Morgunblaðið - 23.05.2001, Blaðsíða 54

FÓLK Í FRÉTTUM
54 MIÐVIKUDAGUR 23. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
LESTER Bangs er goðsögn í
heimi tónlistarskrifa; þessa starfs-
sviðs sem flöktir óþægilega á milli
upplýstrar, á stundum akademískrar
sagnfræðikunnáttu og svo innblás-
ins, ástríðufulls prósa þess sem hrífst
með. Rokkfræðin, eða öllu heldur
poppfræðin eins og fagið er einatt
kallað, er enn sem komið er fremur
vanþróuð fræðigrein og helstu post-
ulana er hægt að telja á nokkrum
fingrum; í fljótu bragði skjóta nöfn
eins og Nick Kent, Patrick Hump-
ries, Jon Savage, David Fricke, Greil
Marcus og Allan Jones upp kollinum.
Og eðlilega Lester Bangs, en und-
anfarið er maður farinn að sjá þetta
nafn æ oftar í samtímadægurtónlist-
argagnrýni og það virðist vera orðið
svalt að geta skotið tilvísun í Bangs
inn í tónlistarumfjallanir.
Þessi bók er sú eina sem hýsir
texta eftir Bangs en hún var gefin út
eftir að hann lést árið 1982, þá 34 ára
að aldri, og inniheldur greinar, upp-
köst og hljómplötudóma en það eina
sem Bangs skrifaði í raun réttri á um
15 ára ferli voru plötudómar og um-
fjallanir; fyrir rokkblaðið Creem,
Rolling Stone og svo ýmsa aðra.
Kraftmikill og persónulegur stíllinn
gerði svo Bangs sjálfan að hálfgild-
ings rokkstjörnu meðan hann lifði.
Það fyrsta sem vekur eftirtekt er
að Bangs beitir ekki einum stíl held-
ur mörgum í skrifum sínum, og það
með mismunandi góðum árangri.
Langur bálkur hans um Clash er til
að mynda listavel skrifaður og vel
ígrundaður en stutt grein um Troggs
er í beljandi ruglingslegum beat-stíl.
Viðtalsgrein um Kraftwerk er næsta
andlaus en greinar um Lou Reed,
hans helsta hugðarefni, eru ekkert
minna en frábærar; næmar og djúp-
hugular um leið og þær eru spreng-
hlægilegar. Ástríðufull persóna
Lesters Bangs er þó alltaf nálæg;
hann er beittur og hugsandi, allra
handa samfélagsrýnir og ófeiminn
við að trana fram skoðunum sínum á
hverju sem er, hvort sem um er að
ræða plötudóm um Slade eða grein
um Jethro Tull. Og aldrei er hann
ófeiminn við að setja sjálfan sig í for-
grunn, nokkuð sem, því miður eða
sem betur fer, virðist deyjandi stíl-
bragð í dag. Og eiturlyfin maður!
Bangs talar frjálslega um hvernig
hann sótti aðstoð í þau við skriftir,
dómgæslu og almennar rokkstjörn-
unálganir. Í einum plötudómnum
viðurkennir hann t.d. að hann hafi
dæmt ákveðna plötu á amfetamíni og
þar af leiðandi gefið henni allt of já-
kvæðan dóm! Algert rokk og ról
semsagt!
Bókin er ekki helber og öskrandi
snilld frá A til Ö, nokkuð sem maður
átti nú hálfpartinn von á, sbr. umtal.
En athyglisverð engu að síður; fróð-
leg lesning fyrir poppfræðinga,
gamla sem nýja.
Forvitnilegar bækur
Ritað um
rokk
Arnar Eggert Thoroddsen
Psychotic Reactions and Carbur-
etor Dung eftir Lester Bangs í rit-
stjórn Greil Marcus. 386 síðna kilja.
Vintage gefur út 1988. Kostar 1995
kr. í Eymundsson.
THELONIOUS Sphere Monk er
mörgum aðdáendum sveiflunnar að
góðu kunnur, að minnsta kosti tón-
listin hans sem er svo sérstök og
engu öðru lík. Maðurinn sjálfur var
ekki síður einkennilegur, einrænn og
félagslega heftur og sást aldrei öðru-
vísi en með skrýtið höfuðfat, sólgler-
augu og hökutopp. Það er margt á
huldu um ævi þessa sérkennilega
listamanns, en árið 1987 kom út í
Þýskalandi bók um ævi hans og tón-
list, skrifuð af Thomasi Fitterling.
Bókin var svo þýdd yfir á ensku auk-
in og endurbætt og gefin út af Berke-
ley Hills Books í Kaliforníu árið 1997
undir nafninu „Monk, his life and
music“. Þetta er kærkomin lesning
og Fitterling hefur vandað sig við
verkið. Bókinni er skipt í þrjá hluta, í
þeim fyrsta er ævisaga Theloniusar, í
öðrum kafla eru tónlist hans gerð skil
og í þeim síðasta er listi yfir allar
hljóðritanir hans og það sem til er af
myndbandsupptökum. Þessi bók ætti
að vera kærkomin hverjum þeim,
sem áhuga hefur á djassi, því þarna
er dregin upp skýr mynd af Monk,
samferðamönnum og vinum. Þeim,
sem ekki hafa kynnt sér Monk og
tónlist hans, ætti að vera leikur einn
að kynnast honum með því að hafa
bókina sér til hliðsjónar. Bókin fæst í
bókabúð Máls og menningar og kost-
ar 2.795 krónur.
Æskuárin
Thelonious Monk fæddist hinn 10.
október árið 1917 en ekki 1920 eins
og lengi var talið. Hann hefur líklega
kært sig kollóttan um aldur sinn, því
hann hirti aldrei um að leiðrétta þann
misskilning sjálfur, þótt honum væri
það í lófa lagið. Hann fæddist í Norð-
ur-Karólínu og átti þar heima til sex
ára aldurs. Þá tóku foreldrar hans sig
upp, rétt eins og fleiri fátækir
blökkumenn í suðurríkjum Banda-
ríkjanna og fluttu til New York í von
um betri daga og bættan hag. Fyrra
stríði var lokið og næga vinnu var að
fá fyrir norðan. Fjölskyldan settist að
í lítilli þriggja herbergja íbúð í San
Juan Hill-hverfinu. Skömmu síðar dó
faðir hans og móðir hans stóð ein
uppi með börnin sín þrjú. Þau liðu þó
ekki skort, því hún hafði fengið
ágæta vinnu hjá borginni. Í hverfinu
bjó margt fólk frá Vestur-Indíum og
tónlist hljómaði úr hverju húsi. Það
þótti jafnsjálfsagt að börn lærðu á
hljóðfæri og að þau lærðu að lesa.
Móðir hans hafði ágæta söngrödd og
söng gospel-söngva. Á heimilinu var
píanó og systir hans var í píanótím-
um, sem henni reyndar leiddist mjög.
Thelonious átti að læra á fiðlu, en
hann harðneitaði því og var því settur
í trompetnám, en lungun voru veil og
því var það, að hann hætti tromp-
etnáminu, en tók við af systur sinni í
píanótímunum. Hann hélt því síðar
fram að hann hefði alltaf haft mestan
áhuga á hljómnum, sem kom úr pí-
anóinu og fundist að það yrði að
hljóma „rétt“. Það hefur líka verið
haft eftir honum, að hann væri að
mestu sjálflærður. Móðir hans studdi
hann með ráðum og dáð og fjórtán
ára var hann farinn að spila á ýmsum
samkomum. Hann spilaði einnig und-
ir hjá móður sinni þegar hún söng í
kirkjunni. Hann hafði áhuga á djassi,
sem kemur ekki á óvart, því á þessum
árum var New York ómótmælanlega
miðstöð djassins. Djass var spilaður í
klúbbum og í útvarpinu spiluðu stór-
sveitirnar og síðar, þegar tækninni
hafði fleygt fram, varð New York
miðstöð hljómplötufyrirtækjanna.
Einu sinni í viku var haldin hæfi-
leikakeppni fyrir tónlistarmenn í
Apollo-klúbbnum í Harlem. Thelon-
ious tók margsinnis þátt í henni og
hann fór svo oft með sigur af hólmi,
að það endaði með því, að honum var
bannað að taka þátt í henni.
Ný stefna
Árið 1933 markar að vissu leyti
þáttaskil í lífi Monks. Hann hætti í
skólanum og réð sig sem hljóðfæra-
leikara hjá konu sem hélt kristilegar
kraftaverka- og lækningasamkomur
víða um Bandaríkin. Hann og þrír
aðrir spiluðu eitthvað í líkingu við
rokk eða blús undir guðsorðinu. Við
þetta vann Monk í tvö ár og ekki er
hægt að segja annað en að sá tími
hafi nýst honum vel, því hann kynnt-
ist fjölmörgum djassleikurum á ferð-
um sínum. Þeir komu reyndar ekki á
samkomurnar, heldur hitti hann þá á
klúbbunum, sem hann hafði tækifæri
til að heimsækja. Er ekki að efa, hver
áhrif það hefur haft á hann, að kynn-
ast þeim og tónlist þeirra og fá að
spila með þeim og útfæra hugmyndir
sínar, en hann var þá þegar farinn að
spila í sínum persónulega stíl. Hann
kom aftur til New York 1936. Hann
bjó hjá móður sinni og sá sér far-
borða með því að spila á krám. Árið
1941 var klúbburinn Minton’s Play-
house opnaður. Klúbburinn var í
Harlem og eigandinn, Henry Minton,
hafði áhuga á að endurskapa það sem
hann hafði kynnst á árum áður á
klúbbum í Kansas City, þar sem
klúbburinn var eins konar félags-
miðstöð á daginn, matsölustaður
fyrri part kvölds og svo djass-
klúbbur fram á nótt. Hugmynd Mint-
ons var sú, að gefa svörtum tónlist-
armönnum tækifæri til að koma sér á
framfæri og spila með hljómsveit
hússins, en í henni voru Monk á pí-
anó, Kenny Clarke á trommur, Dizzy
Gillespie og Joe Guy á trompet og
Charlie Christian á gítar. Þetta var
örlagarík ákvörðun, því þarna varð
beboppið til, en Monk og Clarke hafa
oft verið kallaðir feður þess. Það var
þó ekki heiglum hent að vinna með
Monk. Hann var sérkennilegur mað-
ur, svo ekki sé meira sagt og al-
veg óútreiknanlegur. Hann
hirti lítt um að mæta á
réttum tíma og þótti ekk-
ert athugavert við að
vera óáreiðanlegur.
Hann var erfiður í
samvinnu og
krafðist afar
mikils af þeim
sem hann spil-
aði með. Hann drakk ótæpi-
lega og trúlega neytti hann
annarra efna en alkóhóls,
eins og fjölmargir aðrir koll-
egar hans gerðu.
Það var ýmislegt fleira
sem gerði Monk erfitt fyr-
ir. Hann lenti stundum í
útistöðum við lögregluna,
eins og reyndar fleiri
svartir tónlist-
armenn, en lög-
reglan hafði al-
mennt horn í síðu
þeirra og kom iðu-
lega illa fram við þá.
Eftirfarandi saga
segir allt
sem segja
þarf um
það. Í
janúar
1945
hafði
Monk
verið að
með Max
Roach í
Fíladelfíu. Þegar hljómsveitin var að
pakka saman eftir tónleikana, kom
lögreglan á vettvang og krafðist þess
að Monk sýndi þeim persónuskilríki
sín. Hann neitaði því og þeir réðust
að honum og handtóku hann. Þegar
þeir voru á leið með hann út, stóð vin-
ur hans og einlægur aðdáandi í dyr-
unum og reyndi að varna þeim út-
göngu. Hann var þá barinn í höfuðið
með kylfu, dreginn út í lögregubíl og
endaði í fangelsinu með Monk. Sá
sem kom þarna Monk til varnar var
Bud Powell píanóleikari. Höf-
uðhöggið hafði afdrifaríkar afleið-
ingar fyrir hann, því hann átti við
mikla andlega erfiðleika að stríða upp
úr þessu. Það kann að þykja und-
arlegt að þessir tveir ólíku píanóleik-
arar hafi verið vinir. Powell rennir
sér upp og niður nótnaborðið af ótrú-
legri fimi, en Monk stiklar yfir nót-
urnar stirðbusalegur og snúinn.
Betri dagar
Árið 1947 komst Monk loks á
plötusamning hjá Blue Note-
útgáfunni. Þetta sama ár kvæntist
hann stúlku úr nágrenninu, Nellie, og
hún flutti inn til hans, þar sem hann
bjó í íbúðinni hjá mömmu sinni. Þar
bjó líka systir hans með sínum manni
og frændi þeirra. Fjölskylduböndin
voru afar sterk og konurnar sinntu
Monk vel og sáu algjörlega um hann.
Monk átti alltaf erfitt með félags-
leg samskipti. Margir gáfust upp á að
ráða hann til að spila, enda var hann
með eindæmum óstundvís. Hann var
einrænn og sérkennilegur og átti það
jafnvel til að ganga út af sviði í
miðjum konsert, ef sá
gállinn var á honum.
Það duldist eng-
um að hann átti
við einhverja
geðveilu að
stríða.
Monk vildi
helst ekki
ferðast út
fyrir New York,
en hann neyddist
þó oft til þess.
Þá lenti
hann stundum í vandræðum og týnd-
ist og einu sinni fannst hann á geð-
sjúkrahúsi eftir margra daga leit.
Eftir það fór Nellie alltaf með honum
í ferðalögin. Þótt Monk hafi verið erf-
iður í samskiptum við samferðamenn
sína, þá var hann mikill fjöl-
skyldumaður og sinnti börnum sínum
vel og hafði gaman af að leika við þau.
Þegar Monk var á samningi hjá Ri-
verside-útgáfunni og platan Monk’s
Music var tekin upp, lenti hann í
smáútistöðum út af plötualbúminu.
Riverside vildi fá að taka mynd af
honum í prédikunarstól, klæddan
munkakufli og með viskíglas í hönd.
Það vildi hann ekki, en sagðist vilja
láta taka mynd af sér sitjandi í kerru
sonar síns, enda hefði hann samið
nokkur lög í henni. Það var látið eftir
honum. Þess má geta að á umræddri
plötu spilar John Coltrane með band-
inu, en hans sé ekki getið á plötu-
umslaginu vegna þess að hann er þá
nær óþekktur.
Lagasmiðurinn og
píanóleikarinn
Eins og fyrr sagði lærði Monk á pí-
anó á hefðbundinn hátt, þótt hann
hafi alltaf haldið því fram, að hann
hafi frá upphafi haft mestan áhuga á
hljómi hljóðfærisins. Síðar, er hann
hafði þróaði sinn eigin stíl, hafði hann
einnig sagt skilið við hefðbundna
fingrasetningu og má segja að hann
hafi spilað á píanóið eins og spilað er
á trommur og slagverk, því hann
barði með beinum fingrunum á nót-
urnar. Thelonious Monk er þekktur
fyrir lagasmíðar sínar og sérkenni-
legan píanóleik. Þegar grannt er
skoðað kemur í ljós, að hann semur
nánast öll lög sín á 10 ára tímabili, frá
’45–’55. Þessi lög, sem ekki eru mörg
að tölu, spilar hann aftur og aftur,
ýmist einn eða með misstórum hljóm-
sveitum og stundum bætir hann inn í
prógrammið nokkrum standördum
eftir aðra. Þegar litið er yfir ævi
Monks má segja, að allt hans líf hafi
verið í mjög þröngum skorðum.
Hann bjó nánast alla sína ævi í íbúð-
inni í San Juan Hill og vildi helst ekki
fara út fyrir borgina sína. Hann átti
afar fáa vini og var einrænn og
félagslega heftur og hefði hann ekki
átt góða móður, systur, eiginkonu og
vinkonu, sem sáu um hann, hefði
hann líklega ekki getað gefið okkur
hlutdeild í list sinni. Árið 1976 spilaði
hann síðast opinberlega, þá hafði
hann misst alla lífslöngun og síðustu
árin lá hann að mestu fyrir þjakaður
af þunglyndi þar til hann dó af völd-
um heilablóðfalls árið 1982.
Monk, his life and music eftir
Thomasi Fitterling fæst í
Máli og menningu og
kostar 2.795 kr.
Sérkennilegur
snillingur
Thelonious Sphere Monk var einkennilegur í háttum, einrænn og
félagslega heftur og sást aldrei öðruvísi en með skrýtið höfuðfat,
sólgleraugu og hökutopp. Ingveldur Róbertsdóttir rýndi í bók um
ævi þessa sérkennilega listamanns.