvæmilegt sé að
sjálfstætt hlutverk
Evrópusambandsins í
vörnum álfunnar muni
verða meira, þótt hug-
myndirnar sé enn afar
óljósar. Vegna aðildar
sinnar að Evrópska
efnahagssvæðinu
(EES) séu Íslendingar
nú þegar tengdir sam-
runaþróuninni og erfitt
verði að gera hvort-
tveggja í senn: Taka
með óbeinum hætti þátt í Evrópuferl-
inu en halda fast í hermálasamstarfið
við Bandaríkjamenn eins og það hef-
ur mótast síðustu áratugi.
Valur sagði að ótti íslenskra ráða-
manna um að glata öllum áhrifum á
framtíðarstefnuna í vörnum Evrópu
hefði dvínað nokkuð eftir að sam-
þykktar voru tillögur um að Evrópu-
sambandið myndi ráðgast með form-
legum hætti við evrópsku
NATO-þjóðirnar utan ESB þegar
teknar yrðu ákvarðanir um skipulagið
á vörnum sambandsins. „En ég er
sannfærður um að vandinn mun aftur
stinga upp kollinum vegna þess að öll
teikn benda til sömu áttar: að Evr-
ópusambandið ætli sér í alvöru að
koma sér upp sjálfstæðum vörnum
enda þótt útfærslan sé á frumstigi.“
Urðu virkari í samstarfinu
Valur segir að núverandi ríkis-
stjórn haldi sem fyrri stjórnir á Ís-
landi fast við tvo grundvallarþætti ör-
yggismálastefnunnar síðastliðna
hálfa öld, annars vegar aðildina að
Atlantshafsbandalaginu frá árinu
1949 og hins vegar varnarsamninginn
við Bandaríkin frá 1951. En upp úr
1990 hafi verið lögð mikil áhersla á að
Íslendingar yrðu virk-
ari, meiri gerendur á
vettvangi NATO, bæði
til að vega upp á móti
minnkandi hernaðar-
mikilvægi í samskiptun-
um við Bandaríkin og
einnig vegna alþjóða-
væðingarinnar. Valur
segir að allar þrjár nor-
rænu þjóðirnar í NATO
séu andvígar því að Evr-
ópuherinn veiki NATO.
Norðmenn hafi þó verið
hógværastir í gagnrýni
sinni á hugmyndirnar,
líklega vegna þess að
þeir vilji halda hvorum
tveggja dyrum opnum.
Þeir hafi heitið því að
leggja fram mannafla til Evrópuhers-
ins enda þótt þeir hafi ekki bein áhrif
á ákvörðunarferlið vegna þess að þeir
eru ekki í ESB. Líklega bindi ráða-
menn Íslands og Danmerkur vonir
við að væntanlegt Hraðlið Evrópu
verði háð NATO vegna þess að eftir
sem áður verði hið síðarnefnda með
síðasta orðið þegar kemur að búnaði
og hernaðargetu liðsins almennt.
Hann telji hins vegar að alls ekki
megi gera því skóna, svo mikill metn-
aður hafi nú verið lagður í hugmynd-
irnar um evrópska hraðliðið og umsvif
þess.
Sex Evrópuríki eru í NATO en ekki
í Evrópusambandinu og Valur segir
að Íslendingar hafi að Tyrkjum und-
anskildum verið ákafastir í að krefjast
áhrifa þessara sex þjóða á mótun
varnarstefnu Evrópusambandsins í
krafti aðildarinnar að NATO. Þetta sé
mjög frábrugðið hefðbundinni stefnu
Íslendinga í Atlantshafssamstarfinu
sem hafi áður tekið mið af smæð þjóð-
arinnar og því að hún er ekki með eig-
in herafla.
„Á undanförnum tveim árum hafa
íslensk stjórnvöld gert tvennt að mik-
ilvægustu þáttum stefnu sinnar í ör-
yggismálum,“ segir Valur. „Þau hafa
annars vegar reynt að hafa áhrif á
umræðurnar um Evrópuherinn með
því að krefjast þess að NATO-ríki ut-
an ESB hafi áhrif og herinn verði
tengdur NATO. Hins vegar hafa þau
tekið grundvallarákvörðun um að
stórauka framlag Íslendinga til frið-
argæslu á Balkanskaga. Að baki þess-
ari stefnumörkun er sá vandi sem
ráðamenn þjóðarinnar hafa staðið
andspænis jafnt í öryggismálum sem í
efnahags- og stjórnmálum; hvernig
koma skuli í veg fyrir að staða Íslands
utan Evrópusambandsins valdi því að
þjóðin verði gersamlega á jaðrinum
við töku ákvarðana í Evrópumálum.“
Ætlunin sé að koma upp allt 100
manna liði sérfræðinga er verði til
taks og hægt verði að nota til frið-
argæslunnar á Balkanskaga. Mark-
miðið sé ef til vill að auka áhrif Íslands
innan NATO, gefa rödd Íslands
aukna vigt. „En einnig er hægt að líta
á þetta framtak undir sjónarhorni
Evrópu: til lengri tíma litið muni evr-
ópski þátturinn í íslenskri öryggis-
málastefnu eflast á kostnað hins
bandaríska þegar haft er í huga að
Bandaríkjamenn vilja minnka umsvif
sín á Balkanskaga og láta helst Evr-
ópusambandsríkin sjá um þau mál-
efni,“ segir Valur.
„Ísland hefur verið dyggur stuðn-
ingsmaður Bandaríkjanna í NATO,“
sagði Valur. „En ég mun leiða að því
rök hér að afstaða er byggist á nýjum
hugmyndum Evrópumanna um ör-
yggissamstarf – enn að vísu á óljósu
mótunarstigi – sé smám saman að
skjóta rótum vegna þess að Íslend-
ingar verða æ háðari Evrópusam-
bandinu í efnahags- og stjórnmálum
og þá um leið minna háðir Bandaríkj-
unum. Grundvöllur stefnu þjóðarinn-
ar í utanríkis- og varnarmálum í
mestöllu kalda stríðinu var að treyst
yrði á Bandaríkin. Nú þegar traustar
forsendur kalda stríðsins eru horfnar
er að verða breyting enda þótt það sé
ekki viðurkennt af hálfu ráðamanna
þegar þeir tjá sig um öryggismál. Or-
sakir breytinganna eru tvær: a) hern-
aðarlegt mikilvægi Íslands fyrir
Bandaríkin hefur minnkað og b) aðild
Íslands að Evrópska efnahagssvæð-
inu, EES ásamt öllum þeim víðtæku
skuldbindingum í stjórnmálum og
efnahagsmálum sem aðildinni fylgja.
Helstu ráðamenn eru enn á móti
þessum auknu Evróputengslum. Þeir
hafa staðfastlega mælt með því að
NATO verði áfram skipulagskjarninn
í tilhögun varnarmála Evrópu og lagt
áherslu á þörfina fyrir „tengslin yfir
Atlantshafið“. Og á yfirborðinu hafa
ekki orðið miklar breytingar í þessum
efnum jafnvel þótt umtalsverður
munur sé á afstöðu ríkisstjórnar-
flokkanna innbyrðis um orðaval og
áherslur þegar menn tjá sig almennt
um samrunaferlið í Evrópu og sér-
staklega um tilraunirnar til að koma á
fót svonefndu Hraðliði.
Íslenska stjórnin er sem fyrr tví-
stígandi gagnvart Evrópusamband-
inu, í hlutverki sínu sem þjóð utan
ESB styðja Íslendingar Bandaríkja-
menn í varnarmálum og óttast að nýj-
ar hugmyndir um evrópskt varnar-
hlutverk muni grafa undan NATO og
ef til vill gera út af við bandalagið. Ein
af afleiðingunum yrði aukinn þrýst-
ingur á Íslendinga um að þeir gangi í
ESB til að einangrast ekki með öllu
frá evrópskum öryggismálum og
tengslin við Bandaríkin myndu verða
mun veikari. Þá þyrfti að endurmeta
alla stefnu Íslendinga í öryggismál-
um.“
Varnarlið og orrustuþotur
Valur segir að með endalokum
kalda stríðsins hafi loks orðið mögu-
legt að ræða um hvorttveggja í sam-
hengi á Íslandi; NATO-aðildina og
varnarliðið. Andstaðan við herinn hafi
fljótlega orðið miklu öflugri en and-
úðin á NATO, margir landsmenn hafi
óttast efnahagsleg og félagsleg áhrif
af dvöl varnarliðsins og meint eða
ímynduð menningarleg áhrif. Stuðn-
ingsmenn varnarliðsins hafi því lagt
áherslu á að dvölin væri tímabundin
og liðið væri hér vegna hættutíma í al-
þjóðamálum. Deilurnar um samstarf-
ið við Bandaríkin hafi nú mjög hjaðn-
að og enginn stór stjórnmálaflokkur
geri það lengur að ásteytingarsteini.
Hann segir frá minnkandi umsvifum
Bandaríkjahers hér á landi frá lokum
kalda stríðsins og bókunum við varn-
arsamninginn sem aðilar hans sam-
þykktu fyrir nokkrum árum, tvíhliða
viðræðum sem nú standi yfir um til-
högun varna Íslands. „Íslendingar
munu sennilega taka að sér fleiri hlut-
verk í Keflavíkurstöðinni til að draga
úr kostnaði á sviðum þar sem störf
hermanna og borgaralegra starfs-
manna skarast. Samningaviðræðurn-
ar eru nýhafnar og ég hef grun um að
eitt af mikilvægustu atriðunum sé
hvort Bandaríkjamenn haldi fast við
áætlanir um að flytja orrustuþoturn-
ar frá Íslandi; ef þeir gera það hlýtur
að koma til harðra deilna. Helsta
ástæðan fyrir því að Bandaríkjamenn
vilja áfram hafa aðstöðu á Íslandi er
hernaðurinn gegn kafbátum og þeir
eru nú með Orion P-3 sprengju- og
kafbátaleitarvélar í Keflavíkurstöð-
inni. Margt kemur til greina en hægt
er að ímynda sér að íslenskir ráða-
menn reyni að nota vélarnar og að-
stöðu þeirra sem tromp á hendi í við-
leitni sinni til að halda
orrustuþotunum áfram á Íslandi,“
segir Valur í erindinu.
Nýr veruleiki
Íslendingar séu enn háðir Banda-
ríkjunum í öryggismálum en hljóti í
vaxandi mæli að takast á við þann
veruleika sem blasi við með því að
vera utan við Evrópusambandið og
ákvarðanir í stofnunum þess. Vandi
íslenskra ráðamanna felist í tvennu:
annars vegar séu þeir sem vilji halda í
óbreytt samstarf við Bandaríkjamenn
í öryggismálum og eiga á hættu að
einangrast þá frá evrópskum sam-
starfsþjóðum, hins vegar séu þeir sem
vilji reyna að finna jafnvægi milli ann-
ars vegar hagsmunanna í varnarsam-
starfinu við Bandaríkin og hins vegar
efnahagslegu hagsmunanna af því að
eiga góða samvinnu við Evrópuþjóð-
irnar.
„Ef haft er í huga hve Íslendingar
verða æ háðari Evrópusambandinu
er það spurning hvort í reynd er hægt
að segja að báðar þessar leiðir, jafn-
hlaðnar spennu og gagnstæðum
markmiðum og þær eru, séu ónothæf-
ar. Með þeim sé verið að senda mis-
vísandi skilaboð um stefnuna í ís-
lenskum utanríkismálum. Og sæki
Íslendingar um aðild að ESB, mál
sem ekki er á dagskrá stjórnarinnar
núna en getur vissulega orðið það í
framtíðinni, munu þeir neyðast til að
velja á mun skýrari hátt á milli Evr-
ópu og Bandaríkjanna,“ sagði Valur
Ingimundarson.
Erindi dr. Vals Ingimundarsonar í Helsinki um öryggismál Íslendinga og utanríkisstefnuna
Stofnun Evr-
ópuhers gæti
þvingað fram
ákvörðun
Frá heræfingu Bandaríkjamanna hér á landi árið 1999.
Stjórnvöld á Íslandi reyna að þræða vand-
rataðan veg milli hagsmuna af samstarfi við
Bandaríkin í öryggis- og varnarmálum og
aukins samstarfs við Evrópusambandið.
Valur
Ingimundarson
MART Laar, forsætisráðherra
Eistlands, var væntanlegur
ásamt eiginkonu sinni, frú
Katrin Laar, og fylgdarliði í op-
inbera heimsókn í gærkvöldi.
Dagskrá heimsóknarinnar
hefst fyrir hádegi í dag með
fundi forsætisráðherra Íslands
og Eistlands í ráðherrabú-
staðnum. Síðan heimsækir
hannRráðhúsið og snæðir há-
degisverð í boði forseta Ís-
lands. Þá heimsækir hann Al-
þingi, fundar með
utanríkismálanefnd, heimsækir
Íslenska erfðagreiningu og
Stofnun Árna Magnússonar.
Síðar í vikunni verður farið í
skoðunarferðir um Suðurland
og Vestmannaeyjar.
Forsætisráð-
herra
Eistlands í
heimsókn
MIELE Extra þvottavél frá árunum 1914-20,
sem er talin elsta rafknúna þvottavél hér á
landi, verður gerð upp á næstunni og síðan
höfð til sýnis hjá Eirvík ehf. Fyrirtækið, sem
hefur umboð á Íslandi fyrir tæki frá Miele,
heldur á þennan hátt upp á 100 ára afmæli
Miele þvottavélarinnar.
Miele var stofnað í Þýskalandi árið 1899, en
fyrsta þvottavélin var framleidd árið 1901.
Fyrsta rafstýrða þvottavélin leit dagsins ljós
árið 1914 og var hún úr timbri.
Vélin sem Eirvík mun gera upp er fengin að
láni frá Byggðasafninu á Skógum. Eyjólfur
Baldursson, framkvæmdastjóri Eirvíkur, segir
að vélin sé í góðu ásigkomulagi. „Það þarf að
bæta einum tréstaf inn í tunnuna og yfirfara
vélina til að fá hana til að snúast, en þá ætti að
vera nóg að stinga henni í samband.“
Þvotturinn fór þannig fram í þá daga, að
vatni var hellt ofan í tromluna, þvottaefni bætt
við og vélinni svo stungið í samband og sett í
gang. Ekki er vitað hvort vélin hafi verið flutt
notuð eða ný til landsins, en Eyjólfur segir að
heimildir séu um að hún hafi verið á bæjunum
Ytri-Skógum og Berjanesi í Austur-Eyja-
fjallahreppi.
„Einhvern tímann hefur hópur manna úr
sveitinni staðið í kringum þessa trévél, horft á
hana snúast og velt því fyrir sér þvílíkt undur
og kraftaverk þetta væri,“ segir Eyjólfur. „Það
hefur örugglega þótt fréttnæmt í sveitinni að
slíkt undratæki væri til og hafa menn örugg-
lega komið langt að til að sjá hana vinna.“
Hann segir að ef einhver muni eftir ein-
hverju um þessa vél væri gaman að fá frekari
upplýsingar um sögu hennar. Eirvík er einnig
að reyna að hafa upp á Miele skellinöðru í
tengslum við afmælið, en þær voru vinsælar
meðal unga fólksins hér á landi í kringum
1950.
Elsta rafknúna þvotta-
vél landsins gerð upp
Morgunblaðið/Golli
Eyjólfur við Miele Extra-þvottavélina.