Morgunblaðið - 29.05.2001, Blaðsíða 11

Morgunblaðið/Sigurður Jökull
Óskar Stefánsson, formaður Bifreiðastjórafélagsins Sleipnis, var einn
tæplega 300 fulltrúa sem sátu á ársfundi ASÍ í gær.
VELFERÐARNEFND ASÍ kallar
eftir þjóðarumræðu og þjóðarsátt
um framtíðaruppbyggingu almanna-
tryggingakerfisins og lagði í gær
fram tillögur um framtíðaruppbygg-
ingu lífeyris- og almannatrygginga á
ársfundi ASÍ. Þar er gert ráð fyrir
verulegum breytingum og einföldun
á uppbyggingu kerfisins og lagt til
að lífeyrisbætur almannatrygginga
verði tvískiptar í framtíðinni. Ann-
ars vegar verði ótekjutengdur
grunnlífeyrir og hins vegar einn
tekjutengdur hluti sem bætist við
grunnlífeyri í stað þriggja tekju-
tengdra bótaflokka í dag.
Þá er lagt til að bætur einstak-
lings verði hærri en bætur þess sem
er í hjónabandi eða sambúð. ,,ASÍ
telur að miða eigi við að bætur al-
mannatrygginga hækki í takt við
launavísitölu Hagstofunnar. Þannig
megi best tryggja að upphæð bót-
anna verði ekki á skjön við almenna
launaþróun í landinu,“ segir í tillög-
um ASÍ.
Kostnaður við einn tekjutengd-
an bótaflokk 3 milljarðar á ári
Tillögurnar eru byggðar á ítar-
legri úttekt á lífeyriskerfinu sem
unnin var af Rannveigu Sigurðar-
dóttur, hagfræðingi ASÍ, og velferð-
arnefnd ASÍ fyrir ársfundinn.
Þar kemur m.a. fram að Þjóð-
hagsstofnun var fengin til að meta
fyrir ASÍ brúttókostnaðinn af því að
afnema alveg tekjutengingu grunn-
lífeyris, bæði elli- og örorkulífeyr-
isþega. Er hann talinn nema 550
milljónum kr. á ári. Þar af eru 70
millj. kr. vegna öryrkja. „Þessi
kostnaður er nokkuð hár og virðist
skýringin á því fyrst og fremst vera
sú að flestir sem ekki fá fullan lífeyri
fá verulega skertan grunnlífeyri eða
alls engan. Gera má ráð fyrir að
nettókostnaður vegna afnáms tekju-
skerðingar grunnlífeyris sé um 335
milljónir á ári,“ segir í greinargerð
um hugmyndirnar.
Þá er áætlað að nettókostnaður
við að koma á einum tekjutengdum
bótaflokki í þessari útfærslu sé tæp-
ir 3 milljarðar á ári. Er þá miðað við
ein frítekjumörk, þau sömu og taka
gildi 1. júlí næstkomandi skv. ný-
samþykktum lögum á Alþingi.
Öllum tryggð réttindi með
grunnlífeyri óháð tekjum
„Helstu kostir hugmyndanna að
mati ASÍ eru þeir að öllum eru
tryggð réttindi í almannatrygginga-
kerfinu með grunnlífeyri sem er
óháður öllum tekjum.
Einnig er kerfið einfaldað veru-
lega með því að setja þrjá tekju-
tengda bótaflokka í einn bótaflokk.
með því eru bætur flestra hækkað-
ar, dregið úr tekjuskerðingu meðal
þeirra tekjulægstu og fleiri munu
eiga rétt á fullum bótum.
Til þess að tryggja hækkun bóta
verði ákveðið í lögum við hvað skuli
miða hækkun þeirra ár hvert. ASÍ
leggur því til að miðað verið við að
bætur almannatrygginga hækki í
takt við launavísitölu Hagstofunn-
ar,“ segir m.a. í greinargerð með til-
lögunum.
„Hvað fjármögnun breytinganna
varðar telur ASÍ rétt að þær tekjur,
eða hluti af þeim tekjum, sem á
næstu mánuðum og árum munu
renna í ríkissjóð vegna sölu á sam-
eiginlegum eignum okkar verði
nýttar til að greiða fyrir breytingum
á almannatryggingakerfinu. Vísa
má til þess fordæmis sem Norð-
menn hafa sýnt við að búa í haginn
fyrir kynslóðir framtíðarinnar með
því að leggja ,,olíugróðann“ til hlið-
ar. ASÍ leggur því til að tekjur af
sölu „fjölskyldusilfursins“ verði
nýttar til að bæta kjör þeirra sem
einkum söfnuðu silfrinu,“ segir þar
ennfremur.
Æskileg leið að mati
velferðarnefndar ASÍ
Björn Snæbjörnsson kynnti tillög-
ur á ársfundinum í gær og sagði að
velferðarnefndin hefði haldeið langa
og stranga fundi um þessi mál.
„Þessar hugmyndir eru vangavelt-
ur, sem nefndin kom sér saman um.
Það er alveg ljóst að þetta er eitt-
hvað sem ekki eru allir kannski al-
sáttir við en þetta er sú leið sem við
teljum að sé æskileg,“ sagði hann.
Ekki urðu umræður um þessar
tillögur á ársfundinum í gær en síð-
ari umræða um velferðarmálin og
áherslur ASÍ fer fram á fundinum í
dag.
Tillögur um róttækar breytingar á bótakerfi almannatrygginga á ársfundi ASÍ
Grunnlífeyrir
verði óháður
öllum tekjum
FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 29. MAÍ 2001 11
EISTLAND er eina landið í heimin-
um sem hefur innleitt uppboð í sjáv-
arútvegi að einhverju marki. Kerfið
hefur nú verið við lýði í ár og gefið
góða raun hvað varðar flestar fiskteg-
undir, þótt enn sé of snemmt að segja
til um hinar félagslegu afleiðingar, að
sögn Markus Vetemaas, sjávarlíf-
fræðings við háskólann í Tartu, en
hann er einn þeirra sem lagði grunn
að kerfinu. Miklar breytingar hafa
raunar verið gerðar á sjávarútvegs-
stefnu landsins og í tengslum við upp-
boðin var gerð sú breyting, að skip
sem veiða úr eistneskum kvóta, verða
að vera skráð allt árið í Eistlandi, en
þessi breyting verður líklega til þess
að mörg íslensku fyrirtækjanna, sem
eiga hlut í eistneskum sjávarútvegi,
hverfa á braut að mati Vetemaa.
Uppboð á kvóta var efni ráðstefnu
sem haldin var í Björgvin í Noregi í
gær, en þar gerði Vetemaa grein fyrir
reynslu Eistlendinga. Auk hans
ræddi Jón Steinsson, hagfræðingur,
uppboð á fiskiréttindum almennt.
Vetemaa hefur sérhæft sig í sjávarút-
vegshagfræði þótt hann sé að grunni
til sjávarlíffræðingur og var hann
einn þeirra sem þróuðu uppboðskerf-
ið fyrir Eistland.
Róttækar breytingar gerðar
Sjávarútvegur nemur um 2% af
vergri þjóðarframleiðslu í Eistlandi
og starfa um 12.000 manns við hann.
Mest er veitt og flutt út af síld til
Rússlands og Úkraínu. Uppboð á
kvóta hófst í Eistlandi á síðasta ári,
eftir rétt um árs undirbúning. Hug-
myndina segir Vetemaa sprottna úr
uppboðum sem Eistlendingar tóku
upp í öðrum greinum, m.a. skógar-
höggi.
„Stjórnvöld vildu gera róttækar
breytingar á sjávarútveginum svo
hann skilaði almenningi meiri hagn-
aði. Við ákváðum að reyna uppboð,
þar sem það hafði skilað góðum ár-
angri í skógarhöggi. Þegar við fórum
að kynna okkur hvernig þessu væri
háttað erlendis kom í ljós að hug-
myndin um uppboð á fiskikvótum var
vel þekkt, en enginn hafði þorað að
láta til skarar skríða,“ segir Vetemaa.
Síðar kom í ljós að Rússar hafa tekið
upp uppboð í afar takmörkuðum
mæli, á kvóta til útlendra útgerða til
veiða í Kyrrahafi. Þá munu Chilebúar
hafa tekið fyrsta skrefið í átt að upp-
boði.
Eistlendingar ákváðu hins vegar
að bjóða allt upp; kvóta á vatnaveið-
um, einkum á áli og aborra, síldar-
kvóta í Eystrasalti, rækjukvóta á
Flæmska hattinum og þorskkvóta á
svæði Evrópusambandsins. Niður-
staðan var æði misjöfn eftir fiskteg-
undum og kennir Vetemaa einkum
um misjöfnum fjölda þeirra, sem
buðu í kvótann. Því fleiri sem buðu,
því meiri varð ágóði ríkisins.
Boðið er upp í áföngum, 10% á ári
hverju, til að gefa þeim sem nú
stunda sjávarútveg „mýkri lendingu“
en ella. Enn sem komið er er 90%
kvótans útdeilt eftir „sögulegum“
rétti, þ.e. til þeirra sem geta sýnt
fram á að hafa veitt úr stofnunum
þrjú ár undanfarin ár.
Misjöfn viðbrögð í
sjávarútvegi við útboði
Er yfirvöld ákváðu að bjóða kvót-
ann út, voru viðbrögðin afar misjöfn
að sögn Vetemaa. „Auðvitað mót-
mæltu margir sjómenn og útgerðir,
en mótmælin voru ekki eins kröftug
og vænta hefði mátt, því allnokkrir
útgerðarmenn sáu sér leik á borði að
verða sér úti um nýjar og/eða auknar
veiðiheimildir, sem þeir voru annars
útilokaðir frá og studdu því uppboð.
Öll fyrirtæki og einstaklingar
skráðir í Eistlandi mega taka þátt í
uppboðunum. Greiða verður trygg-
ingargjald, sem síðan er endurgreitt
innan fimm daga, svo og þáttöku-
gjald, sem nemur um 1.500 ísl. kr.
Reynslan var eins og áður segir
misjöfn. Best var hún í Eystrasalts-
veiðunum á síld og brislingi en um
200 fyrirtæki tóku þátt í henni. Segir
Vetemaa það hafa komið í veg fyrir að
þau hafi getað haft samráð um verð
og var lokaverðið því 15-20 falt hærra
en það sem fyrst var boðið.
Verra gekk hins vegar með þorsk-
veiðikvótann sem Eistland fékk frá
Evrópusambandinu, en aðeins 14 fyr-
irtæki tóku þátt í útboðinu á 16 hlut-
um. Komu þau sér saman um að hvert
byði í einn hlut og kepptu svo um tvo
þá síðustu. Hækkaði verðið aðeins um
2% frá fyrsta boði til hins síðasta.
„Þetta verður hins vegar ekki svona
létt næst,“ segir Vetemaa, „þar sem
ég veit að nokkur ný fyrirtæki munu
taka þátt í slagnum næst.“
Erfiðast reyndist að bjóða út kvóta
á vatnaveiðum, á aborra og áli, þar
sem það eru að mestu eintaklingar
sem stunda þær. „Viðhorf margra,
þar á meðal mitt, var að láta þetta
vera, þar sem þetta væri of viðkvæmt
fyrir marga eldri sjómenn. En sjáv-
arútvegsráðherra var ekki haggað og
niðurstaðan varð sú, að í einstökum
tilfellum hækkaði verðið 80-falt. Í
meirihluta tilfella buðu sjómenn í
þann kvóta sem þeir höfðu veitt úr, en
í allnokkrum tilvikum var um að ræða
sjómenn annars staðar frá. Skýringin
á hinu háa verði er held ég sú, að það
er í mörgum tilfellum mikill ágóði af
veiðunum, en aðalskýringin hlýtur þó
að vera sú að menn óttist að missa
lífsviðurværi sitt. Óttinn var þó ekki
svo mikill að verðið hækkaði á þeim
stöðum þar sem veiði er léleg,“ segir
Vetemaa.
Óljóst með félagsleg áhrif
Hann viðurkennir að enn sé lítið
vitað um félagsleg áhrif uppboða, en
ljóst sé að þau muni hafa neikvæð
áhrif á einstök byggðarlög og jákvæð
á önnur. Kostirnir séu einkum og sér í
lagi að almenningur hagnist og að
verðið á fiski færist nær raunvirði.
Vetemaa er nú að hefja greiningu á
áhrifum uppboðanna og vonast til að
fá viðskiptaháskólann í Bergen í lið
með sér.
Breytingar á sjávarútvegsstefnu
Eistlendinga má rekja til hruns Sov-
étríkjanna, en í kjölfar sjálfstæðis
Eistlands, hækkaði eldsneyti mjög í
verði, sem aftur varð til þess að t.d.
úthafsveiðar lögðust af. Við tók tíma-
bil þar sem engar slíkar veiðar voru
stundaðar í rúm þrjú ár, en þá fóru
nokkur fyrirtæki að hugsa sér gott til
glóðarinnar.
„Í Eistlandi var á þessum tíma og
er enn „hrár kapítalismi“ og reglan
sem gilti í úthafsveiðunum var að
fyrstir koma fyrstir fá. Í öðrum veið-
um gilti hins vegar sögulegur réttur,
menn héldu þeim réttindum sem þeir
höfðu fengið,“ segir Vetemaa.
Vandinn við úthafsveiðarnar var
hins vegar sá, að Eistlendingar áttu
ekki skip sem gátu stundað slíkar
veiðar með hagnaði. Því fengu þeir ís-
lensk fyrirtæki til að hefja samstarf,
sem fólst að sögn Vetemaa í því, að
Eistar og Íslendingar stofnuðu út-
gerðarfyrirtæki sem skráði íslensk
skip með íslenskri áhöfn undir eist-
neskum fána hluta úr ári. Spánverjar
reyndu að hefja samstarf við Eist-
lendinga um veiðar á smálúðu, en
Vetemaa segir þá tilraun hafa runnið
út í sandinn.
Bæði í úthafs- og innhafsveiðunum
reyndust nokkrir aðilar efnast mikið
og þrýstingurinn jókst á stjórnvöld
að skipta auðnum jafnar. Auk upp-
boðanna var sú breyting helst, að frá
síðasta ári varð skylt að skrá skipin
að fullu undir eistneskum fána. „Sum-
ir sáu ofsjónum yfir því að útlending-
ar skyldu hagnast á eistneksum
kvóta. Með breytingunni er ekki ver-
ið að útiloka erlend fyrirtæki frá Eist-
landi, það eru ekki takmörk á er-
lendri eignaraðild á fyrirtækjum í
Eistlandi. Hins vegar verða útgerð-
arfyrirtækin nú að greiða skatta og
skyldur í Eistlandi með fullri skrán-
ingu og það kann að verða til þess að
fæla íslensku fyrirtækin frá,“ sagði
Vetemaa og bætir því við að þegar
breytingin var gerð, hafi borist bréf
frá íslenskum banka þar sem þess var
krafist að fyrirtækjunum, sem voru
að hluta til í eigu Íslendinga, væri
tryggður kvóti áfram þar sem bank-
inn hafði veitt þeim lán út á kvótarétt-
indi. Kveðst hann ekki vita hvaða
áhrif þetta hefur haft á útgerðar-
félögin sem voru og eru í eigu Íslend-
inga og Eista, en þau voru sjö til átta
giskar hann á. „Það hefur reynst afar
erfitt að fá upplýsingar frá sjávarút-
vegsfyrirtækjum um nánast hvað
sem er. Erfitt er að vita hverjir
standa að baki þeim, hvaða laun þau
greiða, hverjir eru í áhöfnum skip-
anna og síðast en ekki síst hver hagn-
aðurinn er.“
Eistlendingar urðu fyrstir þjóða til að bjóða öll veiðiréttindi upp í nokkrum áföngum
Uppboð á kvótum
gefið góða raun
Í Eistlandi hefur á síðustu árum verið gerð tilraun með uppboð á
aflaheimildum. Sjávarlíffræðingur við háskólann í Tartu í Eistlandi
lýsti reynslu Eista á ráðstefnu sem haldin var í Bergen í Noregi í
gær. Urður Gunnarsdóttir var á ráðstefnunni.
Réttur karla til
fæðingarorlofs
50–60% í or-
lof á fyrstu
mánuðum
ársins
ÞÁTTTAKA karlmanna í notkun
fæðingarorlofs, skv. nýjum lögum um
fæðingarorlofsrétt, var á bilinu 50%
til 60% á fyrstu þremur mánuðum
ársins, að því er fram kom í máli Þór-
unnar Sveinbjörnsdóttur, fyrsta
varaformanns Eflingar – stéttar-
félags, á ársfundi ASÍ í gær.
Hún sagði einnig að þetta hlutfall
gæti orðið enn hærra, því einhverjir
muni væntanlega nýta sér þennan
rétt er líða tekur á fæðingarorlofs-
tíma móður.
Vandamál vegna
þekkingarleysis
„Nú eru fimm mánuðir liðnir frá
gildistöku laganna um fæðingar- og
foreldraorlof og virðist sem breyting-
in hafi gengið vel. Helst hefur borið á
vandamálum við tilkynningaskyld-
una, sem þá skýrist m.a. af þekking-
arleysi bæði þeirra sem eru að fara í
fæðingarorlof og atvinnurekenda og
einnig vegna réttarstöðu þungaðra
kenna vegna vinnuaðstöðu o.fl. Í þess-
um málum er fyrst og fremst um
þekkingarleysi atvinnurekenda á nýj-
um lögum að ræða,“ sagði Þórunn.
Hún sagði ennfremur að Trygg-
ingastofnun virtist hafa fallist á þá
túlkun, að réttur verðandi mæðra
vegna veikinda á meðgöngutíma væri
til staðar á síðustu tveimur mánuðum
meðgöngu.