Morgunblaðið - 23.05.2001, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 MIÐVIKUDAGUR 23. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
„AFRÍKUMENN eiga aldrei að
vera óánægðir með neitt. Þetta er
uppfinning hvítra manna sem um
stundar sakir hafa lagt undir sig
land þeirra“ (Africans are not
supposed to ever feel bad about
anything. This is an invention of
the whites who are temporarily
occupying their country). Þannig
kemst Ernest Hemingway að orði
í bókinni True at First Light sem
nýlega var gefin út í frágangi son-
ar hans Patricks Hemingway.
Bókin segir reyndar frá dvöl
Hemingways í Kenya 1953 og er
að mörgu leyti sjálfhverf, en birtir
margar skarplegar athugasemdir
um líf Afríkumanna. Ég las þessa
bók í flugi frá Lomé í Togo til Par-
ísar nýlega, og þessi tilvitnun hef-
ur fest í huga mér, af því að mér
finnst hún skýra margt um viðhorf
hvítra manna til Afríku ennþá, í
upphafi nýrrar aldar. Evrópu-
menn hafa verið ósparir á að
gagnrýna stjórnarfar í Afríkuríkj-
um og skort á lýðræði og virðingu
fyrir mannréttindum. En um leið
hefur þeim tekist að gleyma að
ríkjaskipan og stjórnarfar þar er í
raun bein afleiðing af breytni
þeirra sjálfra í þessari ógæfusömu
álfu, það er að segja nýlenduveld-
anna. Og þau hafa sannarlega ekki
sýnt mannréttindum Afríkumanna
mikla virðingu. Togo er að mörgu
leyti skýrt dæmi um þetta.
Togo er næsta undarlegt ríki.
Það er í Vestur-Afríku, á milli
Ghana og Benin, um 60 kílómetrar
frá vestri til austurs en um 600 frá
suðri til norðurs, og var búið til
með reglustrikusamkomulagi
Breta og Frakka í lok fyrri heims-
styrjaldar. En sagan byrjar miklu
fyrr. Og kannski þarf fyrst að
skýra, að þjóðarkennd í Afríku er
með öðrum hætti en við eigum að
venjast, og byggist á ættflokkum
og skyldleika þeirra. Landamæri
voru ekki í okkar skilningi, heldur
líkari hreppa- eða sýslumörkum.
Þannig er skyldleiki mikill með
fólki innbyrðis í strandhéruðum,
síðan tekur við annar skyldleiki
frá vestri til austurs inn til lands-
ins, og enn annar ennþá norðar.
Þegar Evrópumenn komu siglandi
til að ræna fólki (líkt og Alsírmenn
hér á 17. öld) og hneppa í þrældóm
og hagnýta sér landgæði á kostn-
að heimamanna, þá sóttu þeir inn í
landið upp frá ströndinni þvert á
ættarbönd, hefðir og tungumál.
Þannig lögðu Þjóðverjar undir
sig allvíðáttumikið landsvæði upp
úr 1880 og kölluðu Togoland. Þeg-
ar þeir misstu svo nýlendur sínar
1918, skiptu Bretar og Frakkar
þessu landi á milli sín með reglu-
striku frá norðri til suðurs. Nú
þurftu heimamenn að leggja niður
þýska tungu og þýska stjórnar-
hætti, sem þeim hafði verið gert
að una. Nú varð vestari hlutinn
breskur, með vinstri umferð,
ensku, breskum stjórnarháttum
og skólakerfi, Shakespeare og te-
drykkju – og sameinaðist síðar
Ghana. Austari hluti Togolands
varð hins vegar franskur með
hægri umferð, frönsku, frönskum
stjórnarháttum og skólakerfi, Vol-
taire og kaffidrykkju. Með öðrum
orðum: þeir sem áður áttu að vera
eftirlíking Þjóðverja, skyldu fram-
vegis verða eftirlíking Breta vest-
an megin en Frakka austan meg-
in. Og sá hluti er nú ríkið Togo.
Engum datt nokkurn tíma í huga
að leggja rækt við tungu heima-
manna, menningu þeirra eða hefð-
ir. Afríkumenn eiga aldrei að vera
óánægðir með neitt.
Togo varð sjálfstætt ríki árið
1960. Sjö árum síðar komst Gnass-
ingbé Eyadéma til valda með að-
stoð hersins og hefur stjórnað
landinu síðan. Hann var síðast
endurkjörinn forseti 1998 til fimm
ára, og því má segja að stjórnarfar
hafi verið stöðugt í landinu lengi,
þótt ekki séu allir jafnánægðir
með þá stjórn. En því má ekki
heldur gleyma að landið á sér
enga náttúrulega tilvist eða landa-
mæri, heldur laut það evrópskri
landskikaskömmtun. Ættflokkar
eru þó nokkrir og eiga sér ólíkar
hefðir. Sjálfur er Eyadéma norð-
anmaður, frá svæðinu Kara. Þar
er meirihluti manna múham-
eðstrúar, en kaþólskir menn eru
fjölmennastir í suðurhluta lands-
ins. Forn átrúnaður er einnig
ástundaður. Tungumál eru einnig
nokkur, en þau helstu Ewe og
Mina. Opinbert mál er franska.
Landið er helmingi minna en Ís-
land og þjóðin telur um fjórar og
hálfa milljón manna. Þjóðarfram-
leiðsla á mann á ári er eitthvað um
40.000 krónur. Fólksfjölgun er ör,
um 3% á ári, 6,2 börn á konu. Höf-
uðborgin Lomé telur um eina
milljón, og þar er fólksfjölgun um
6% á ári. Hagvöxtur er hins vegar
enginn sem stendur, en helstu út-
flutningsvörur eru fosfat, baðmull,
kaffi, kakó, hnetur og ávextir. Fá-
tækt er því mikil og framtíðar-
horfur ekki bjartar, vandamál gíf-
urleg og illleysanleg. En Afríku-
menn eiga aldrei að vera óánægðir
með neitt.
Afríkumenn eiga aldrei að vera óánægðir …
Meðal annarra orða
Eftir Njörð P. Njarðvík
HINN 26. maí, verða
liðin 40 ár frá því að
stjórn Lánasjóðs ís-
lenskra námsmanna
kom saman til fyrsta
fundar síns en lög um
sjóðinn voru samþykkt
á Alþingi 20. mars 1961.
Sjóðurinn minnist í
komandi viku þessara
tímamóta, m.a. með út-
gáfu sögu stofnunarinn-
ar. Aðstoð við námsfólk
á Íslandi á sér þó enn
lengri sögu og ástæða
er til að rifja hana upp á
þessum tímamótum.
Íslenska ríkið byrjaði
að veita námsfólki fjár-
hagsaðstoð veturinn 1911–1912 þegar
Háskóli Íslands tók til starfa. Upp-
hæðirnar voru lágar allan tímann sem
styrkirnir voru veittir en það var til
ársins 1952. Námslán voru veitt í
fyrsta sinn árið 1928. Það var Lána-
sjóður stúdenta við Háskóla Íslands
sem það gerði. Sjóðurinn fékk ekki fé
úr ríkissjóði og var óburðugur öll þau
24 ár sem hann starfaði. Þegar Ísland
varð fullvalda ríki árið 1918 hættu
Danir að veita íslensku námsfólki sem
sigldi til Danmerkur námsstyrki. Al-
þingi byrjaði því árið 1920 að styrkja
nokkra stúdenta sem fóru til náms er-
lendis. Þeim fjölgaði töluvert fram til
ársins 1961.
Árið 1952 urðu nokkur tímamót í
sögu námsaðstoðar. Þá var hætt að
veita stúdentum hér heima styrki og
stofnaður var nýr Lánasjóður stúd-
enta við Háskóla Íslands sem fékk fé
úr ríkissjóði. Á sama tíma fór mennta-
málaráð að veita námsfólki erlendis
námslán en minnkaði styrkveitingar
til þess jafnt og þétt. Því má segja að á
árunum 1952–1960 hafi verið lagður
grunnur að því námslánakerfi sem nú
er við lýði.
Enn urðu tímamót í sögu námsað-
stoðar árið 1961 þegar Lánasjóður ís-
lenskra námsmanna var stofnaður.
Margir einstaklingar unnu að stofnun
hans en þar var ótvírætt í forustu-
hlutverki Gylfi Þ. Gíslason mennta-
málaráðherra. Sjóðurinn var þó fyrst
í stað keimlíkur eldri sjóðum en hægt
og bítandi óx honum fiskur um hrygg
og á 40 ára afmælinu er hann orðinn
öflug stofnun sem veitir um sex þús-
und námsmönnum lán og veltir um
þremur milljörðum króna.
Fyrstu árin var hlutverk fimm
manna stjórnar LÍN, undir forustu
Jóhannesar Nordals stjórnarfor-
manns, aðallega fólgið í
því að útvega peninga
til námslána en mennta-
málaráð sá áfram um að
veita námsfólki erlendis
námslán og styrki og
lánadeild stúdenta við
Háskóla Íslands sá um
að útdeila þeim pening-
um sem komu í hlut
námsfólks hér heima.
Þetta kerfi var lagt nið-
ur árið 1967 með nýjum
lögum. Þá tók stjórn
LÍN alfarið við allri
vinnu við að veita náms-
aðstoðina og byrjað var
að byggja upp skrif-
stofu sjóðsins sem varð
smám saman öflugri og tók við út-
reikningum lána og annarri þeirri
vinnu sem starfsemi sjóðsins fylgdi.
Ein mesta breyting sem orðið hef-
ur á námslánakerfinu var gerð með
lögum árið 1976. Þá voru öll lán LÍN
verðtryggð. Tilgangur þessarar
breytingar var að tryggja sjóðnum
hærri endurgreiðslur veittra lána en
hann hafði fengið fram að því. Þegar
sjóðurinn var stofnaður árið 1961
voru allir þeir sem að honum stóðu
bjartsýnir á að takast mætti að
byggja upp öfluga lánastofnun á um
20 árum og í fyrstu var sjóðurinn kall-
aður sjálfseignarstofnun í lögum.
Gert var ráð fyrir að framlag ríkisins
til sjóðsins gæti smám saman lækkað
og í fyllingu tímans gæti hann staðið á
eigin fótum. Þegar frá leið áttuðu
stjórnendur LÍN og flestir stjórn-
málamenn sig á því að dæmið gekk
ekki upp vegna vaxandi verðbólgu.
Endurgreiðslur voru sáralitlar og því
var í raun fremur hægt að tala um að
námsfólk fengi styrki en lán. Með lög-
unum árið 1976 átti að beina lána-
sjóðnum á nýja braut og tryggja hon-
um aukið fé. Þegar frá leið kom í ljós
að ekki var nóg að gert og því voru
sett ný lög um LÍN árið 1982 þar sem
hert var á kröfum um endurgreiðslur.
Árin 1982–1992 voru mikil átakaár í
sögu Lánasjóðs íslenskra náms-
manna. Ásókn í námslán var mikil,
þeim sem rétt höfðu til lána fjölgaði
með hverju ári og meðallán hækkuðu.
Frá árinu 1983 til 1991 hækkuðu veitt
lán sjóðsins úr 1,8 milljörðum í 5,5
milljarða króna á verðlagi ársins 2000
og stefndu enn hærra miðað við
óbreytta útlánastefnu. Þeim fór fjölg-
andi sem töldu að draga yrði úr þensl-
unni og marka LÍN nýja útlána-
stefnu. Sú ríkisstjórn sem tók við
völdum vorið 1991 einsetti sér að snúa
við blaðinu. Ný stjórn lánasjóðsins
veitti námsfólki aukið aðhald veturinn
1991–1992 og í maí 1992 voru sett ný
lög um sjóðinn. Þau höfðu það að
markmiði að tryggja tilvist hans til
frambúðar. Þessar aðgerðir báru ár-
angur og á síðustu tíu árum hefur
staða sjóðsins batnað mikið. Má sem
dæmi nefna að árið 1986 námu endur-
greiðslur lána 86 milljónum króna en
um tveimur milljörðum árið 1999 á
föstu verðlagi.
Fjárframlög til aðstoðar íslensku
námsfólki hækkuðu smám saman
þegar leið á 20. öld. Á árunum 1912–
1952 hækkaði námsaðstoðin úr 1,8
milljónum króna í 30 milljónir á föstu
verðlagi. Á sjötta áratugnum hækk-
aði fjárveitingin í tæpar 90 milljónir
króna en með stofnun Lánasjóðs ís-
lenskra námsmanna árið 1961 var
stórt skref stigið því þá hækkaði
heildarupphæð veittrar námsaðstoð-
ar í tæpar 140 milljónir króna. Eftir
það hafa breytingar verið miklar og
örar. Árið 1970 var námsaðstoðin
komin upp í 336 milljónir króna en
hækkaði á aðeins þremur næstu árum
í tæpan milljarð. Á áttunda áratugn-
um hækkuðu útgjöld lánasjóðsins
hægar en áður en aftur tók námsað-
stoðin stökk upp á við í byrjun níunda
áratugarins, var komin í þrjá millj-
arða króna árið 1984. Lánsfjárupp-
hæðir voru að mestu óbreyttar til árs-
ins 1986 en lækkuðu á árunum 1987
og 1988. Eftir það hækkaði heildar-
fjárveitingin í 5,5 milljarða árið 1991
en hefur síðasta áratuginn verið á
bilinu 3,1–3,5 milljarðar króna.
Fjöldi fólks hefur setið í stjórnum
eldri sjóða og stjórn LÍN frá 1961.
Þar eiga setu fulltrúar námsmanna-
samtakanna í landinu og fulltrúar rík-
isvaldsins. Stór hópur námsfólks sem
átt hefur sæti í stjórninni hefur getið
sér gott orð seinna á lífsleiðinni og
greinilegt er að stjórnarseta hefur
verið mörgum góður og lærdómsrík-
ur skóli. Núverandi stjórnarformaður
LÍN er Gunnar I. Birgisson, verk-
fræðingur og alþingismaður, og fram-
kvæmdastjóri er Steingrímur Ari
Arason hagfræðingur. Starfsmenn
eru 23 og sjóðurinn er til húsa í
Höfðaborg, Borgartúni 21.
Óskandi er að LÍN megi vaxa og
dafna á nýbyrjaðri öld þannig að sjóð-
urinn geti gert sem flestu fólki kleift
að stunda nám, sjálfu sér og sam-
félaginu öllu til framdráttar.
Lánasjóður ís-
lenskra náms-
manna 40 ára
Friðrik G.
Olgeirsson
Tímamót
Óskandi er, segir Frið-
rik G. Olgeirsson, að
LÍN megi vaxa og dafna
á nýbyrjaðri öld.
Höfundur er sagnfræðingur og
hefur m.a. ritað sögu LÍN.
ÞAÐ er ekki mitt að
dæma um siðferðið
svaraði Kári Stefáns-
son spurningu banda-
ríska fréttamannsins
Ed Bradley í frétta-
skýringaþættinum 60
Minutes um hvort
hann teldi rekstur ís-
lenska gagnagrunns-
ins á heilbrigðissviði,
sem Íslensk erfða-
greining hefur einka-
leyfi á, standast sið-
ferðilegar kröfur.
Frammi fyrir öflugum
og frjálsum frétta-
manni treysti hann sér
ekki til að verja gerðir
sínar og íslenskra stjórnvalda í
þessu makalausa máli.
Kári sleppti því að kalla frétta-
manninn og viðmælendur hans
hælbíta, híenur eða öfundsjúka
undirmálsmenn eins og hann og
nótar hans kalla menn hér sem
hafa svipaðar athugasemdir. Þó var
augljóst að fréttamaðurinn var
sammála Larry Costin, víðfrægum
og virtum siðfræðingi hjá George-
town University í Washington um
að íslenski gagnagrunnurinn sé
ósæmandi atlaga að friðhelgi einka-
lífsins og almennum mannréttind-
um. Þeir voru sammála fjölda máls-
metandi Íslendingasem hafa haldið
uppi vitrænni umræðu og gagnrýni
á gagnagrunninn. Auk þess eru
gagnagrunnslögin atlaga að frjálsu
vísindastarfi, höfundarétti og frelsi
einstaklinganna.
Fréttamaðurinn og siðfræðingur-
inn voru sammála um að gagna-
grunnur að íslenskri fyrirmynd
yrði aldrei leyfður í heimalandi
þeirra. Jafnframt var upplýst að
hann sé einstakur í heiminum öll-
um. Costin sagði sjálfgefið að hjá
þeim yrði uppþot ef reynt yrði að
safna saman slíkum upplýsingum
án upplýsts samþykkis einstakling-
anna sem upplýsingarnar væru um.
Sem sagt. Ekkert ríki í öllum heim-
inum hefur leyft þannig gagna-
grunn. Aðeins þar sem vilji er til að
víkja frá ríkjandi humyndum um
frelsi og jafnrétti er slíkt hugs-
anlegt. Það eru ekki löndin sem við
viljum bera okkur saman við þó að
aðrir muni gera það.
Íslenski gagna-
grunnurinn er í and-
stöðu við Helsinki-
sáttmálann sem var
gerður í framhaldi
Nürnberg-réttarhald-
anna. Þau leiddu í ljós
glæpi margra þýskra
vísindamanna gegn
einstaklingum sem
ekki nutu mannrétt-
inda. Sáttmálinn gerir
kröfu um upplýst sam-
þykki þátttakanda í
vísindarannsóknum og
rétt til þess að hætta
þátttöku hvenær sem
er.
Stóri lærdómurinn eftir hörm-
ungar fasismans og komúnismans
er að virðing fyrir einstaklingnum
og rétti hans er grundvallaratriði
fyrir velferð mannkyns. Tilraunir
til að fá fram ímyndaða hagsmuni
með því að fórna rétti einstaklings-
ins leiddi til hörmunga sem kost-
uðu tugi milljóna manna lífið.
Í viðtalinu segir fréttamaðurinn
frá því að siðfræðingar telji Kára
fórna rétti einstaklingsins fyrir
hagsmuni fyrirtækisins. Hvorki
Hitler né Stalín hefðu svarað þessu
betur en Kári sem segist fyrst og
fremst vera að hugsa um hagsmuni
samfélagsins og hann gefur frétta-
manninum um leið fría lexíu eins
og sálufélagar hans hefðu getað
gert: „Ég tel að þú þurfir að gæta
að þér þegar þú segir að aldrei eigi
að setja hagsmuni samfélagsins of-
ar rétti einstaklingsins.“
Auðskilið er að einstaklingur
eins og Kári missi fótanna vegna
ákafa síns við að ná fram settu
marki og græðgi. Alvarlegt er hins
vegar þegar slíkur maður fær heilt
samfélag til að dansa með. Íslensk
stjórnvöld og Alþingi Íslendinga
brugðust skyldum sínum. Þar veld-
ur mestu ömurlegur undirlægju-
háttur stjórnarflokkanna gagnvart
foringjum sínum. Þeim er ekki um-
hugað um almenn mannréttindi og
jafnræði eins og kom t.d. fram í
viðbrögðum þeirra gegn kvótadóm-
inum, sem kenndur er við mig,
Valdimarsdóminum.
Kári játar fyrir fréttamanninum
Eru Kári og
stjórnvöld
stikkfrí frá
ábyrgð?
Valdimar
Jóhannesson