Morgunblaðið - 29.05.2001, Blaðsíða 44

UMRÆÐAN
44 ÞRIÐJUDAGUR 29. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Á
málþingi Lesbókar
Morgunblaðsins og
Reykjavík-
urAkademíunnar um
tíðaranda í ald-
arbyrjun, sem fram fór síðastlið-
inn miðvikudag, fjallaði einn fjög-
urra fyrirlesara, Steinunn
Kristjánsdóttir, um ólík viðhorf
sem fram hafa komið í umræðum
síðustu áratuga um aðferðafræði
fornleifafræðinnar. Steinunn
benti á að umræðan snerist æ
meir um það hver þessi fortíð er
sem verið er að grafa upp og
hvort hún verði nokkuð uppgötv-
uð þótt rétta tæknilega aðferðin
til þess verði fundin upp. Dregið
hafi verið í efa að hægt sé að
komast að sannleikanum um for-
tíðina, finna hina einu réttu for-
tíð, þótt efnislegar leifar hennar
finnist í jörðu. Þess í stað hafi
aukin áhersla verið lögð á hug-
lægt mat, túlkun og einstaklings-
bundið sjónarhorn. Fornleifa-
fræðingar
hafi þannig
horfið frá því
að setja fram
og vinna út
frá almennum
lögmálum, yf-
irgripsmiklum þróunarkerfum
eða skapa heildarmyndir úr
brotakenndum heimildum, eins
og löngum hefur tíðkast. Sam-
hliða þessu segir Steinunn að
túlkanirnar hafi orðið að sögnum
(narratives) í stað upptalninga á
gripum og einsögurnar hafi feng-
ið aukið vægi á kostnað stórsagn-
anna (heildstæðra kenninga
(kerfa) um það hvernig hlutirnir
eru eða voru). „Í stað þess að
skýra til dæmis þróun íslenskrar
húsagerðar með því að draga
fram ákveðnar húsagerðir sem
mikilvæga hlekki eða vörður í
þróunarsögunni, er hvert hús
skoðað sem ein heildarmynd með
eigin sögu,“ sagði Steinunn.
Þessi sama þróun hefur átt sér
stað í öðrum greinum hugvísind-
anna með einum eða öðrum
hætti. Efasemdir um réttmæti og
gildi heildrænna kenningakerfa
og lykilhugtaka hafa leitt til end-
urskoðunar á aðferðafræði og
viðfangsefnum hugvísindanna. Í
stað þess að leita að almennum
lögmálum um form og inntak
hafa viðtekin hugtök verið af-
byggð, leyst upp, með það að
markmiði að sjá hvað liggur að
baki þeim. Þessi sjálfskoðun
fræðanna hefur að margra mati
lyft þeim upp úr djúpu fari staðn-
aðrar hefðar og skapað nýja
möguleika en aðrir telja hana
hafa skilað litlu öðru en botn-
lausri afstæðishyggju þar sem
ekki standi steinn yfir steini, eng-
inn sannleikur sé til, engin kenn-
ing og varla veruleiki, heldur að-
eins huglægt mat og túlkanir –
orð um orð.
Þetta ástand fræðanna birtist
með skýrum hætti í erindum
Jóns Karls Helgasonar og Matth-
íasar Viðars Sæmundssonar á
málþinginu. Sá fyrrnefndi fjallaði
um tíðarandann sem getraun og
hélt því fram að sérhver heimild
um tíðarandann í aldarbyrjun
væri jafnrétthá hvaða heimild
annarri. Greinaflokkurinn í Les-
bók hefði látið okkur í té átján
tilbrigði en við hlið þeirra mætti
stilla fjölmörgum sundurlausum
og margræðum táknum úr sam-
tímanum. Eitt af þeim birtist
framan á haframjölspökkum sem
Jón Karl mundi eftir úr æsku.
Þetta var mynd af brosandi
manni með hatt sem hélt á sams-
konar haframjölspakka og á hon-
um var mynd af þessum sama
manni sem sjálfur hélt á enn
minni pakka og þannig koll af
kolli þar til myndin í myndinni
var ekki annað en lítill, ógreini-
legur depill. Myndin varð Jóni
Karli tákn um það hvernig heim-
urinn hefur verið leystur upp í
endalausar eftirmyndir og orð
sem fjalla um orð sem fjalla um
orð. Jón Karl efaðist um að fyr-
irlestur sem fjallaði um andann í
átján greinum um tíðarandann
gæti orðið annað en lítill, ógreini-
legur depill.
Matthías Viðar dró hins vegar
í efa að þau hugtök sem við not-
uðum til þess að tjá lok og nýtt
upphaf, mót tveggja tíma, anda
hins liðna og anda hins nýja, séu
innantóm og haldlaus, hugtök
„sem vísa einungis á sig sjálf, háð
vali og hugdettum þeirra sem
þau nota“. Tíðarandinn sé þannig
háður skynjun hvers og eins og
aldarbyrjunin mannaverk en ekki
náttúrulegt lögmál sem breyti
samhengi hlutanna. Sú nið-
urstaða er þó einmitt prýðileg
lýsing á anda fræðanna nú í ald-
arbyrjun, eins og lýst var í upp-
hafi greinar.
Umfjöllunarefni fjórða fyr-
irlesarans, Anne Brydons, mann-
fræðings frá Kanada, var af allt
öðrum toga en lýsti einnig vel
ákveðnum hugmyndafræðilegum
átökum sem eiga sér nú stað um
kosti og galla hnattvæðing-
arinnar. Anne fjallaði um mót-
mæli sem urðu í Quebec í Kanada
í tengslum við fund Ameríkuríkja
um stofnun nýs fríversl-
unarsvæðis í álfunni og ofbeldis-
fullum aðgerðum lögreglu gegn
friðsamlegum mótmælendum.
Anne gagnrýndi og umfjöllun
fjölmiðla sem hún taldi hafa
dregið upp ranga mynd af at-
burðinum með því að beina frek-
ar sjónum að umfangslitlum
óeirðunum en gagnrýninni sem
mótmælendur höfðu fram að
færa. Fjölmiðlar skapa sinn eigin
veruleika og bregðast því hlut-
verki að skapa lýðræðisleg skoð-
anaskipti í samfélaginu.
Í pallborðsumræðum í lok mál-
þingsins benti Ástráður Ey-
steinsson, bókmenntaprófessor, á
að erindin hefðu sum hver ein-
kennst af persónulegri nálgun við
umfjöllunarefnið, bæði Jón Karl
og Matthías Viðar auk undirrit-
aðs, sem flutti stutt inngangser-
indi, hefðu vitnað til persónu-
legrar reynslu í framsögum
sínum. Taldi Ástráður að þetta
væri hugsanlega til merkis um
vantrú á hefðbundna fræðilega
nálgun. Hér er vissulega ekki um
neina nýjung að ræða en með
aukinni áherslu á einstaklings-
bundið sjónarhorn og túlkun hafa
fræðimenn í auknum mæli gert
sjálfa sig sýnilegri í skrifum sín-
um. Reynsla einstaklingsins hef-
ur orðið að gildu rannsóknarefni í
einsögunni og einnig í áherslu
menningarfræðinnar á hvers-
dagslífið. Viðurkenning frásagn-
arinnar sem fræðilegrar fram-
setningar hefur og opnað leið
persónulegrar nálgunar. Hún er
því ekki dulbúnir skáldadraumar
eða hræðsla við afstöðu, eins og
sumir vilja halda fram, heldur
hnýsilegt sjónarhorn á mishöndl-
anleg viðfangsefni.
Um tíðar-
andann
Enginn sannleikur, engin kenning og
varla veruleiki – aðeins orð um orð.
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
trhe@mbl.is
„SÁ sem þykist vera
nokkuð, en er þó ekk-
ert, dregur sjálfan sig á
tálar.“ Þessi orð Páls
postula koma upp í hug-
ann þegar ráðherrar
tala drýldnislega. Siv
ráðherra hefur mál sitt
sífellt með því að hrósa
sér fyrir afrek og hvað
landinn standi sig vel í
umhverfismálum, nú
síðast varðandi þrávirk
efni. Þó skín í gegn að
hún þekkir ekki upp-
sprettur hættulegustu
efnanna, díoxína. Guðni
Ágústsson tönnlast sí á
miklum gæðum ís-
lenskra landbúnaðarafurða, svona
rétt til að draga athyglina frá því
hversu dýrar þær eru og einhliða.
Bergmáls-
aðferðin
Upphefðin kemur að utan. Til
margra ára gefur OECD út spá um
efnahagshorfur í landinu; flestir vita
að stofnunin byggir á tölum sem mat-
reiddar eru hér í stjórnsýslunni;
gæðastimpill í útlöndum er áhrifa-
mikil gæðavottun og það er þægilegt
að fá hvíslað í eyra það sem menn
helst vilja heyra. Þessa aðferð þekkja
talsmenn stórútgerðar á Íslandi;
sendimenn prísa hástöfum stjórn-
kerfi fiskveiða hér á landi og bergmál
að utan berst til baka með ýmsum
leiðum. Oft hefur mátt heyra í frétt-
um hrós sem leynir vart fingraförum
höfunda, LÍÚ og hliðhollir matreiða
síðan fréttirnar og drýldni skín í
gegn. Síðasta stórfréttin kom í BBC-
þætti um ástand fiskstofna í Norð-
ursjó; en það er mjög slæmt vegna of
mikils veiðiálags og mikils brottkasts
fisks. Inn í fréttina fléttaðist veiði-
stjórnun hér og þulur sagði orðrétt:
„And they seem to be doing quite
well“. Á íslensku þýðir þetta: „Þeir
virðast gera það sæmilegt“. Vitnað
var í LÍÚ og tvær ríkisstofnanir en
umsvifalaust var þessi frétt túlkuð
hér sem mikið hrós fyrir kvótakerfið.
Já, það er gott að eiga
góða þýðendur.
Fyrstur kemur,
fyrstur fær. Þetta er sú
regla sem notuð er víð-
ast hvar þegar úthlutað
er takmörkuðum verð-
mætum, t.d. að
skemmtunum eða útsöl-
um; enda eru ekki
grundvallarhagsmunir í
húfi. Þó vita allir að
svartur markaður er oft
með aðgöngumiða en
enginn reynir í alvöru
að verja hann. Áður fyrr
heyrðust sögur um
verslun með lyfsöluleyfi
og akstursleyfi leigu-
bíla, enda um takmörkuð gæði að
ræða. Engin dæmi eru um að rétt-
hafar hafi tekið toll af öðrum. Slíkt
gerist nú í veiðiapparatinu íslenska.
Trillukarl í Bolungarvík horfir á stór-
skip frá Akureyri og Reykjavík veiða
botnfisk fyrir framan nefið á sér;
hann sjálfur verður að greiða leigu-
gjald fyrir þorsk, sem slæmist á krók-
ana hans, til útgerða stórskipa. Þetta
er alveg nýtt í landi réttlætisins en
karlinn verður auk þess að kyngja því
að fullyrt sé að þetta sé gert í nafni
réttlætis og hagræðingar þótt hann
viti betur. Eftir því sem menn sækja
þennan málstað fastar, birtist æ ljós-
ar að sjálft hagræði smábátaveiða á
heimamiðum er þeim sjálfum hættu-
legast, því mikið er gert til að stöðva
þá vegna æpandi mótsagna í kvóta-
kerfinu sem skortir nú hagkvæmnis-
rök fyrir vegna stórskulda, brasks og
brottkasts. Það er nú lýðum ljóst að
beita verður mismunandi stjórnkerf-
um fyrir smábáta og stórskip. Með
engu móti verður lesið út úr réttar-
reglum stjórnarskrár um atvinnu-
frelsi og jafnræði að nauðsyn beri til
að stjórna öllum fiskveiðum með
sömu reglu. Til viðbótar þessu birtist
siðferðisbrestur þegar lokka á smá-
báta inn í kerfið með kvótum sem síð-
an má selja. Hefur trillukarlinn sið-
ferðilegan rétt til að selja sinn kvóta
og hneppa þannig heimabyggð sína
og erfðarétt eftirkomenda til fisk-
veiða inn í gíslingu og skattlendur
kerfisins? Enn hefur enginn fundið
upp krókabeitu sem lokkar steinbít,
ýsu og ufsa en ekki þorsk. „Flotanum
ósigrandi“ er nú ógnað af smábátum
eins og gerðist í byrjun síðustu aldar,
þegar Hannes Hafstein á árabáti átti í
höggi við erlenda togara.
Ríkiskapítalismi
Júgóslavneski rithöfundurinn Mil-
ovan Djilas trúði lengi á réttlæti og
bræðralag kommúnismans á tímum
Tító. Í lok sjötta áratugarins sá hann
fyrir sér hugmyndafræði einokunar
og lokaðan klúbb forréttindamanna.
„Nýja stéttin“ hafði aðgang að öllum
helstu gæðum úr hendi ríkisins. Slík
réttindi voru í raun meiri en peningar
auðmanna nútímans, þessvegna
kvótakónga, vegna þess að þeir
þurftu ekki að borga skatta og vera
útsettir sífelldu áreiti frá samkeppni á
markaði. Tilraunir tækifærissinnaðra
háskólakennara til að skilgreina hag-
ræna nauðsyn einkaeignar á kvótum,
sem andsvar við kröfum um „þjóðnýt-
ingu“ ríkisins á veiðirétti og gjald-
töku, eru broslegar þegar meginrökin
eru fallin, ríkiskapítalismi er nær lagi
nú; menn éta úr hendi ríkisins verð-
mæt réttindi sem unnt er að selja um-
hendis. Hannes H. Gissurarson hélt
því fram að með einkaeign færu menn
best með auðlindina; ef litið er á for-
Framtíðin til sölu
Jónas
Bjarnason
Fiskveiðistjórn
Sennilega hallast flestir
að því að miðum verði
skipt upp eins og í Fær-
eyjum, segir Jónas
Bjarnason, og sérreglur
gildi fyrir hvert hólf, all-
ir viðurkenna að veiði
má ekki verða óábyrg.
SÖGUR heilla mig.
Ég veit fátt skemmti-
legra heldur en að
sitja og hlusta á góða
frásögn. Það er eins
og tíminn standi í stað
um skamma stund.
Fyrir hlustandanum
mótast myndir úr orð-
unum. Þetta er frá-
sagnarlistin. Þetta er
það sem býr á bak við
sögur. Höfundurinn,
hvort heldur ungur
eða gamall, reyndur
eða óreyndur, raðar
orðunum niður þannig
að úr verður saga. Og
sá sem les eða segir
söguna gefur henni frekara líf.
Börn, sem fá það tækifæri að
hlusta á sögur, eignast þar með
dýrmætan fjársjóð sem verður
ekki tekinn frá þeim. Í sögunum
upplifa þau sig sem beina eða
óbeina þátttakendur. Ósjálfrátt
finnur hlustandinn sér hlutverk í
sögunni. Ómeðvitað tekst viðkom-
andi þar með á við eigin hugsanir
og tilfinningar. Þessi ómeðvitaða
þátttaka í sögunni hjálpar barninu
að byggja upp eigin sjálfsímynd.
Í upphafi hlustar barnið. Það er
fyrst um sinn áheyrandi. En fljót-
lega tekur barnið að finna sér hlut-
verk. Í byrjun ómeðvitað en brátt
þróast hlustunin í hlutverkaleik. Á
meðan á frásögninni stendur, fljót-
lega að henni lokinni eða jafnvel þó
nokkru síðar bregður
barnið sér í hlutverk
uppáhaldspersónunn-
ar úr sögunni eða
jafnvel þeirrar sem
það óttast mest í sög-
unni. Þannig vinnur
barnið úr þeim tilfinn-
ingum sem má finna í
sögunni, úr þeim full-
yrðingum sem heyra
má út úr sögunni og
reynir að átta sig
frekar á mörkum hins
raunverulega og
óraunverulega, hins
sanna og ósanna sem
sögur og frásagnir
bera oft með sér.
Öll eigum við okkar uppáhalds-
sögur. Oft komust þessar sögur í
uppáhald hjá okkur af því að þær
snertu okkur persónulega.
Kannski af því að þær voru svo ná-
lægt þeim raunveruleika sem við
lifðum í eða einmitt vegna þeirrar
fjarlægðar frá aðstæðum dagsins
sem sagan hafði upp á að bjóða.
Sagan um Öskubusku er dæmi um
sögu sem hefur fyrir marga upp á
hvort tveggja að bjóða. Í einfaldri
mynd má lýsa upplifun hlustand-
ans á eftirfarandi hátt: Í upphafi
sögunnar upplifir margur hlust-
andinn sjálfan sig sem Öskubusku,
sem tákn þess sem er kúgaður,
beittur einelti eða jafnvel sem tákn
persónu sem er á mörkum þess að
eiga sér framtíðarvon. Að sögunni
lokinni hefur hlustandinn fengið að
taka þátt í þeirri reynslu að jafnvel
í slíkri aðstöðu sem Öskubuska bjó
við í upphafi sögunnar er til von.
Flest börn segja sögur. Oft er
hlustandinn aðeins barnið sjálft.
Og sagan er endurtekning á at-
burðum dagsins. Þannig fær dúkk-
an núna plástur á hnéð eins og
barnið fyrr um daginn. Hér eru
mörkin milli sögunnar og hlutver-
kaleiksins óskýr. Á meðan einu
barninu þykir það þægilegra að
reyna að koma orðum að hlutun-
um, segja sögu, velur næsta barn
að leika atburðinn með fáum orð-
um.
Við sem komum að uppeldi
barna, hvort heldur er á eigin
heimilum, í skóla, félagsstarfi eða
tómstundastarfi, megum til með að
nýta okkur áfram þann dýrmæta
arf sem við eigum í sögum gær-
dagsins og það stórkostlega tæki-
færi sem við eigum í sögum dags-
ins í dag. Segjum börnum sögur og
gefum okkur tíma til þess að hlusta
á þeirra sögur.
Pétur Björgvin
Þorsteinsson
Sögur
Börn, sem fá það tæki-
færi að hlusta á sögur,
segir Pétur Björgvin
Þorsteinsson, eignast
þar með dýrmætan fjár-
sjóð sem verður ekki
tekinn frá þeim.
Höfundur er fræðslufulltrúi Háteigs-
kirkju og stendur fyrir sumardag-
skrá sem nefnist „Sögur og leikir í
Háteigskirkju“.
Segjum börn-
um sögur